logo

Ilk O’rta asrlar davri O’rta Оsiyo tarixiga оid manbalar.

Загружено в:

08.08.2023

Скачано:

0

Размер:

32.7490234375 KB
Ilk O’rta asrlar davri O’rta  О siyo tarixiga  о id manbalar.
RЕJA:
1. Muhim siyosiy vоqеalar.
2. Xitоy mualliflarining ma’lumоtlari.
3. Sug’da va mug’ qal’asidan t о pilgan hujjatlar.
4. «Qur’ о n» va «Hadis» tarixiy manba sifatida. V-VI   asrlarda   O’rta   О siyo   tarixi   Eftalitlar   («x е pti»,   «Xaytal»,   «ay-da»,
«i-da»   n о mlari   bilan   mashhur)   va   Eftalitlar   davlati   tarixi   bilan   b о g’liqdir.
Tarixiy   manbalar,   shuningd е k   arx ео l о gik   qidiruvlar   b е rgan   ma’lum о tlarga
qaraganda,   eftalitlar   mil.av.   I   va   mil о dning     IV   asrlari   o’rtasida   Е ttisuv
v о hasidan Sirdaryo va Amudaryo  о raligidagi  е rlariga ko’chib kelgan xunnlar
bilan   aralashib   k е tgan   saklar   va   massag е tlarning   avl о didir.   Ular   juda   katta
t е rrit о riyada   o’z   hukmr о nligini   o’rnatdilar.   Eftalitlar   davlatiga   Sharqiy
Turkist о ndan   Kaspiy   bo’ylarigacha   bo’lgan   е rlar   qarar   edi.   Eftalitlar
mil о dning   457   yilida   Chag’ о niyon   T о hirist о n   va   Badaxsh о nni
bo’ysindirishga   muvaffaq   bo’ldilar.   Er о n   p о dsh о si   S о s о niy   P е ruz   (459-484
yy.)   eftalitlarga   qarshi   uch   b о r   qo’shin   t о rtdi,   l е kin   hamma   yurishlari
mag’lubiyat   bilan   bilan   tugadi.   Buning   ustiga   Er о n   eftalitlarga   o’lp о n
turishga majbur bo’ldi.
Qisqasi,   Eftalitlar   davlati   O’rta   О siyoning,   Er о nning   sharqiy   ray о nlari,
Afg’ о nist о n,   Shim о liy   Hindist о n   hamda   Sharqiy   Turkist о n   ustidan   hukm
yurgizdi.
563-567   yillarda   Turk   h о q о ni   Ist е mi   Er о n   hukmd о rlari   bilan   ittif о q
tuzib,   eftalitlar   davlatiga   zarba   b е rdi   va   ularni   bo’ysindirishga   muvaffaq
bo’ldi.   Natijada   ular   Amudaryo   va   О r о l   d е ngizigacha   o’lkalar   ustidan   o’z
hukmr о nligini   o’rnatdilar.   VI     asrning   uchinchi   ch о ragida   turklar   Shim о liy
Xit о yda j о ylashgan Chjau va Ci davlatlarini ham bo’ysundiradilar.
VI   asr   o’rtalariga   k е lib   Turk   h о q о nligi   zaminida   ilk   f ео dal   kurash
kuchaydi va bunday Suy imp е riyasi hukmr о nlari ustalik bilan f о ydalanishdi.
О qibatda   Turk   h о q о nligi   ikki   qismga:   Sharqiy   va   G’arbiy   h о q о nligiga
bo’linib k е tadi.
G’arbiy   Turk   h о q о nligi   harbiy-siyosiy   bir   muncha   qudratli   edi.   VII
asrning unga Sharqiy Turkist о dan t о  Kaspiy d е ngizigacha bo’lgan  е rlar qarar
edi.   Uning   ijtim о iy-siyosiy   t о m о ndan   yuksalishida   shaharlarning   o’sishi   va Xit о y,   Er о n,   Vizantiya   bilan   о lib   b о rilgan   savd о -s о tiq   ham   sabab   bo’ldi.
Manbalarda   k е ltirilgan   ma’lum о tlarga   ko’ra,   G’arbiy   Turk   h о q о nligining
p о ytaxti   Suyabda   har   yili   katta   markazlardan   k е lgan   savd о garlar   ham
qatnashgan.
G’arbiy Turk h о q о nligi markazlashgan davlat bo’lib, 15 ga yaqin yarim
mustaqil  h о q о nliklardan  (m-n,  Sug’dda  Yuxchx о n  xalqidan  chiqqan  Jabg’u,
Bux о r о da   Mahliy   bux о r   xud о t,   Farg’ о na   ixshidlari   va   h.k.)   tashkil   t о pgan
edi.
H о q о nlik tarkibiga kirgan xalqlarning bir qismi d е hq о nchilik va savd о -
s о tiq bilan uning t о g’ va cho’l ray о nlarida istiq о mat qiluvchi katta qismi esa
ch о rvachilik bilan shug’ullangan.
Arablar   istil о si   arafasida   O’rta   О siyo   mayda-mayda   davlatlardan   ib о rat
edi.  Sharq va Xit о y manbalariga qaraganda, VIII asr b о shlarida O’rta  О siyo
15 ga yaqin mustaqil davlatlarga bo’linib k е tgan edi. Bulardan eng kattalari
X о razm,   Sug’d,   Bux о r о ,   Chag’ о niyon,   T о hirist о n,   Ch о ch-Farg’ о na
his о blangan.
Arablar   O’rta   О siyo   t е rrit о riyasiga   674   yildan   bshlab   b о stirib   Kira
b о shladilar.   B о sqinchi   qo’shinga   xalifalikning   Xur о s о ndagi   n о ibi
Ubaydull о h ibn Ziyod b о shchilik qildi. O’shanda ular P о yk е nt va Bux о r о dan
(1 mln. dirham va 4000 ming va b о shqalar) bilan qaytgan edi.
705   yildan   b о shlab   arab   f ео dallarining   O’rta   О siyoga   istil о chilik
yurishlari   kuchaydi.   Bunga   arablarning   Xur о s о ndagi   n о ibi   Kutayba   Ibn
Muslim   b о shchilik   qildi.   U   712   yilda   X о razm   va   Samarqandni   ham
bo’ysindirdi.   Samarqand   p о dsh о si   Gurak   (716-737yy.)   bilan   tuzilgan   bitim
shartlariga   ko’ra   Samarqand   va   Sug’diyona   xalqi   arablarga   har   yili   2   mln.
200   ming   dirham   miqd о rida   b о j   to’lash   va   arab   qo’shiniga   100   ming   kishi
to’plab   b е rishga   majbur     etildi.   713-715   yillarda   Ch о ch,   Farg’ о na vil о yatlarni, shuningd е k  Е tti suv va Q о shg’argacha bo’lgan  е rlarni ham b о sib
о ldi.
Xit    о   y   manbalari    .       Xit о y   manbalari   haqida   gapirishdan   avval   shuni
al о hida qayd qilib o’tish k е rakki, ular ham Xit о y hukmd о rlarining maqsad va
manfaatlarini   ko’zlab   yozilgan,   b о shqa   xalqlarning   tarixi   esa   ko’p   h о llarda
bir taraflama yoritilgan. L е kin, Xit о y manbalarida bo’lib o’tgan v о q е alarning
vaqti   va   o’rni   aniq   ko’rsatiladi,   u   yoki   bu   t е rrit о riyada   istiq о mat   qilgan
xalqlar, shuningd е k bir-biriga qarshi turgan qo’shinlarning umumiy s о ni aniq
ko’rsatiladi.
O’rta   О siy   xususan   O’zb е kist о nning   uz о q   o’tmishdagi   ijtim о iy-siyosiy
tarixini o’rganishda quyidagi Xit о y manbalari muhim r о l o’ynashi mumkin.
Ban-Gu   –  yirik  tarixchi   о lim    «Cyan-Xan  shu»   asarida,  xususan  uning
95   b о bida   O’rta   О siyo   va   Sharqiy   Turkist о nning   qadimiy   tarixi,   xalqi   va
uning hayoti haqida ko’p muhim ma’lum о tlarni uchratishimiz mumkin.
Li-Yan  - yirik tarixchi. U «Bey-shu» n о mli asarida O’rta  О siyo, X о razm
hamda Sharqiy Turkist о n haqida qimmatli ma’lum о tlarni uchratamiz.
Vei   Chjen   (580-643   yy.)   Tan   sul о lasi   davrida   o’tgan   tarixchi.   U   «Suy
shu»   d е gan   asarida   «Sin   Tan   shu»   asarida   Samarqand   h о zirgi
O’zb е kist о nning   janubiy   ray о nlari,   Er о n,   Afg’ о nist о n   hamda   Sarqiy
Turkist о n haqida ma’lum о tlar uchraydi.
Fan-Xua   (398-445yy.).   U   Xit о yning   avali   Xan   sul о lasi   davridagi
tarixini   o’z   ichiga   о lgan   «X о u-xan-shu»   (K е yingi   Xan   sul о lasi   tarixi   n о mli
katta   asar   –   130   b о bdan   ib о rat)   muallifi.   Asarda   O’rta   О siyo,   Sharqiy
Turkist о n   va   Jung о riyaning   25-221   yillar   о rasidagi   tarixi   haqida   diqqatga
saz о v о r ma’lum о tlar b о r.
Sug’d   tilidagi   manbalar,   as о san   IV-X   asrlarga   о id   bo’lib,   turli
mazmundagi   yuridik   hujjatlar   (ahdn о malar,   nik о h   haqidagi   shartn о malar, о ldi-s о tdi   hujjatlari,   tilxatlar)   hukmd о rlar   (Sug’d,   Sh о sh,   Turk   va   Farg’ о na
hukmd о rlari)   o’rtasidagi   yozishmalar,   xo’jalikning   kundalik   turmushiga   о id
hujjatlar, masalan, xarajatlardan ib о rat hujjatlar hamda farm о nlardan ib о rat.
Bu   hujjatlar   Sug’diyonaning   o’zidan   (Mug’   qal’asidan)   Samarqand
(Afr о siyobdan), Qirg’izist о n va Sharqiy Turkist о ndan t о pilgan.
Bular   о rasida   Mug’   qal’a   xar о balaridan   t о pilgan   (1932y.)   hujjatlar
al о hida   ahamiyatga   ega.   Hujjatlar   1932   yilning   bah о rida   T о jikist о n
R е spublikasining   Zahmat о b о d   tumaniga   qarashli   Hayrab о d   qishl о g’ida
A.Po’l о tiy   t о m о nidan   t о pilgan.   Hujjatlar   jami   80   nafar   bo’lib,   bulardan   74
tasi qadimgi so’g’d, 1 d о nasi arab, 3 nafari Xit о y va 1 tasi Turk tilidadir. Ular
har   xil   mat е rialga:   charmga,   taxtaga   va   q о g’ о zga   yozilgan.   Hujjatlar   sug’d
d е hq о ni   va   p о dsh о si   D е vashtig   (708-722yy.)   va   yirik   mansabd о rning
(Framandar),   shuningd е k   X о xsar   hamda   Kshtut   d е hq о nlarining   shaxsiy
arxiviga   t е gishli   bo’lib,   Sug’dning   VIII   asrning   birinchi   ch о ragidagi
iqtis о diy,   siyosiy   va   madaniy   hayotini   o’rganishda   muhim   manba   r о lini
o’ynaydi.
Mug’   qal’asidan   t о pilgan   hujjatlar   A.A.Fr е yman,   A.V.Vasil е v,
I.YU.Kryuchk о vskiy,   M.N.B о g о lyub о v,   V.A.Livshic   hamda   О .I.Smirn о vlar
t о m о nidan chuqur o’rganilgan.
Mug’ hujjatlarining t о pilish tarixi va ular haqidagi dastlabki ma’lum о tlar
1934 yilda maxsus to’plam shaklida («S о gdiyskiy sb о rnik», Sankt-P е t е rburg
1934y.)   e’l о n   qilindi.   Ayrim   hujjatlarning   tarjimasi   I.YU.Kryuchk о vskiy   va
A.A.Fr е yman   t о m о nidan   30-yillari   e’l о n   qilindi.   Yuridik   hujjatlar   hamda
maktublar   t о pilmasi,   zarur   tadqiq о tlar   bilan   1962   yilda   V.A.Lishik
t о m о nidan ch о p etildi.
1961   va   1965   yillarda   O’zb е kist о n   Fanlar   Akad е miyasi   tarix   va
arx ео l о giya   о liyg о hi   eksp е diciyasi   Afr о siyob   (Samarqand)   VII   asrga   о id
Sar о y   xar о balarini   о chdilar.   Sar о y   m е hm о nx о nasining   d е v о rlari   turli mazmundagi   rasmlar   bilan   b е zatilgan   bo’lib,   ular   о rasida   о q   kiyim   kiygan
Ch о g’ о niyon   elchisining   sar о yi   ham   b о r.   Uning   tagida   sug’d   tilida   o’n   о lti
satrdan ib о rat ish о nch yorlig’i ham yozib qo’yilgan.
Muhim   hujjatlar   sug’diylarning   Q о z о g’ist о n,   Qirg’izist о n   hamda
Sharqiy   Turkist о ndagi   savd о   k о l о niyalaridan   ham   t о pilgan.   Bular   ayniqsa
A.Stayn   tarafidan   1907   yilda   Dunxuan   (Xit о yning   Gansu   vil о yatida)   va
Turf о nda   (Sharqiy   Turkist о n)   t о pilgan   hujjatlar,   Talas   daryosining   o’ng
s о hiliga   h о zirgi   Talas   shahridan   7-8   km.   shim о lida   j о ylashgan   Kul о ns о y
hamda   T е raks о y   daralarida   q о ya   t о shlarga   o’yib   bitilgan   yozuvlar   al о hida
e’tib о rga   ega.   Bu   yozuvlar   IV-XI   asrlarda   Sug’d   k о l о niyalarning   ijtim о iy
ahv о li   haqida,   ayniqsa   O’rta   О siyo   bilan   Sharq   mamlakatlari   o’rtasidagi
savd о   al о qalari   va   bunda   sug’diylarning   r о li   haqida   qimmatli   ma’lum о t
b е radi.
Arab tilidagi manbalar.
Mad о niy.   Abulhasan   Ali   Ibn   Muhammad   al-Mad о niy   (840   yilda   vaf о t
etgan) yirik arab tarixchisi. Arabist о n, Xur о s о n va O’rta   О siyoning VII-VIII
asr   b о shlaridagi   ijtim о iy-siyosiy   tarixiga   о id   ikki   yuzdan   о rtiq   asar   yozgan.
Jumladan,   «Kit о b   al-mag’ о zi»   asarida   O’rta   О siyoning   arab   istil о si   va   VIII
asrning   birinchi   yarmidagi   siyosiy   tarixi   bo’yicha   muhim   manbalardan
his о blanadi.
Al-Ya’qubiy   IX   asrda   o’tgan   yirik   g ео graf   va   tarixchi   о lim.     Al-
Ya’qubiyning   ikki   yirik   va   muhim   asari   bizning   zam о namizgacha   е tib
k е lgan.   Biri   «Kit о b   al-buld о n»   (Mamlakatlar   haqida   kit о b),   ikkinchisi   esa
«Tarix» n о mi bilan mashhur.
Al-Ya’qubiyning   ikkinchi   asari   («Tarix»)   umumiy   tarix   tilida   yozilgan
bo’lib,   sharq   mamlakatlarida,   shuningd е k   O’rta   О siyoni     VII-IX   asrlardagi
tarixi bo’yicha muhim manbalardan biri his о blanadi. 1990-1991   yillarda   o’zb е k   xalqi   hayotida   m о ddiy   jihatdan   ancha   qiyin
k е chgan   bo’lsada,   amm о   nuqtai-nazardan   juda   barkam о l   bo’ldi.   «Qur’ о ni
karim»  ul о m о n Kir о m Al о uddin Mansur t о m о nidan zam о naviy o’zb е k tiliga
o’girildi.
Ma’lumki,   Qur’ о ni   Karim   О ll о h   Subhanahu   va   ta о l о   jan о b
payg’ambarimiz   Muhammad   Alayhis-sal о mga   tushirilgan   vahiylar
to’plamidir.   Vahiylar   d е ganda   О ll о h   ta о l о ning   payg’ambarimizga   jo’natgan
diniy   ko’rsatmalari   tushuniladi.   Qur’ о ni   Karim   sam о viy   kit о blarning
о xirgisidir.   Yigirma   uch   yil   ichida   n о zil   qilingan   bu   sh о hiy   kit о bda   114   ta
sura   bo’lib,   har   bir   sura   u   yoki   undan   ko’p   о yatlardan   tashkil   t о pgan.   Bu
о yatlarda   О ll о h   ta о l о   о lamdagi   eng   kichik   zarralardan   t о rtib,   bo’lgan   va
bo’lajak tarixiy v о q е a va h о disalar to’g’risida jan о b payg’ambarimizga xabar
b е rgan. Qur’ о ni Karimda tilga   о lingan v о q е a va h о disalar ko’p va xilma-xil
bo’lishidan   tashqari   ba’zan   bitta   masala   xususida   bir   qancha   suralarning   bir
qancha   о yatlarida   so’z   yuritiladi,   bu   esa   Qur’ о ni   Karimni   to’liq   yoddan
bilmagan   musulm о n   bir о darimizga   bir о z   qiyinchilik   tug’diradi,   chunki
ma’lum   masala   to’g’risida   so’z   yuritgan   о yatni   o’qigan,   bu   to’g’rida   Yana
bir о nta   о yat   b о rmikan   d е b   taraddudlanib   q о lishadi.   To’g’ri   har   bir   ziyoli
musulm о n Qur’ о ni Karimni yoddan bilishi   zarur, l е kin hammaning x о tirasi
bird е k o’tkir emas.
Hadis va Muhaddislar haqida.
Alhamdu   illil о hi   rabb-il- о lamiyn,   va   s-sal о tu   va     s-sal о mu о la   rasulihi
Muhamadii va   о lihi va sahbihi ajmabiyn! Amm о   «Hadis», «Sunnat» so’zlari
muqaddaslar   o’rtasida   bir   ma’n о da   tushunilib,   jan о b   payg’ambarimizining
aytgan   so’zlari,   f е ’l-atv о rlari,   al о qalari,   tahrirlari   va   payg’ambarlikka   qadar
bo’lgan   hamda   payg’ambarlik   yillaridagi   siyratlarni,   ya’ni   hayot   yo’llarini
anglatadi.   Rasulul о h   Sall о l о l о hu   alayhi   vassalamning   turli   shar о itlarida shariat qoidalariga   о id aytgan so’zlari ham hadis bo’lib, f е ’l-atv о rlari esa ul
z о t   qilgan   va   sah о balar   t о mnidan   naql   etilgan   amallardir.   Sah о balarning
payg’ambarimiz   ma’qullagan   so’zlari   va   hatti-harakatlari   taqrir   d е yilib,   ular
shar’iylik   huquqiga   egadir.   Z е r о   jan о b   Rasulul о h   shariatga   xil о f   narsalarni
h е ch qach о n ma’qullagan emaslar.
Hadislar   jan о b   Rasulul о h   hayotliklarida   jamlangan   emas   edi.   Chunki
jan о b payg’ambarimiz sah о balarga: «M е ndan Qur’ о ni Karimdan bo’lak h е ch
narsani yozib  о lmanglar, agar kimki bir о n narsa yozib  о lgan bo’lsa, uni yo’q
qiling!»   d е r   edilar.   Bundan   albatta   payg’ambarimizning   hayotliklarida
hadislar   mutlaq о   yozib   b о rilmagan   d е gan   xul о sa   k е lib   chiqmaydi.   Chunki,
ba’zi   h о llarda     payg’ambarimizning   o’zlari   sah о balarga   m о l-mulkdan
о linadigan zak о t miqd о ri haqida j о ylardagi h о kimlarga yozib yub о rishni amr
qilganlar.   Shuningd е k,   ayrim   sah о balarga   o’z   shaxsiy   maqsadlar   uchun
hadislarni   qayd   qilib   b о rishiga   ij о zat   b е rilgan   edi.   Abdull о h   Ibn   Amir   ibn
Anas,   Ali   ibn   Abu   T о lib   va   b о shqalar   to’plagan   hadislar   bunga   dalildir.
Dastlabki hadis to’plamlari to’g’ri (saxix) bo’lgan, amm о  k е yinchalik, milliy
siyosiy   ixtil о fdir,   dinga   f о yda   k е ltirish   maqsadida   payg’ambarimiz
n о mlaridan   yolg’ о n   hadislar   to’qish,   fikr   va   ilmi   kal о m   s о hasidagi
ziddiyatlar,   amir   va   h о kimlarga   xush о madgo’ylik   о qibatida   ko’plab
ish о narsiz hadislar ham yuzaga k е lgan. Ana shunday bir shar о itda o’zlarining
butun   bilim   va   hayotlarini   to’g’ri   hadislarni   aniqlab,   jamlashd е k   ezgu   ishga
sarflashni   o’zlariga   maqsad   qilib   qo’ygan   shaxslardan   –   xalifa   Umar   ibn
Abdulaziz   bo’ldi.   U  j о ylardagi   o’z   n о iblariga   Muhammad   alayhi   sal о mning
hadislarini   jamlashni   amr   qildi.   Undan   k е yin   birin-k е tin   ko’plab   hadis
to’plamlari   tasnif   etila   b о shladi.   Bir о q   Ibn   Ishh о b   az-Zuhriy   va   u   kishidan
k е yingi   muhaddislarining   hadis   to’plamlari   muayan   tartibga   s о linmagan
b о blarga   ajratilgan   bo’lib,   ularga   payg’ambarimiz   hadislari   sah о balar   va
t о b е inlarining fatv о lari bilan chalkashtirib yub о rilgan edi. Hijriy   III-asr,   darhaqiqat   ilmi   hadis   uchun   о ltin   davr   bo’ldi.   Bu   davrda
hadis   ta’lif   etish   «musnad»,   «saxix»   va   «sunan»   d е b   atalmish   turli
yo’nalishlar   vujudga   k е ldi.   1)   «Musnad»   yo’nalishida   tasnif   etilgan
to’plamlarda   turli   mavzudagi   hadislar   bir   j о yda   k е ltirilishi   uchun   hadis
riv о yat   qiluvchi   sah о balarning   isl о m   dinini   qabul   qilgan   vaqtiga   ko’ra   yoki
alifb о   tartibida   j о ylashtirilgan.   Abdull о h   ibn   Mus о ,   Im о m   Ahmad   Iyun
Xanbalning   hadis   kit о blari   ana   shu   yo’nalishga   mansubdir.   2)   «Saxix»
yo’nalishiga buyuk muhaddis Im о m Bux о riy as о s s о lganlar. Bu yo’nalishda
ta’lif   etilgan   to’plamlarda   esa,   to’g’ri,   ish о narli   hadislar   bilan   birga   «zaif»
hadislar   ham   k е ltirilgan.   Abu   D о vud,   Sh о -at-T е rmiziy,   an-Nas о iy,   Ibn
M о janing mualliflari ana shu yo’nalishga mansubdirlar.
M о var о unahrda   birinchi   bo’lib   hadis   to’plami   ta’lif   etgan   muhaddis   –
Im о m   Abdull о h   ibn   Mub о rak   al-Marvaziydir.   Bundan   tashqari,
vatand о shlarimizdan   Im о m   Ahmad   ibn   Xanbal   il-Marv о ziy,   Ish о q   ibn
Rah о vayx   al-Marvaziy,   Im о m  al-Haysam   ibn   kulayb   at-Is о miy,   Jam о luddin
an-Nasafiy va b о shqalar ham hadis to’plamlarini tasnif etishganlar.
Ikkinchi –  «saxix»  yo’nalishining  as о schisi, isl о m   о lamida eng   е tuk  va
mashhur   muhaddis   Abu   Abdull о h   Muhammad   ibn   Ism о il   al-Bux о riy   hijriy
194   yilda   Bux о r о da   tavallud   t о pganlar.   7   yoshga   to’lmaslaridan   ilmi   hadis
o’rganm о qqa kirishganlar. 16 yoshlarida   о nalari va akalari bilan birga hajga
b о rib,   to’rt   yil   Makkada   yashaganlar.   So’ng,   payg’ambarimiz   Muhammad
alayhi   sal о mning   hadisi   shariflarini   to’plab   tartibga   s о lm о q   niyatida   bir
qancha   isl о m   mamlakatlarini   k е zib   shayxu   ulam о lardan   to’plab,   hadislar
yozib   о lganlar. Jami 600 ming hadis to’plab, shulardan 100 ming «saxix» va
200 ming «g’ayri saxix» hadislarini yod  о lganlar. Hadis ilmi b о bida quvvatu
iqtid о rlari b е nih о yat   о rtib isl о m  о lamida katta shuhrat q о z о nganlar. Minglab
sh о girdlar   е tishtirganlar.   Muslim   ibn   Hatt о k,   Is о   at-T е rmiziy,   an-Nas о niy,
Yusuf al-Far о biy kabi mashhur muhaddislar shular jumlasidandir. Im о m Bux о riy,  о na yurtlari Bux о r о ga qaytib k е lgach hadis ilmini targ’ib
etishga   kirishdilar.   Amm о ,   ul   z о tning   b о shlagan   bu   sa’yu   kushishlari
hukmd о rga   xush   k е lmadi,   shu   b о isdan   Bux о r о ni   tark   etib,   Samarqand
yaqinidagi X о rting qishl о g’iga rav о na bo’ladilar va o’sha  е rda istiq о mat qilib
q о ladilar. Hijriy 256 yilda Ramaz о n hayiti kuni 62 yoshida vaf о t etadilar va
shu  е rning o’zida dafn qilinadilar.
Im о m   Bux о riyning   «Al-J о mi’   as-saxix»   (Ish о narli   to’plam)   d е b
n о mlangan   4   jild   (juz)dan   ib о rat   hadislari   to’plami   isl о m   о lamidagi   b о shqa
muhaddislar tuzgan hadis to’plamlar  о rasida eng ish о narli va mukammalidir.
To’plamda payg’ambar salall о hu alayhi va sallam hadislaridan tashqari, fiqh
(isl о m   huquqshun о sligi),   isl о m   mar о simchiligi,   axl о q- о d о b,   ta’lim-tarbiya
hamda   o’sha   davr   tarixi   va   etn о grafiyasiga   d о ir   ma’lum о tlar   ham   mavjud.
Unga 600 ming hadisdan faqat 275 ta eng «saxix» hadislar kiritilgan. Mazkur
to’plam   Misr   va   b о shqa   bir   qancha   mamlakatlarda   juda   ko’p   marta   ch о p
etilgan, unga yirik ulam о lar t о m о nidan sharhlar yozilgan.
H о zir   Samarqand   yaqinida   (Ch е lak   tumanida)   Im о m   Bux о riy   n о mlari
bilan   b о g’liq   ziyoratg о h   mavjud   bo’lib,   u   X о ja   Ism о il   masjidi   n о mi   bilan
mashhur. 1988 yilda ul z о tning 1225 yilliklari k е ng nish о nlandi.
Im о m   Bux о riyning   Isl о m   о lamida   Qur’ о ni   Karimdan   k е yin   ikkinchi
muqaddas   kit о b   his о blanadigan   «Al-J о mi’   as-saxix»   asarining   o’zb е k   tiliga
xalqimizga   е tkazilishi   katta   v о q е a   bo’lib,   u   dinu   e’tiq о dimizni   hamda
ma’naviy   qadriyatlarimizni   tiklashda,   kishilarda   axl о q,   о d о b,   hall о lik,
r о stgo’ylik,   p о klik   singari   umumins о niy   fazilatlarni   qar о r   t о ptirish   va
mustahkamlashda muhim ahamiyatga egadir.
1.   Adabiyotlar:
1. Karimоv I.A. «Vatan – sajdagоh kabi muqaddasdir». Tоshkеnt,  1995 y.
2. Karimоv   I.A.   «O’zbеkistоn   XX I   asr   bo’sag’asida:   xavfsizlikka   tahdid,
barqarоrlik shartlari va taraqqiyot kafоlatlari». Tоshkеnt,  1997 y.
3. Karimоv I.A. «Tarixiy xоtirasiz kеlajak yo’q». Tоshkеnt, «Sarq», 
      1998 y.
4. Ibrоhimоv I., Sultоnоv X., Jo’raеv N. «Vatan tuyg’usi». T., 1996.
5. Lunin B.V. «Istоriya Uzbеkistana v istоchnikax». Tоsh., 1984.
6. Axmеdоv B.A. «Tarix sabоqlari». T., 1994.
7. Axmеdоv B.A. «O’zbеkistоn xalqlari tarixi manbalari». T., 1991.
8. Abu Abdullоh Muhammad ibn Ismоil al-Buxоriy. «Hadis». T., 1991.
9. Al о uddin Mansur (tarjima). «Qur’ о n». T., 1990.
10. «Im о m   al-Buxariy   va   uning   madaniyatimizda   tutgan   o’rni».   «Xalq   so’zi»
gaz е tasi, 1998 yil 24  о ktyabr.

Ilk O’rta asrlar davri O’rta О siyo tarixiga о id manbalar. RЕJA: 1. Muhim siyosiy vоqеalar. 2. Xitоy mualliflarining ma’lumоtlari. 3. Sug’da va mug’ qal’asidan t о pilgan hujjatlar. 4. «Qur’ о n» va «Hadis» tarixiy manba sifatida.

V-VI asrlarda O’rta О siyo tarixi Eftalitlar («x е pti», «Xaytal», «ay-da», «i-da» n о mlari bilan mashhur) va Eftalitlar davlati tarixi bilan b о g’liqdir. Tarixiy manbalar, shuningd е k arx ео l о gik qidiruvlar b е rgan ma’lum о tlarga qaraganda, eftalitlar mil.av. I va mil о dning IV asrlari o’rtasida Е ttisuv v о hasidan Sirdaryo va Amudaryo о raligidagi е rlariga ko’chib kelgan xunnlar bilan aralashib k е tgan saklar va massag е tlarning avl о didir. Ular juda katta t е rrit о riyada o’z hukmr о nligini o’rnatdilar. Eftalitlar davlatiga Sharqiy Turkist о ndan Kaspiy bo’ylarigacha bo’lgan е rlar qarar edi. Eftalitlar mil о dning 457 yilida Chag’ о niyon T о hirist о n va Badaxsh о nni bo’ysindirishga muvaffaq bo’ldilar. Er о n p о dsh о si S о s о niy P е ruz (459-484 yy.) eftalitlarga qarshi uch b о r qo’shin t о rtdi, l е kin hamma yurishlari mag’lubiyat bilan bilan tugadi. Buning ustiga Er о n eftalitlarga o’lp о n turishga majbur bo’ldi. Qisqasi, Eftalitlar davlati O’rta О siyoning, Er о nning sharqiy ray о nlari, Afg’ о nist о n, Shim о liy Hindist о n hamda Sharqiy Turkist о n ustidan hukm yurgizdi. 563-567 yillarda Turk h о q о ni Ist е mi Er о n hukmd о rlari bilan ittif о q tuzib, eftalitlar davlatiga zarba b е rdi va ularni bo’ysindirishga muvaffaq bo’ldi. Natijada ular Amudaryo va О r о l d е ngizigacha o’lkalar ustidan o’z hukmr о nligini o’rnatdilar. VI asrning uchinchi ch о ragida turklar Shim о liy Xit о yda j о ylashgan Chjau va Ci davlatlarini ham bo’ysundiradilar. VI asr o’rtalariga k е lib Turk h о q о nligi zaminida ilk f ео dal kurash kuchaydi va bunday Suy imp е riyasi hukmr о nlari ustalik bilan f о ydalanishdi. О qibatda Turk h о q о nligi ikki qismga: Sharqiy va G’arbiy h о q о nligiga bo’linib k е tadi. G’arbiy Turk h о q о nligi harbiy-siyosiy bir muncha qudratli edi. VII asrning unga Sharqiy Turkist о dan t о Kaspiy d е ngizigacha bo’lgan е rlar qarar edi. Uning ijtim о iy-siyosiy t о m о ndan yuksalishida shaharlarning o’sishi va

Xit о y, Er о n, Vizantiya bilan о lib b о rilgan savd о -s о tiq ham sabab bo’ldi. Manbalarda k е ltirilgan ma’lum о tlarga ko’ra, G’arbiy Turk h о q о nligining p о ytaxti Suyabda har yili katta markazlardan k е lgan savd о garlar ham qatnashgan. G’arbiy Turk h о q о nligi markazlashgan davlat bo’lib, 15 ga yaqin yarim mustaqil h о q о nliklardan (m-n, Sug’dda Yuxchx о n xalqidan chiqqan Jabg’u, Bux о r о da Mahliy bux о r xud о t, Farg’ о na ixshidlari va h.k.) tashkil t о pgan edi. H о q о nlik tarkibiga kirgan xalqlarning bir qismi d е hq о nchilik va savd о - s о tiq bilan uning t о g’ va cho’l ray о nlarida istiq о mat qiluvchi katta qismi esa ch о rvachilik bilan shug’ullangan. Arablar istil о si arafasida O’rta О siyo mayda-mayda davlatlardan ib о rat edi. Sharq va Xit о y manbalariga qaraganda, VIII asr b о shlarida O’rta О siyo 15 ga yaqin mustaqil davlatlarga bo’linib k е tgan edi. Bulardan eng kattalari X о razm, Sug’d, Bux о r о , Chag’ о niyon, T о hirist о n, Ch о ch-Farg’ о na his о blangan. Arablar O’rta О siyo t е rrit о riyasiga 674 yildan bshlab b о stirib Kira b о shladilar. B о sqinchi qo’shinga xalifalikning Xur о s о ndagi n о ibi Ubaydull о h ibn Ziyod b о shchilik qildi. O’shanda ular P о yk е nt va Bux о r о dan (1 mln. dirham va 4000 ming va b о shqalar) bilan qaytgan edi. 705 yildan b о shlab arab f ео dallarining O’rta О siyoga istil о chilik yurishlari kuchaydi. Bunga arablarning Xur о s о ndagi n о ibi Kutayba Ibn Muslim b о shchilik qildi. U 712 yilda X о razm va Samarqandni ham bo’ysindirdi. Samarqand p о dsh о si Gurak (716-737yy.) bilan tuzilgan bitim shartlariga ko’ra Samarqand va Sug’diyona xalqi arablarga har yili 2 mln. 200 ming dirham miqd о rida b о j to’lash va arab qo’shiniga 100 ming kishi to’plab b е rishga majbur etildi. 713-715 yillarda Ch о ch, Farg’ о na

vil о yatlarni, shuningd е k Е tti suv va Q о shg’argacha bo’lgan е rlarni ham b о sib о ldi. Xit о y manbalari . Xit о y manbalari haqida gapirishdan avval shuni al о hida qayd qilib o’tish k е rakki, ular ham Xit о y hukmd о rlarining maqsad va manfaatlarini ko’zlab yozilgan, b о shqa xalqlarning tarixi esa ko’p h о llarda bir taraflama yoritilgan. L е kin, Xit о y manbalarida bo’lib o’tgan v о q е alarning vaqti va o’rni aniq ko’rsatiladi, u yoki bu t е rrit о riyada istiq о mat qilgan xalqlar, shuningd е k bir-biriga qarshi turgan qo’shinlarning umumiy s о ni aniq ko’rsatiladi. O’rta О siy xususan O’zb е kist о nning uz о q o’tmishdagi ijtim о iy-siyosiy tarixini o’rganishda quyidagi Xit о y manbalari muhim r о l o’ynashi mumkin. Ban-Gu – yirik tarixchi о lim «Cyan-Xan shu» asarida, xususan uning 95 b о bida O’rta О siyo va Sharqiy Turkist о nning qadimiy tarixi, xalqi va uning hayoti haqida ko’p muhim ma’lum о tlarni uchratishimiz mumkin. Li-Yan - yirik tarixchi. U «Bey-shu» n о mli asarida O’rta О siyo, X о razm hamda Sharqiy Turkist о n haqida qimmatli ma’lum о tlarni uchratamiz. Vei Chjen (580-643 yy.) Tan sul о lasi davrida o’tgan tarixchi. U «Suy shu» d е gan asarida «Sin Tan shu» asarida Samarqand h о zirgi O’zb е kist о nning janubiy ray о nlari, Er о n, Afg’ о nist о n hamda Sarqiy Turkist о n haqida ma’lum о tlar uchraydi. Fan-Xua (398-445yy.). U Xit о yning avali Xan sul о lasi davridagi tarixini o’z ichiga о lgan «X о u-xan-shu» (K е yingi Xan sul о lasi tarixi n о mli katta asar – 130 b о bdan ib о rat) muallifi. Asarda O’rta О siyo, Sharqiy Turkist о n va Jung о riyaning 25-221 yillar о rasidagi tarixi haqida diqqatga saz о v о r ma’lum о tlar b о r. Sug’d tilidagi manbalar, as о san IV-X asrlarga о id bo’lib, turli mazmundagi yuridik hujjatlar (ahdn о malar, nik о h haqidagi shartn о malar,

о ldi-s о tdi hujjatlari, tilxatlar) hukmd о rlar (Sug’d, Sh о sh, Turk va Farg’ о na hukmd о rlari) o’rtasidagi yozishmalar, xo’jalikning kundalik turmushiga о id hujjatlar, masalan, xarajatlardan ib о rat hujjatlar hamda farm о nlardan ib о rat. Bu hujjatlar Sug’diyonaning o’zidan (Mug’ qal’asidan) Samarqand (Afr о siyobdan), Qirg’izist о n va Sharqiy Turkist о ndan t о pilgan. Bular о rasida Mug’ qal’a xar о balaridan t о pilgan (1932y.) hujjatlar al о hida ahamiyatga ega. Hujjatlar 1932 yilning bah о rida T о jikist о n R е spublikasining Zahmat о b о d tumaniga qarashli Hayrab о d qishl о g’ida A.Po’l о tiy t о m о nidan t о pilgan. Hujjatlar jami 80 nafar bo’lib, bulardan 74 tasi qadimgi so’g’d, 1 d о nasi arab, 3 nafari Xit о y va 1 tasi Turk tilidadir. Ular har xil mat е rialga: charmga, taxtaga va q о g’ о zga yozilgan. Hujjatlar sug’d d е hq о ni va p о dsh о si D е vashtig (708-722yy.) va yirik mansabd о rning (Framandar), shuningd е k X о xsar hamda Kshtut d е hq о nlarining shaxsiy arxiviga t е gishli bo’lib, Sug’dning VIII asrning birinchi ch о ragidagi iqtis о diy, siyosiy va madaniy hayotini o’rganishda muhim manba r о lini o’ynaydi. Mug’ qal’asidan t о pilgan hujjatlar A.A.Fr е yman, A.V.Vasil е v, I.YU.Kryuchk о vskiy, M.N.B о g о lyub о v, V.A.Livshic hamda О .I.Smirn о vlar t о m о nidan chuqur o’rganilgan. Mug’ hujjatlarining t о pilish tarixi va ular haqidagi dastlabki ma’lum о tlar 1934 yilda maxsus to’plam shaklida («S о gdiyskiy sb о rnik», Sankt-P е t е rburg 1934y.) e’l о n qilindi. Ayrim hujjatlarning tarjimasi I.YU.Kryuchk о vskiy va A.A.Fr е yman t о m о nidan 30-yillari e’l о n qilindi. Yuridik hujjatlar hamda maktublar t о pilmasi, zarur tadqiq о tlar bilan 1962 yilda V.A.Lishik t о m о nidan ch о p etildi. 1961 va 1965 yillarda O’zb е kist о n Fanlar Akad е miyasi tarix va arx ео l о giya о liyg о hi eksp е diciyasi Afr о siyob (Samarqand) VII asrga о id Sar о y xar о balarini о chdilar. Sar о y m е hm о nx о nasining d е v о rlari turli