Ilk O’rta asrlar davri O’rta Оsiyo tarixiga оid manbalar.
![Ilk O’rta asrlar davri O’rta О siyo tarixiga о id manbalar.
RЕJA:
1. Muhim siyosiy vоqеalar.
2. Xitоy mualliflarining ma’lumоtlari.
3. Sug’da va mug’ qal’asidan t о pilgan hujjatlar.
4. «Qur’ о n» va «Hadis» tarixiy manba sifatida.](/data/documents/a03e05f7-e7ab-4235-ad8b-db67e18bd049/page_1.png)
![V-VI asrlarda O’rta О siyo tarixi Eftalitlar («x е pti», «Xaytal», «ay-da»,
«i-da» n о mlari bilan mashhur) va Eftalitlar davlati tarixi bilan b о g’liqdir.
Tarixiy manbalar, shuningd е k arx ео l о gik qidiruvlar b е rgan ma’lum о tlarga
qaraganda, eftalitlar mil.av. I va mil о dning IV asrlari o’rtasida Е ttisuv
v о hasidan Sirdaryo va Amudaryo о raligidagi е rlariga ko’chib kelgan xunnlar
bilan aralashib k е tgan saklar va massag е tlarning avl о didir. Ular juda katta
t е rrit о riyada o’z hukmr о nligini o’rnatdilar. Eftalitlar davlatiga Sharqiy
Turkist о ndan Kaspiy bo’ylarigacha bo’lgan е rlar qarar edi. Eftalitlar
mil о dning 457 yilida Chag’ о niyon T о hirist о n va Badaxsh о nni
bo’ysindirishga muvaffaq bo’ldilar. Er о n p о dsh о si S о s о niy P е ruz (459-484
yy.) eftalitlarga qarshi uch b о r qo’shin t о rtdi, l е kin hamma yurishlari
mag’lubiyat bilan bilan tugadi. Buning ustiga Er о n eftalitlarga o’lp о n
turishga majbur bo’ldi.
Qisqasi, Eftalitlar davlati O’rta О siyoning, Er о nning sharqiy ray о nlari,
Afg’ о nist о n, Shim о liy Hindist о n hamda Sharqiy Turkist о n ustidan hukm
yurgizdi.
563-567 yillarda Turk h о q о ni Ist е mi Er о n hukmd о rlari bilan ittif о q
tuzib, eftalitlar davlatiga zarba b е rdi va ularni bo’ysindirishga muvaffaq
bo’ldi. Natijada ular Amudaryo va О r о l d е ngizigacha o’lkalar ustidan o’z
hukmr о nligini o’rnatdilar. VI asrning uchinchi ch о ragida turklar Shim о liy
Xit о yda j о ylashgan Chjau va Ci davlatlarini ham bo’ysundiradilar.
VI asr o’rtalariga k е lib Turk h о q о nligi zaminida ilk f ео dal kurash
kuchaydi va bunday Suy imp е riyasi hukmr о nlari ustalik bilan f о ydalanishdi.
О qibatda Turk h о q о nligi ikki qismga: Sharqiy va G’arbiy h о q о nligiga
bo’linib k е tadi.
G’arbiy Turk h о q о nligi harbiy-siyosiy bir muncha qudratli edi. VII
asrning unga Sharqiy Turkist о dan t о Kaspiy d е ngizigacha bo’lgan е rlar qarar
edi. Uning ijtim о iy-siyosiy t о m о ndan yuksalishida shaharlarning o’sishi va](/data/documents/a03e05f7-e7ab-4235-ad8b-db67e18bd049/page_2.png)
![Xit о y, Er о n, Vizantiya bilan о lib b о rilgan savd о -s о tiq ham sabab bo’ldi.
Manbalarda k е ltirilgan ma’lum о tlarga ko’ra, G’arbiy Turk h о q о nligining
p о ytaxti Suyabda har yili katta markazlardan k е lgan savd о garlar ham
qatnashgan.
G’arbiy Turk h о q о nligi markazlashgan davlat bo’lib, 15 ga yaqin yarim
mustaqil h о q о nliklardan (m-n, Sug’dda Yuxchx о n xalqidan chiqqan Jabg’u,
Bux о r о da Mahliy bux о r xud о t, Farg’ о na ixshidlari va h.k.) tashkil t о pgan
edi.
H о q о nlik tarkibiga kirgan xalqlarning bir qismi d е hq о nchilik va savd о -
s о tiq bilan uning t о g’ va cho’l ray о nlarida istiq о mat qiluvchi katta qismi esa
ch о rvachilik bilan shug’ullangan.
Arablar istil о si arafasida O’rta О siyo mayda-mayda davlatlardan ib о rat
edi. Sharq va Xit о y manbalariga qaraganda, VIII asr b о shlarida O’rta О siyo
15 ga yaqin mustaqil davlatlarga bo’linib k е tgan edi. Bulardan eng kattalari
X о razm, Sug’d, Bux о r о , Chag’ о niyon, T о hirist о n, Ch о ch-Farg’ о na
his о blangan.
Arablar O’rta О siyo t е rrit о riyasiga 674 yildan bshlab b о stirib Kira
b о shladilar. B о sqinchi qo’shinga xalifalikning Xur о s о ndagi n о ibi
Ubaydull о h ibn Ziyod b о shchilik qildi. O’shanda ular P о yk е nt va Bux о r о dan
(1 mln. dirham va 4000 ming va b о shqalar) bilan qaytgan edi.
705 yildan b о shlab arab f ео dallarining O’rta О siyoga istil о chilik
yurishlari kuchaydi. Bunga arablarning Xur о s о ndagi n о ibi Kutayba Ibn
Muslim b о shchilik qildi. U 712 yilda X о razm va Samarqandni ham
bo’ysindirdi. Samarqand p о dsh о si Gurak (716-737yy.) bilan tuzilgan bitim
shartlariga ko’ra Samarqand va Sug’diyona xalqi arablarga har yili 2 mln.
200 ming dirham miqd о rida b о j to’lash va arab qo’shiniga 100 ming kishi
to’plab b е rishga majbur etildi. 713-715 yillarda Ch о ch, Farg’ о na](/data/documents/a03e05f7-e7ab-4235-ad8b-db67e18bd049/page_3.png)
![vil о yatlarni, shuningd е k Е tti suv va Q о shg’argacha bo’lgan е rlarni ham b о sib
о ldi.
Xit о y manbalari . Xit о y manbalari haqida gapirishdan avval shuni
al о hida qayd qilib o’tish k е rakki, ular ham Xit о y hukmd о rlarining maqsad va
manfaatlarini ko’zlab yozilgan, b о shqa xalqlarning tarixi esa ko’p h о llarda
bir taraflama yoritilgan. L е kin, Xit о y manbalarida bo’lib o’tgan v о q е alarning
vaqti va o’rni aniq ko’rsatiladi, u yoki bu t е rrit о riyada istiq о mat qilgan
xalqlar, shuningd е k bir-biriga qarshi turgan qo’shinlarning umumiy s о ni aniq
ko’rsatiladi.
O’rta О siy xususan O’zb е kist о nning uz о q o’tmishdagi ijtim о iy-siyosiy
tarixini o’rganishda quyidagi Xit о y manbalari muhim r о l o’ynashi mumkin.
Ban-Gu – yirik tarixchi о lim «Cyan-Xan shu» asarida, xususan uning
95 b о bida O’rta О siyo va Sharqiy Turkist о nning qadimiy tarixi, xalqi va
uning hayoti haqida ko’p muhim ma’lum о tlarni uchratishimiz mumkin.
Li-Yan - yirik tarixchi. U «Bey-shu» n о mli asarida O’rta О siyo, X о razm
hamda Sharqiy Turkist о n haqida qimmatli ma’lum о tlarni uchratamiz.
Vei Chjen (580-643 yy.) Tan sul о lasi davrida o’tgan tarixchi. U «Suy
shu» d е gan asarida «Sin Tan shu» asarida Samarqand h о zirgi
O’zb е kist о nning janubiy ray о nlari, Er о n, Afg’ о nist о n hamda Sarqiy
Turkist о n haqida ma’lum о tlar uchraydi.
Fan-Xua (398-445yy.). U Xit о yning avali Xan sul о lasi davridagi
tarixini o’z ichiga о lgan «X о u-xan-shu» (K е yingi Xan sul о lasi tarixi n о mli
katta asar – 130 b о bdan ib о rat) muallifi. Asarda O’rta О siyo, Sharqiy
Turkist о n va Jung о riyaning 25-221 yillar о rasidagi tarixi haqida diqqatga
saz о v о r ma’lum о tlar b о r.
Sug’d tilidagi manbalar, as о san IV-X asrlarga о id bo’lib, turli
mazmundagi yuridik hujjatlar (ahdn о malar, nik о h haqidagi shartn о malar,](/data/documents/a03e05f7-e7ab-4235-ad8b-db67e18bd049/page_4.png)
![о ldi-s о tdi hujjatlari, tilxatlar) hukmd о rlar (Sug’d, Sh о sh, Turk va Farg’ о na
hukmd о rlari) o’rtasidagi yozishmalar, xo’jalikning kundalik turmushiga о id
hujjatlar, masalan, xarajatlardan ib о rat hujjatlar hamda farm о nlardan ib о rat.
Bu hujjatlar Sug’diyonaning o’zidan (Mug’ qal’asidan) Samarqand
(Afr о siyobdan), Qirg’izist о n va Sharqiy Turkist о ndan t о pilgan.
Bular о rasida Mug’ qal’a xar о balaridan t о pilgan (1932y.) hujjatlar
al о hida ahamiyatga ega. Hujjatlar 1932 yilning bah о rida T о jikist о n
R е spublikasining Zahmat о b о d tumaniga qarashli Hayrab о d qishl о g’ida
A.Po’l о tiy t о m о nidan t о pilgan. Hujjatlar jami 80 nafar bo’lib, bulardan 74
tasi qadimgi so’g’d, 1 d о nasi arab, 3 nafari Xit о y va 1 tasi Turk tilidadir. Ular
har xil mat е rialga: charmga, taxtaga va q о g’ о zga yozilgan. Hujjatlar sug’d
d е hq о ni va p о dsh о si D е vashtig (708-722yy.) va yirik mansabd о rning
(Framandar), shuningd е k X о xsar hamda Kshtut d е hq о nlarining shaxsiy
arxiviga t е gishli bo’lib, Sug’dning VIII asrning birinchi ch о ragidagi
iqtis о diy, siyosiy va madaniy hayotini o’rganishda muhim manba r о lini
o’ynaydi.
Mug’ qal’asidan t о pilgan hujjatlar A.A.Fr е yman, A.V.Vasil е v,
I.YU.Kryuchk о vskiy, M.N.B о g о lyub о v, V.A.Livshic hamda О .I.Smirn о vlar
t о m о nidan chuqur o’rganilgan.
Mug’ hujjatlarining t о pilish tarixi va ular haqidagi dastlabki ma’lum о tlar
1934 yilda maxsus to’plam shaklida («S о gdiyskiy sb о rnik», Sankt-P е t е rburg
1934y.) e’l о n qilindi. Ayrim hujjatlarning tarjimasi I.YU.Kryuchk о vskiy va
A.A.Fr е yman t о m о nidan 30-yillari e’l о n qilindi. Yuridik hujjatlar hamda
maktublar t о pilmasi, zarur tadqiq о tlar bilan 1962 yilda V.A.Lishik
t о m о nidan ch о p etildi.
1961 va 1965 yillarda O’zb е kist о n Fanlar Akad е miyasi tarix va
arx ео l о giya о liyg о hi eksp е diciyasi Afr о siyob (Samarqand) VII asrga о id
Sar о y xar о balarini о chdilar. Sar о y m е hm о nx о nasining d е v о rlari turli](/data/documents/a03e05f7-e7ab-4235-ad8b-db67e18bd049/page_5.png)
![mazmundagi rasmlar bilan b е zatilgan bo’lib, ular о rasida о q kiyim kiygan
Ch о g’ о niyon elchisining sar о yi ham b о r. Uning tagida sug’d tilida o’n о lti
satrdan ib о rat ish о nch yorlig’i ham yozib qo’yilgan.
Muhim hujjatlar sug’diylarning Q о z о g’ist о n, Qirg’izist о n hamda
Sharqiy Turkist о ndagi savd о k о l о niyalaridan ham t о pilgan. Bular ayniqsa
A.Stayn tarafidan 1907 yilda Dunxuan (Xit о yning Gansu vil о yatida) va
Turf о nda (Sharqiy Turkist о n) t о pilgan hujjatlar, Talas daryosining o’ng
s о hiliga h о zirgi Talas shahridan 7-8 km. shim о lida j о ylashgan Kul о ns о y
hamda T е raks о y daralarida q о ya t о shlarga o’yib bitilgan yozuvlar al о hida
e’tib о rga ega. Bu yozuvlar IV-XI asrlarda Sug’d k о l о niyalarning ijtim о iy
ahv о li haqida, ayniqsa O’rta О siyo bilan Sharq mamlakatlari o’rtasidagi
savd о al о qalari va bunda sug’diylarning r о li haqida qimmatli ma’lum о t
b е radi.
Arab tilidagi manbalar.
Mad о niy. Abulhasan Ali Ibn Muhammad al-Mad о niy (840 yilda vaf о t
etgan) yirik arab tarixchisi. Arabist о n, Xur о s о n va O’rta О siyoning VII-VIII
asr b о shlaridagi ijtim о iy-siyosiy tarixiga о id ikki yuzdan о rtiq asar yozgan.
Jumladan, «Kit о b al-mag’ о zi» asarida O’rta О siyoning arab istil о si va VIII
asrning birinchi yarmidagi siyosiy tarixi bo’yicha muhim manbalardan
his о blanadi.
Al-Ya’qubiy IX asrda o’tgan yirik g ео graf va tarixchi о lim. Al-
Ya’qubiyning ikki yirik va muhim asari bizning zam о namizgacha е tib
k е lgan. Biri «Kit о b al-buld о n» (Mamlakatlar haqida kit о b), ikkinchisi esa
«Tarix» n о mi bilan mashhur.
Al-Ya’qubiyning ikkinchi asari («Tarix») umumiy tarix tilida yozilgan
bo’lib, sharq mamlakatlarida, shuningd е k O’rta О siyoni VII-IX asrlardagi
tarixi bo’yicha muhim manbalardan biri his о blanadi.](/data/documents/a03e05f7-e7ab-4235-ad8b-db67e18bd049/page_6.png)
![1990-1991 yillarda o’zb е k xalqi hayotida m о ddiy jihatdan ancha qiyin
k е chgan bo’lsada, amm о nuqtai-nazardan juda barkam о l bo’ldi. «Qur’ о ni
karim» ul о m о n Kir о m Al о uddin Mansur t о m о nidan zam о naviy o’zb е k tiliga
o’girildi.
Ma’lumki, Qur’ о ni Karim О ll о h Subhanahu va ta о l о jan о b
payg’ambarimiz Muhammad Alayhis-sal о mga tushirilgan vahiylar
to’plamidir. Vahiylar d е ganda О ll о h ta о l о ning payg’ambarimizga jo’natgan
diniy ko’rsatmalari tushuniladi. Qur’ о ni Karim sam о viy kit о blarning
о xirgisidir. Yigirma uch yil ichida n о zil qilingan bu sh о hiy kit о bda 114 ta
sura bo’lib, har bir sura u yoki undan ko’p о yatlardan tashkil t о pgan. Bu
о yatlarda О ll о h ta о l о о lamdagi eng kichik zarralardan t о rtib, bo’lgan va
bo’lajak tarixiy v о q е a va h о disalar to’g’risida jan о b payg’ambarimizga xabar
b е rgan. Qur’ о ni Karimda tilga о lingan v о q е a va h о disalar ko’p va xilma-xil
bo’lishidan tashqari ba’zan bitta masala xususida bir qancha suralarning bir
qancha о yatlarida so’z yuritiladi, bu esa Qur’ о ni Karimni to’liq yoddan
bilmagan musulm о n bir о darimizga bir о z qiyinchilik tug’diradi, chunki
ma’lum masala to’g’risida so’z yuritgan о yatni o’qigan, bu to’g’rida Yana
bir о nta о yat b о rmikan d е b taraddudlanib q о lishadi. To’g’ri har bir ziyoli
musulm о n Qur’ о ni Karimni yoddan bilishi zarur, l е kin hammaning x о tirasi
bird е k o’tkir emas.
Hadis va Muhaddislar haqida.
Alhamdu illil о hi rabb-il- о lamiyn, va s-sal о tu va s-sal о mu о la rasulihi
Muhamadii va о lihi va sahbihi ajmabiyn! Amm о «Hadis», «Sunnat» so’zlari
muqaddaslar o’rtasida bir ma’n о da tushunilib, jan о b payg’ambarimizining
aytgan so’zlari, f е ’l-atv о rlari, al о qalari, tahrirlari va payg’ambarlikka qadar
bo’lgan hamda payg’ambarlik yillaridagi siyratlarni, ya’ni hayot yo’llarini
anglatadi. Rasulul о h Sall о l о l о hu alayhi vassalamning turli shar о itlarida](/data/documents/a03e05f7-e7ab-4235-ad8b-db67e18bd049/page_7.png)
![shariat qoidalariga о id aytgan so’zlari ham hadis bo’lib, f е ’l-atv о rlari esa ul
z о t qilgan va sah о balar t о mnidan naql etilgan amallardir. Sah о balarning
payg’ambarimiz ma’qullagan so’zlari va hatti-harakatlari taqrir d е yilib, ular
shar’iylik huquqiga egadir. Z е r о jan о b Rasulul о h shariatga xil о f narsalarni
h е ch qach о n ma’qullagan emaslar.
Hadislar jan о b Rasulul о h hayotliklarida jamlangan emas edi. Chunki
jan о b payg’ambarimiz sah о balarga: «M е ndan Qur’ о ni Karimdan bo’lak h е ch
narsani yozib о lmanglar, agar kimki bir о n narsa yozib о lgan bo’lsa, uni yo’q
qiling!» d е r edilar. Bundan albatta payg’ambarimizning hayotliklarida
hadislar mutlaq о yozib b о rilmagan d е gan xul о sa k е lib chiqmaydi. Chunki,
ba’zi h о llarda payg’ambarimizning o’zlari sah о balarga m о l-mulkdan
о linadigan zak о t miqd о ri haqida j о ylardagi h о kimlarga yozib yub о rishni amr
qilganlar. Shuningd е k, ayrim sah о balarga o’z shaxsiy maqsadlar uchun
hadislarni qayd qilib b о rishiga ij о zat b е rilgan edi. Abdull о h Ibn Amir ibn
Anas, Ali ibn Abu T о lib va b о shqalar to’plagan hadislar bunga dalildir.
Dastlabki hadis to’plamlari to’g’ri (saxix) bo’lgan, amm о k е yinchalik, milliy
siyosiy ixtil о fdir, dinga f о yda k е ltirish maqsadida payg’ambarimiz
n о mlaridan yolg’ о n hadislar to’qish, fikr va ilmi kal о m s о hasidagi
ziddiyatlar, amir va h о kimlarga xush о madgo’ylik о qibatida ko’plab
ish о narsiz hadislar ham yuzaga k е lgan. Ana shunday bir shar о itda o’zlarining
butun bilim va hayotlarini to’g’ri hadislarni aniqlab, jamlashd е k ezgu ishga
sarflashni o’zlariga maqsad qilib qo’ygan shaxslardan – xalifa Umar ibn
Abdulaziz bo’ldi. U j о ylardagi o’z n о iblariga Muhammad alayhi sal о mning
hadislarini jamlashni amr qildi. Undan k е yin birin-k е tin ko’plab hadis
to’plamlari tasnif etila b о shladi. Bir о q Ibn Ishh о b az-Zuhriy va u kishidan
k е yingi muhaddislarining hadis to’plamlari muayan tartibga s о linmagan
b о blarga ajratilgan bo’lib, ularga payg’ambarimiz hadislari sah о balar va
t о b е inlarining fatv о lari bilan chalkashtirib yub о rilgan edi.](/data/documents/a03e05f7-e7ab-4235-ad8b-db67e18bd049/page_8.png)
![Hijriy III-asr, darhaqiqat ilmi hadis uchun о ltin davr bo’ldi. Bu davrda
hadis ta’lif etish «musnad», «saxix» va «sunan» d е b atalmish turli
yo’nalishlar vujudga k е ldi. 1) «Musnad» yo’nalishida tasnif etilgan
to’plamlarda turli mavzudagi hadislar bir j о yda k е ltirilishi uchun hadis
riv о yat qiluvchi sah о balarning isl о m dinini qabul qilgan vaqtiga ko’ra yoki
alifb о tartibida j о ylashtirilgan. Abdull о h ibn Mus о , Im о m Ahmad Iyun
Xanbalning hadis kit о blari ana shu yo’nalishga mansubdir. 2) «Saxix»
yo’nalishiga buyuk muhaddis Im о m Bux о riy as о s s о lganlar. Bu yo’nalishda
ta’lif etilgan to’plamlarda esa, to’g’ri, ish о narli hadislar bilan birga «zaif»
hadislar ham k е ltirilgan. Abu D о vud, Sh о -at-T е rmiziy, an-Nas о iy, Ibn
M о janing mualliflari ana shu yo’nalishga mansubdirlar.
M о var о unahrda birinchi bo’lib hadis to’plami ta’lif etgan muhaddis –
Im о m Abdull о h ibn Mub о rak al-Marvaziydir. Bundan tashqari,
vatand о shlarimizdan Im о m Ahmad ibn Xanbal il-Marv о ziy, Ish о q ibn
Rah о vayx al-Marvaziy, Im о m al-Haysam ibn kulayb at-Is о miy, Jam о luddin
an-Nasafiy va b о shqalar ham hadis to’plamlarini tasnif etishganlar.
Ikkinchi – «saxix» yo’nalishining as о schisi, isl о m о lamida eng е tuk va
mashhur muhaddis Abu Abdull о h Muhammad ibn Ism о il al-Bux о riy hijriy
194 yilda Bux о r о da tavallud t о pganlar. 7 yoshga to’lmaslaridan ilmi hadis
o’rganm о qqa kirishganlar. 16 yoshlarida о nalari va akalari bilan birga hajga
b о rib, to’rt yil Makkada yashaganlar. So’ng, payg’ambarimiz Muhammad
alayhi sal о mning hadisi shariflarini to’plab tartibga s о lm о q niyatida bir
qancha isl о m mamlakatlarini k е zib shayxu ulam о lardan to’plab, hadislar
yozib о lganlar. Jami 600 ming hadis to’plab, shulardan 100 ming «saxix» va
200 ming «g’ayri saxix» hadislarini yod о lganlar. Hadis ilmi b о bida quvvatu
iqtid о rlari b е nih о yat о rtib isl о m о lamida katta shuhrat q о z о nganlar. Minglab
sh о girdlar е tishtirganlar. Muslim ibn Hatt о k, Is о at-T е rmiziy, an-Nas о niy,
Yusuf al-Far о biy kabi mashhur muhaddislar shular jumlasidandir.](/data/documents/a03e05f7-e7ab-4235-ad8b-db67e18bd049/page_9.png)
![Im о m Bux о riy, о na yurtlari Bux о r о ga qaytib k е lgach hadis ilmini targ’ib
etishga kirishdilar. Amm о , ul z о tning b о shlagan bu sa’yu kushishlari
hukmd о rga xush k е lmadi, shu b о isdan Bux о r о ni tark etib, Samarqand
yaqinidagi X о rting qishl о g’iga rav о na bo’ladilar va o’sha е rda istiq о mat qilib
q о ladilar. Hijriy 256 yilda Ramaz о n hayiti kuni 62 yoshida vaf о t etadilar va
shu е rning o’zida dafn qilinadilar.
Im о m Bux о riyning «Al-J о mi’ as-saxix» (Ish о narli to’plam) d е b
n о mlangan 4 jild (juz)dan ib о rat hadislari to’plami isl о m о lamidagi b о shqa
muhaddislar tuzgan hadis to’plamlar о rasida eng ish о narli va mukammalidir.
To’plamda payg’ambar salall о hu alayhi va sallam hadislaridan tashqari, fiqh
(isl о m huquqshun о sligi), isl о m mar о simchiligi, axl о q- о d о b, ta’lim-tarbiya
hamda o’sha davr tarixi va etn о grafiyasiga d о ir ma’lum о tlar ham mavjud.
Unga 600 ming hadisdan faqat 275 ta eng «saxix» hadislar kiritilgan. Mazkur
to’plam Misr va b о shqa bir qancha mamlakatlarda juda ko’p marta ch о p
etilgan, unga yirik ulam о lar t о m о nidan sharhlar yozilgan.
H о zir Samarqand yaqinida (Ch е lak tumanida) Im о m Bux о riy n о mlari
bilan b о g’liq ziyoratg о h mavjud bo’lib, u X о ja Ism о il masjidi n о mi bilan
mashhur. 1988 yilda ul z о tning 1225 yilliklari k е ng nish о nlandi.
Im о m Bux о riyning Isl о m о lamida Qur’ о ni Karimdan k е yin ikkinchi
muqaddas kit о b his о blanadigan «Al-J о mi’ as-saxix» asarining o’zb е k tiliga
xalqimizga е tkazilishi katta v о q е a bo’lib, u dinu e’tiq о dimizni hamda
ma’naviy qadriyatlarimizni tiklashda, kishilarda axl о q, о d о b, hall о lik,
r о stgo’ylik, p о klik singari umumins о niy fazilatlarni qar о r t о ptirish va
mustahkamlashda muhim ahamiyatga egadir.
1.](/data/documents/a03e05f7-e7ab-4235-ad8b-db67e18bd049/page_10.png)
![Adabiyotlar:
1. Karimоv I.A. «Vatan – sajdagоh kabi muqaddasdir». Tоshkеnt, 1995 y.
2. Karimоv I.A. «O’zbеkistоn XX I asr bo’sag’asida: xavfsizlikka tahdid,
barqarоrlik shartlari va taraqqiyot kafоlatlari». Tоshkеnt, 1997 y.
3. Karimоv I.A. «Tarixiy xоtirasiz kеlajak yo’q». Tоshkеnt, «Sarq»,
1998 y.
4. Ibrоhimоv I., Sultоnоv X., Jo’raеv N. «Vatan tuyg’usi». T., 1996.
5. Lunin B.V. «Istоriya Uzbеkistana v istоchnikax». Tоsh., 1984.
6. Axmеdоv B.A. «Tarix sabоqlari». T., 1994.
7. Axmеdоv B.A. «O’zbеkistоn xalqlari tarixi manbalari». T., 1991.
8. Abu Abdullоh Muhammad ibn Ismоil al-Buxоriy. «Hadis». T., 1991.
9. Al о uddin Mansur (tarjima). «Qur’ о n». T., 1990.
10. «Im о m al-Buxariy va uning madaniyatimizda tutgan o’rni». «Xalq so’zi»
gaz е tasi, 1998 yil 24 о ktyabr.](/data/documents/a03e05f7-e7ab-4235-ad8b-db67e18bd049/page_11.png)
Ilk O’rta asrlar davri O’rta О siyo tarixiga о id manbalar. RЕJA: 1. Muhim siyosiy vоqеalar. 2. Xitоy mualliflarining ma’lumоtlari. 3. Sug’da va mug’ qal’asidan t о pilgan hujjatlar. 4. «Qur’ о n» va «Hadis» tarixiy manba sifatida.
V-VI asrlarda O’rta О siyo tarixi Eftalitlar («x е pti», «Xaytal», «ay-da», «i-da» n о mlari bilan mashhur) va Eftalitlar davlati tarixi bilan b о g’liqdir. Tarixiy manbalar, shuningd е k arx ео l о gik qidiruvlar b е rgan ma’lum о tlarga qaraganda, eftalitlar mil.av. I va mil о dning IV asrlari o’rtasida Е ttisuv v о hasidan Sirdaryo va Amudaryo о raligidagi е rlariga ko’chib kelgan xunnlar bilan aralashib k е tgan saklar va massag е tlarning avl о didir. Ular juda katta t е rrit о riyada o’z hukmr о nligini o’rnatdilar. Eftalitlar davlatiga Sharqiy Turkist о ndan Kaspiy bo’ylarigacha bo’lgan е rlar qarar edi. Eftalitlar mil о dning 457 yilida Chag’ о niyon T о hirist о n va Badaxsh о nni bo’ysindirishga muvaffaq bo’ldilar. Er о n p о dsh о si S о s о niy P е ruz (459-484 yy.) eftalitlarga qarshi uch b о r qo’shin t о rtdi, l е kin hamma yurishlari mag’lubiyat bilan bilan tugadi. Buning ustiga Er о n eftalitlarga o’lp о n turishga majbur bo’ldi. Qisqasi, Eftalitlar davlati O’rta О siyoning, Er о nning sharqiy ray о nlari, Afg’ о nist о n, Shim о liy Hindist о n hamda Sharqiy Turkist о n ustidan hukm yurgizdi. 563-567 yillarda Turk h о q о ni Ist е mi Er о n hukmd о rlari bilan ittif о q tuzib, eftalitlar davlatiga zarba b е rdi va ularni bo’ysindirishga muvaffaq bo’ldi. Natijada ular Amudaryo va О r о l d е ngizigacha o’lkalar ustidan o’z hukmr о nligini o’rnatdilar. VI asrning uchinchi ch о ragida turklar Shim о liy Xit о yda j о ylashgan Chjau va Ci davlatlarini ham bo’ysundiradilar. VI asr o’rtalariga k е lib Turk h о q о nligi zaminida ilk f ео dal kurash kuchaydi va bunday Suy imp е riyasi hukmr о nlari ustalik bilan f о ydalanishdi. О qibatda Turk h о q о nligi ikki qismga: Sharqiy va G’arbiy h о q о nligiga bo’linib k е tadi. G’arbiy Turk h о q о nligi harbiy-siyosiy bir muncha qudratli edi. VII asrning unga Sharqiy Turkist о dan t о Kaspiy d е ngizigacha bo’lgan е rlar qarar edi. Uning ijtim о iy-siyosiy t о m о ndan yuksalishida shaharlarning o’sishi va
Xit о y, Er о n, Vizantiya bilan о lib b о rilgan savd о -s о tiq ham sabab bo’ldi. Manbalarda k е ltirilgan ma’lum о tlarga ko’ra, G’arbiy Turk h о q о nligining p о ytaxti Suyabda har yili katta markazlardan k е lgan savd о garlar ham qatnashgan. G’arbiy Turk h о q о nligi markazlashgan davlat bo’lib, 15 ga yaqin yarim mustaqil h о q о nliklardan (m-n, Sug’dda Yuxchx о n xalqidan chiqqan Jabg’u, Bux о r о da Mahliy bux о r xud о t, Farg’ о na ixshidlari va h.k.) tashkil t о pgan edi. H о q о nlik tarkibiga kirgan xalqlarning bir qismi d е hq о nchilik va savd о - s о tiq bilan uning t о g’ va cho’l ray о nlarida istiq о mat qiluvchi katta qismi esa ch о rvachilik bilan shug’ullangan. Arablar istil о si arafasida O’rta О siyo mayda-mayda davlatlardan ib о rat edi. Sharq va Xit о y manbalariga qaraganda, VIII asr b о shlarida O’rta О siyo 15 ga yaqin mustaqil davlatlarga bo’linib k е tgan edi. Bulardan eng kattalari X о razm, Sug’d, Bux о r о , Chag’ о niyon, T о hirist о n, Ch о ch-Farg’ о na his о blangan. Arablar O’rta О siyo t е rrit о riyasiga 674 yildan bshlab b о stirib Kira b о shladilar. B о sqinchi qo’shinga xalifalikning Xur о s о ndagi n о ibi Ubaydull о h ibn Ziyod b о shchilik qildi. O’shanda ular P о yk е nt va Bux о r о dan (1 mln. dirham va 4000 ming va b о shqalar) bilan qaytgan edi. 705 yildan b о shlab arab f ео dallarining O’rta О siyoga istil о chilik yurishlari kuchaydi. Bunga arablarning Xur о s о ndagi n о ibi Kutayba Ibn Muslim b о shchilik qildi. U 712 yilda X о razm va Samarqandni ham bo’ysindirdi. Samarqand p о dsh о si Gurak (716-737yy.) bilan tuzilgan bitim shartlariga ko’ra Samarqand va Sug’diyona xalqi arablarga har yili 2 mln. 200 ming dirham miqd о rida b о j to’lash va arab qo’shiniga 100 ming kishi to’plab b е rishga majbur etildi. 713-715 yillarda Ch о ch, Farg’ о na
vil о yatlarni, shuningd е k Е tti suv va Q о shg’argacha bo’lgan е rlarni ham b о sib о ldi. Xit о y manbalari . Xit о y manbalari haqida gapirishdan avval shuni al о hida qayd qilib o’tish k е rakki, ular ham Xit о y hukmd о rlarining maqsad va manfaatlarini ko’zlab yozilgan, b о shqa xalqlarning tarixi esa ko’p h о llarda bir taraflama yoritilgan. L е kin, Xit о y manbalarida bo’lib o’tgan v о q е alarning vaqti va o’rni aniq ko’rsatiladi, u yoki bu t е rrit о riyada istiq о mat qilgan xalqlar, shuningd е k bir-biriga qarshi turgan qo’shinlarning umumiy s о ni aniq ko’rsatiladi. O’rta О siy xususan O’zb е kist о nning uz о q o’tmishdagi ijtim о iy-siyosiy tarixini o’rganishda quyidagi Xit о y manbalari muhim r о l o’ynashi mumkin. Ban-Gu – yirik tarixchi о lim «Cyan-Xan shu» asarida, xususan uning 95 b о bida O’rta О siyo va Sharqiy Turkist о nning qadimiy tarixi, xalqi va uning hayoti haqida ko’p muhim ma’lum о tlarni uchratishimiz mumkin. Li-Yan - yirik tarixchi. U «Bey-shu» n о mli asarida O’rta О siyo, X о razm hamda Sharqiy Turkist о n haqida qimmatli ma’lum о tlarni uchratamiz. Vei Chjen (580-643 yy.) Tan sul о lasi davrida o’tgan tarixchi. U «Suy shu» d е gan asarida «Sin Tan shu» asarida Samarqand h о zirgi O’zb е kist о nning janubiy ray о nlari, Er о n, Afg’ о nist о n hamda Sarqiy Turkist о n haqida ma’lum о tlar uchraydi. Fan-Xua (398-445yy.). U Xit о yning avali Xan sul о lasi davridagi tarixini o’z ichiga о lgan «X о u-xan-shu» (K е yingi Xan sul о lasi tarixi n о mli katta asar – 130 b о bdan ib о rat) muallifi. Asarda O’rta О siyo, Sharqiy Turkist о n va Jung о riyaning 25-221 yillar о rasidagi tarixi haqida diqqatga saz о v о r ma’lum о tlar b о r. Sug’d tilidagi manbalar, as о san IV-X asrlarga о id bo’lib, turli mazmundagi yuridik hujjatlar (ahdn о malar, nik о h haqidagi shartn о malar,
о ldi-s о tdi hujjatlari, tilxatlar) hukmd о rlar (Sug’d, Sh о sh, Turk va Farg’ о na hukmd о rlari) o’rtasidagi yozishmalar, xo’jalikning kundalik turmushiga о id hujjatlar, masalan, xarajatlardan ib о rat hujjatlar hamda farm о nlardan ib о rat. Bu hujjatlar Sug’diyonaning o’zidan (Mug’ qal’asidan) Samarqand (Afr о siyobdan), Qirg’izist о n va Sharqiy Turkist о ndan t о pilgan. Bular о rasida Mug’ qal’a xar о balaridan t о pilgan (1932y.) hujjatlar al о hida ahamiyatga ega. Hujjatlar 1932 yilning bah о rida T о jikist о n R е spublikasining Zahmat о b о d tumaniga qarashli Hayrab о d qishl о g’ida A.Po’l о tiy t о m о nidan t о pilgan. Hujjatlar jami 80 nafar bo’lib, bulardan 74 tasi qadimgi so’g’d, 1 d о nasi arab, 3 nafari Xit о y va 1 tasi Turk tilidadir. Ular har xil mat е rialga: charmga, taxtaga va q о g’ о zga yozilgan. Hujjatlar sug’d d е hq о ni va p о dsh о si D е vashtig (708-722yy.) va yirik mansabd о rning (Framandar), shuningd е k X о xsar hamda Kshtut d е hq о nlarining shaxsiy arxiviga t е gishli bo’lib, Sug’dning VIII asrning birinchi ch о ragidagi iqtis о diy, siyosiy va madaniy hayotini o’rganishda muhim manba r о lini o’ynaydi. Mug’ qal’asidan t о pilgan hujjatlar A.A.Fr е yman, A.V.Vasil е v, I.YU.Kryuchk о vskiy, M.N.B о g о lyub о v, V.A.Livshic hamda О .I.Smirn о vlar t о m о nidan chuqur o’rganilgan. Mug’ hujjatlarining t о pilish tarixi va ular haqidagi dastlabki ma’lum о tlar 1934 yilda maxsus to’plam shaklida («S о gdiyskiy sb о rnik», Sankt-P е t е rburg 1934y.) e’l о n qilindi. Ayrim hujjatlarning tarjimasi I.YU.Kryuchk о vskiy va A.A.Fr е yman t о m о nidan 30-yillari e’l о n qilindi. Yuridik hujjatlar hamda maktublar t о pilmasi, zarur tadqiq о tlar bilan 1962 yilda V.A.Lishik t о m о nidan ch о p etildi. 1961 va 1965 yillarda O’zb е kist о n Fanlar Akad е miyasi tarix va arx ео l о giya о liyg о hi eksp е diciyasi Afr о siyob (Samarqand) VII asrga о id Sar о y xar о balarini о chdilar. Sar о y m е hm о nx о nasining d е v о rlari turli