logo
  1. Главная страница
  2. Рефераты
  3. Общий
  4. ITLARNING VIRUS VA BAKTERIAL KASALLIKLARI

ITLARNING VIRUS VA BAKTERIAL KASALLIKLARI

Загружено в:

08.08.2023

Скачано:

0

Размер:

60.1533203125 KB
Скачать
ITLARNING VIRUS VA BAKTERIAL KASALLIKLARI Reja: 1. Itlarning quturish kasalliklarining etiologiyasi, patogenezi, klinik belgilari, diagnostikasi, oldini olish va davolash. 2. Itlarning o’lat kasalliklarining etiologiyasi, patogenezi, klinik belgilari, diagnostikasi, oldini olish va davolash. 3. Itlarning yuqumli gepatit Itlarning quturish kasalliklarining etiologiyasi, patogenezi, klinik belgilari, diagnostikasi, oldini olish va davolash. 4. Itlarning salmonellez kasalliklarining etiologiya si , patogenez i , klinik belgilar i , diagnostikasi, oldini olish va davolash. 5. Itlarning kolibakterioz kasalliklarining etiologiya si , patogenez i , klinik belgilar i , diagnostikasi, oldini olish va davolash. 6. Tuberkulyoz (Tuberculosis) – Sil kasalligi kasalliklarining etiologiya si , patogenez i , klinik belgilar i , diagnostikasi, oldini olish va davolash. 7. Tulyaremiya kasalliklarining etiologiya si , patogenez i , klinik belgilar i , diagnostikasi, oldini olish va davolash.. 8. Leptospiroz kasalliklarining etiologiya si , patogenez i , klinik belgilar i , diagnostikasi, oldini olish va davolash. Q utirish Q utirish bu virus chakiradigan yukimli kasalik. Markaziy nerv sistemani faoliyatini buzilishi bilan namayon buladi. Kasalikka barcha sutemizuvchi xayvonlar,kushlar va odam moyil. Tarixiy ma’lumot . Kasalik kadimdan ma’lum. Eramizdan 5 asirda Demokrit, Ksenofont, Aristotel kasalik tugrisida ma’lumot bergan. Sinke 1804 y., Gryuner va Salmon 1813 y.,itlarni sulagini yukimliligini isbot kilishgan. Paster va shogirtlari 1881-1889 y.,kasalikni virus chakirishini anikladilar. Lui Paster 1887 y.,kucha virusini kuyonlar miyasiga yuborib pssaj klish natijasida fiksatsiyaga uchragan virusni ajratgan u xozirgi paytgacha vaksina shtammi sifatida kullaniladi. V. Babesh 1887 y., kutirgan xayvonlarni miyasidagi xujayralarida bu kasalika xos donachalarni aniklagan. A. Negri 1903 y., ularni kutirishni aniklashdagi diagnostik axamiyatini kursatib bergan. Bu donachalar 1950 y., boshlab Babesha – Negri deb atala boshlagan. Etiologiyasi . Kutirish virusi miksovirus oylasiga mansub bulib tarkibida RNK bor. Virionlarni kattaligi 100 – 150 nm, tuzulishi buyincha bu sharsimon chuzinchok xosilma. Ustirilishi . Virus kiynchilik bilan tovuk embrionlarida moslashadi, va shu bilan birga birlamchi-tripsinlashgan va xujayra muxitlarda kupayadi. Mustaxkamligi . Bir necha marta muzlatib va kayta eritgandan keyin virus uz virulentligini susaytiradi yoki tulikcha yukotadi. Virus 54-60 gradusda bir soatda, 80 da 2 minutda, 100 da esa bir zumda nobud buladi. Muzlatilgan xolatda bir necha oygacha saklanadi, chirigan tukimada bir 2-3 xafta. Virus 4% barat kislotasida 15 minutda 2-5% formalin, ishkorlarda bir zumda nobud buladi. Epizootologik ma’lumotlar . Kutirish dunyoni bacha davlatlarida kayt etiladi. Eski zamonda urmon kutirishi deb atalar edi. Asosan yovoiy xayvonlar buri, tulki, shaxol va boshkalar kasallanadi. Ulardan kasallik kishlok xujalik xayvonlar va odamga yukadi.Kutirishga ayniksa it oylasiga mansublarda sezuvchanlik yukori. Statistika malumotlarga kura 90% xolda it xayvon va odamga kutirishni yuktiradi. Patogenez. Organizmga tushgach kutirish virusi nerv tukimasida kupayadi va nerv tarmoklari orkali oldin orka keyin bosh miya tamon xarakatlanib u erda kupayib nerv xujayralarni zararlantiradi. Ayrim xollarda virus xayvon organizmida kon limfa yullari orkali xam tarkaladi.Markaziy nerv sistemaga etib borib va u erda kupaygandan keyin virus barcha tukima va organlarni shu jumladan sulak bezlarini innervatsiya kiladigan perefirik nerv sistema tamon xaraktni boshlaydi. Nerv sistemadan tashkari, kutirish virusi sulak, sulak bezlari va boshka ichki organlarda aniklangan. Ma’lumotlarga kura virus sut, siydik va utda aniklanmagan. Kasalik yukan itlarda birlamchi klinik begilar boshlanishidan 8-10 kun oldin sulagida kutirish virusi paydo buladi, bu katta epizootologik va epidemiologik axamiyatga ega. Simtomlar . Kutirishda inkubatsion davr 14 kundan 3 oygacha davom etadi, bu virusni virulenligiga, tishlangan joyiga, xayvoni yoshiga va organizmga tushgan virusni mikdoriga boglik buladi. Odatda kutirish virusi tishlash vaktida sulak bilan utadi. Bu jigatda burilarni tishlashi xavfli bulib xtsoblanadi, chunki kup tukimalar zararlanadi va sulak bilan kup virusni kirgizib boradi. Boshni tishlash uta xavfli chunki u erda nervlar kup va virusni bosh miyaga xarakatlanishi kiska, shuning uchun inkubatsion davri kiska. Takitlangandek itlarda virus kasalikni inkubatsion davrida sulak bilan ajraladi ;bu davrda tishlash vaktida boshka xayvon va odamga kasalikni yuktiradi. Lekin xamma tishlangan xayvon va odamga kasallik yukmaydi. Statistik ma’lumotlarga kura tishlanganlardan 1\3 kismi kutirish bilan yuktiradi, bu orginizni tabiiy chidamligiga boglik. Itlarda kasalik beshta shaklda kechadi: kuturgan,falajlanish yoki yuvosh, atipik, abortiv va kaytaluvchan. Kutirgan shakli 6-11 kun davom etadi va uchta bir birini almashtirib turuvchi boskichlarga bulinidi: 1. Prodromal yoki xafakon boskichi ikki uch kun davom etadi. Itda befarklik paydo buladi, u odamlarda kochadi, korongu joyga yashiriladi, chakirganda etiborsiz. Ayrim paytlarda egasiga va tanish odamlarga yokimtoy bulib yalashga xarakat kiladi. Bunday vaktda it juda xavfli, chunki uni sulagi zarrli. Ayrim paytda xayvon agressiv bulib koladi, tez tez yotib sakrab turadi va ogzi bilan pashalarni ushlagandek xarakat kiladi. Bunday paytda nafasni kisilishi va korachigni kengayishi paydo buladi. Tishlangan joyda kichish paydo buladi. Ishtaxasi pasayadi, yutish akti kiyinlashadi, kayd kilish paydo bulib sulak okadi. 2. Ikkinchi boskich kuzgalish(maniakal ) uch kungacha davom etadi. Bu paytda it jagilik bilan uni atrofidagi barcha narsalarni ushlaydi, tuprokni, temirni, chupni, lattani gajib yutishga va zanjirni uzib kochishga xarakat kiladi. SHunday kattik tishlaydiki tishlari va jaglari sinib ketadi. It juda agressiv bulib, kurkmasda itlarga, odamlarga va xatoki uzini egasiga tashlanadi. Agar it imkoniyat topib kochsa, uzok masofaga (50 km.) yugirishi mumkin, yunalishi buyicha uchragan itlarni,xayvonlarni va odamlarni tishlaydi. Xikildoki falajlanishi natijasida bugik xurish paydo buladi. Konvulsion tutkanok paydo bulib oyoklar va xalkum progressiv falajlanadi.Pastki jagi osilib ogiz bushligidan sulak okadi. It suv va ozukani xarakat kigani bilan yutolmaydi. Gilay kuzlik paydo buladi. 3. Uchinchi, ogirgi boskich, falajlanish yoki depressiv , 4-5 kun davom etadi.U zuraygan falajlanish bilan xarakterlanadi. Pastki jag, til va boshka organlarni falajlanishiga orka oyoklarni falajlanishi kushiladi. Keyinchalik dum, kuvik va tugri ichak falajlanadi. Kuzgalish kamayib bori bit kuprok yotadi va komatoz xolatga tushib uladi. Kasallikni ikkinchi boskichida tana xarorati 1-3 gradusga kutariladi, uchinchi boskichda normadan shuncha tushadi. Kasallikni boshlanishida puls tezlashgan, nafas olish kiyinlashadi. Konda leykotsitlar soni kamayadi. Falajlanish yoki yuvosh shakli, kasallik 2-4 kun davom etadi. Itlar uzini noagressiv tinch tutadi, ishtaxasi saklangan. Pastki jag, xalkum va orka oyoklar falajlangan. Itning tamogiga suyak tikilganday tasurot paydo buladi. Bulmaga suyakni olib tashlash jarayonida odam kutirishni yuktirishi mumkin. Ayrim paytlarda itda gemorragik gastroenterit rivojlanadi. Kasllikni atipik shakli yarim utkir kechishi, kuzgalish boskichini yukligi bilan xarakterlanadi. Bunda ozish, motor muskullarning atrofiyasi ayrim paytlarda gastroenterit kuzatilinadi. Kasallikni abortiv shakli ikkinchi boskichni boshlanishida kasallik tusatdan tuxtab kolshi bilan xarakterlanadi . Kasallikni kaytaruvchan shakali kurinishidan soglomlashayotgan xayvonda kuturishni klinik belgilari rivojlanishi bilan xarakterlanadi. Bunaka almashishlar 2- 3 marotaba takrorlanadi, bir necha kun orsida ayrim paytlarda 2-3 xaftada. Patalogoanatomik uzgarishlar. Jasad ozib ketgan, juni xurpaygan, boshi, buyni, oldingi oyoklarda sulak bilan namlangan. Boshida urishidan jaroxatlar paydo bulgan. Ogiz bushligini shilik pardasi kizargan, yara va eroziyalar paydo bulgan. Oshkozonida begona jisimlar: lata, tosh, temir, chup, taxta parchalari va boshkalar aniklanadi. Oshkozoni shillik pardasi kizargan, xar xil kon kuyulishlar mavjud. Bosh miyani yumshok kavati shishgan. Kon tomirlar kengaygan, miya korinchalarida ekssudat tuplangan. Miyani gistologik tekshirganda miyaning neyronlarida Babesh-Negri donachalari aniklandi, ular bita xujayrada bitada bir nechtagacha bulishi mumkin. Bu xosilmalar spetsifik bulib fakat kutirishga xos. Tashxis . Kutirishga epizootologik malumotlar, klinik belgilar, patomorfologik,serologik tekshirishlar va bioproba asosida kuyiladi. Kutirish uchun kuchli kuzgalish, ishtaxasi buzilgan,eb bulmaydigan narsalarni eyish, pastki jagni,xikildokni, xalkumni va orka oyoklarni falajlanishi. Oshkozon bushligida begona jisimlarni topilishi itlarni kutirishidagi uziga xos belgi bulib xisoblanadi. Lekin tashxisni tasdiklamok uchun laborator tekshirishlar tkazish lozim. Bosh miyada patomorfologik tekshirishlar utkazilinadi. Babesha- Negri donachalarni topish bu kasalik uchun xarakterli, lekin ular xamma vakt xam topilmaydi. Adabiyot ma’lumotlarga kura ular 31% namunalarda topiladi. Tashxisni tugrirok kuyish uchu nok sichkonlarda bioproba kuyiladi. Ular kasal xayvoni miyasidan tayyorlangan suspeziya bilan miyasiga yuborilib yuktiriladi. Musbat bioprobada ok sichkonlar 6-10 kunga borib uladi. Sichkonlarni miyasi Babesha-Negri donachalari borligiga tekshiriladi. K. N. Buchnev (1974) malumotlariga kura xozirgi paytda immunolyuminessent mikroskopiya (ILM), agar geleda pretsipitatsiya reaksiyasi (RP), maxsus antitanachalarni neytralizatsiyalamok reaksiyasi (RN) ishlab chikilgan. Differetsial tashxis . Ulatni nerv shaklining ayrim klinik begilari kuzgluvchalik, orka oyoklarini falajlanishi kutirish belgilariga uxshas, lekin ulata xech kachon paski jagni falajlanishi kuzatilmaydi. Itlarda meningit va esefalomielitda kisman tajovuzkorlik va tishlashga intilish kuzatilinadi. Davolash ishlab chikilmagan. Kasal xayvon yuk kilinadi. Oldini olish va kurashish choralari. Kutirish kasalligini oldini olish maksadida Uzbekiston xududida barcha xayvonlar va shu jumladan itlar kasallika karshi emlanadi. Buning uchun kuydagi vaksinalar ishlab chikilgan * Щ elkvo – 88*, Biokan va boshkalar. Barcha daydi itlar va mushuklar ushlanib yukotilinadi. Veterinariya mutaxasislari kasallik paydo bulishi bilan itlarni ajratib va ularni tezlik bilan yukotish kerak. Kasal xayvonlar turgan joylar ishkor eritmasi bilan dezinfeksiya kilinadi. Agar it odamni yoki xayvoni tishlagan bulsa 10 kunga karantinga kuyib kuzatilinadi va bu tugrisda sanepidstansiyaga xabar beriladi. O‘lat (Febria catarrhalis et nervosa canum) O‘lat – o‘tkir, yuqumli virus etiologiyali kasallik, isitma, shilliq pardalarning yallig‘lanishi, pnevmoniya, teri ekzantemasi va nerv sistemasining zararlanishi bilan xarakterlanadi. Tarixiy ma’lumot – itlar o‘lati birinchi marta XVIII asrning o‘rtalarida Evropa davlatlarida ro‘yxatga olingan. Kasalliklar itlar orasida keng tarqalib va katta talofatlarga olib kelgan. 1762 yilda Qrim o‘lkasida tarqalib “qrim kasalligi” nomi bilan atalgan. P.F. Vrangel 1824 yilda Sibirda itlar orasida o‘lat epizootologiyasini qayd etgan. Hozirgi vaqtda bu kasallik dunyoning barcha davlatlari, shu jumladan O‘Zbekiston hududida keng tarqalgan. Etiologiya . Kasallikning qo‘zg‘atuvchisi Morbilivirus avlodiga, Paramyxovirine turkumi, Paramyxoviridae oilasiga mansub virus. Birinchi marta 1905 yil Carre kasal itlardan virusni ajratib olgan. Itlar o‘latining virionlari simmetriyali spiral nukleokapsid va lipoproteid qobiqdan tuzilgan bo‘lib, ularning yuzasida 9-15 nm uzunlikda o‘simtalar mavjud. Ularning shakli va kattaligi bir xil emas, lekin ularning ko‘pchiligi aylana shaklida. Virionlarning diametri 150-250 nm, nukleokapsid spiralining diametri 15-18 nm ga teng. Virus qobig‘ining tarkibiga ikkita glikoproteid (HF) kiradi, ular xarakterli o‘simtalarni hosil qiladilar va M oqsil membranali bo‘ladi. Nukleokapsid bir spiralli, to‘g‘ri chiziqli manfiy RNK va uchta oqsil (NP, P, L) dan tuzilgan, uzunligi 15690 nukleotid. Dunyoning har xil joylaridan ajratib olingan o‘lat virusi shtammlari immunologik bir xil, lekin bir-biridan virulentligi bilan farq qiladi. Virusning ayrim shtammlari yuqori virulentli va neyrotrop. Chidamliligi – itlar o‘latining virusi har xil fiziko-kimyoviy faktorlarga mustahkam. Ma’lumotlarga ko‘ra minus 24 o da muzlatilgan taloqda virus o‘z virulentligini 5 yilgacha pasaytirmagan. Quritilgan holatda o‘zining aktivligini 3 oygacha saqlaydi. YUqori harorat o‘lat virusiga halokatli ta’sir qiladi. 55 0 da virus 1 soat ichida virulentligini yo‘qotadi. 60 0 da 30 minutda, 100 0 da 3 minutdan keyin, 2 % li o‘yuvchi natriy ta’sirida virus 1 soat ichida aktivligini yo‘qotadi, 1 % li lizol emulsiyasi bir necha soat ichida zararlantiradi. Epizootologik ma’lumotlar – tabiiy sharoitda itlar o‘lati virusiga quruqlikdagi sut emizuvchilarni 9 oilasiga mansub bo‘lganlar sezuvchan: tulkilar, pesets, qorakuzan, enot, sassiqquzan, sobol, suvsar, ayiq, latcha, oqsuvsar, bursuq, qunduz, shog‘ol, sirtlon, bo‘ri va suvdagi sut emizuvchilardan: tyulenlar. O‘latga barcha yoshdagi itlar sezuvchan, lekin ayniqsa it bolasi va yosh itlar. Sut emish davrida kamroq kasallanadi. Kolostral immunitet onasidan ajratilgandan keyin ikki haftagacha zararlanishdan saqlaydi, shundan keyin agar emlash olib borilmasa o‘lat bilan kasallanishi mumkin. O‘lat bilan kasallanishga sabab zoogigienik sharoitlari va oziqlantirishning yomonligi bo‘lishi mumkin. Itlarda o‘latga sezuvchanlik zotiga ham bog‘liq, ko‘paklar, tererlar, erdeler kasallikka chidamli; madaniylashgan zotlar: nemets, janubiy rus ovcharkasi, sibir laykasi, dog, doberman pincher va boshqa dekorativ zotlar kasallikka tez chalinadi. Itlarda gijjalar invaziyasi, matsioning yo‘qligi, avitaminoz, sovuq, nam ob-havo, sifatsiz oziqlantirish kasallikning rivojlanishiga imkoniyat yaratadi. Kasallik tez tarqaladi va qisqa muddat ichida boshqa itlarda ham kasallik rivojlanishi mumkin. Infeksiyaning asosiy manbai bo‘lib kasal va o‘lat bilan kasallanib sog‘aygan itlar, shuningdek kasallikning inkubatsion davri kechadigan hayvonlar hisoblanadi. Adabiyot ma’lumotlariga ko‘ra, o‘latdan sog‘aygan itlar 2-3 oygacha virus tashuvchi bo‘lib hisoblanadi. Kasal va sog‘lom hayvonlar bir-biri bilan yaqin munosabatda bo‘lsa itlar o‘latini yuqtirishi mumkin, bundan tashqari to‘shama va narsalar orqali ham o‘tishi mumkin. Kasal itdan sog‘lomga virusni odam, kemiruvchilar, qushlar va hasharotlar tashib o‘tishi mumkin. Infeksiya havo yo‘llari va oshqozon-ichak trakt orqali organizmga kirib boradi. Patogenez: hayvon organizmiga shilliq parda orqali kirib borgan virus oldin limfa tizimi hujayralarida ko‘payadi, shundan so‘ng qonga o‘tib butun organizm bo‘ylab tarqaladi va organ, to‘qimalarni zararlanishiga olib keladi. Limfoid to‘qimalarning hujayralarini o‘limi immunodefitsit holatini rivojlantiradi. Bunday hayvonlarda ikkilamchi infeksiyani rivojlanishi kuzatiladi. Hayvonlarning isitmasi ko‘tariladi, depressiya rivojlanadi, nafas yo‘llari va oshqozon-ichakning shilliq pardasi yallig‘lanadi. Agarda virus bosh va orqa miyaga etib borsa, periferik va markaziy nerv sistemasida funksiyaning buzilishi kuzatiladi. Kasallik belgilari – kasallkning inkubatsion davri 2-3 hafta bo‘lishi mumkin, bu hayvonning zotiga, yoshiga, saqlash va oziqlantirish sharoitiga hamda virusning virulentligiga bog‘liq bo‘ladi. Kasallik tana haroratining 1-3 0 ga ko‘tarilishi bilan boshlanadi. Bir yarim oylik it bolalarida kasallik atipik kechib tana harorati ko‘tarilmasdan kechishi mumkin. O‘lat kataral, nerv va ekzantematoz shaklida bo‘lib, ular o‘ta o‘tkir, o‘tkir va abortiv kechishi mumkin. O‘ta o‘tkir kechgan vaqtda kasallik 2-3 kun davom etadi. Kasallikning boshlanish davrida tana harorati keskin ko‘tariladi, hayvon ozuqasini rad etadi, komatoz holatga tushib it o‘ladi. Kasallik o‘tkir kechgan vaqtida isitma bilan xarakterlanadi, tana harorati 39,5-41 0 ko‘tariladi va shu holatda 10-15 kun saqlanishi mumkin, ayrim hollarda 2-3 kundan keyin tushib, o‘zgaruvchan isitma ko‘tarilishi mumkin. Bunday vaqtda itning holati susaygan, oldin ishlab chiqilgan shartli reflekslar yo‘qoladi, qaltirash kuzatiladi, harakatchanlik yo‘qoladi. Hayvonni chaqirganda e’tibor qilmaydi, qorong‘i joyga yashirinishga harakat qiladi, erkalanib har kungi ovqatni eyishdan bosh tortadi, faqat oz miqdorda ta’mli ovqatni eyishi mumkin. Ayrim hollarda qayt qilish alomati paydo bo‘ladi. Burnining terisi qurigan, yorilib, terisi ajralib tushadi. Bir-ikki kundan keyin tana harorati yuqori bo‘lganligi uchun ko‘zning ichki burchagidan seroz suyuqlik ajraladi, keyinchalik u yiringga aylanadi. Bunday holda qovoqlar yoiring bilan yopishib, ko‘zlar yopilib qoladi. Konyunktivit bilan birga rinit ham rivojlanadi. Burun teshiklaridan oldin seroz, keyin yiringli suyuqlik ajralib chiqadi. Buning ta’sirida burun teshiklari yopishib nafas olish qiyinlashadi, yo‘tal paydo bo‘ladi. Burun qichishi natijasida itlar uni oldingi oyoqlariga yoki biror-bir narsaga ishqalashga harakat qiladi. SHundan so‘ng oshqozon-ichak tizimida kataral jarayonlar rivojlanadi, ich keta boshlaydi. Axlati suyuq, sariq yoki kulrang-sariq rangda, keyinchalik jigar rang bo‘lib, yomon hid ajratadi. Ayrim paytlarda axlat massasida qonning ivigan parchalarini uchratish mumkin. Bunday hollarda to‘g‘ri ichakni shilliq pardasida gemorragik yallig‘lanish rivojlanadi. V.A. Pankovni (1971) ning ta’kidlashicha, to‘g‘ri ichakning shilliq pardasining gemorragik yallig‘lanishi qisqa muddat yoki tuzilish xarakteriga ega bo‘lishi mumkin. Peristaltika kuchaygan vaqtida to‘g‘ri ichakni tashqariga chiqib qolishi kuzatiladi. Kataral gastroenterit rivojlangan vaqtda tilning shilliq pardasida oq qobiq parda hosil bo‘ladi, stomatit rivojlanib, suvsizlik paydo bo‘ladi. Kasal itlar keskin ravishda vaznini yo‘qotadi. Kasallikning birinchi kunlarida terining juni tushgan qismlarida qizil donador toshma paydo bo‘ladi, 2-3 kundan keyin ular ichida yashil-sarg‘ich suyuqligi bor tugun va pufakchaga aylanadi. Pufakchalar yorilib joyda qobiq hosil bo‘ladi, ular qurigandan keyin tushib ketadi. Kasal itlarda kataral pnevmoniya bahor va kuzda, ya’ni ob-havo sovuq va nam bo‘lsa rivojlanadi. Bunday hollarda itlarning nafas olishi tezlashadi 1 minutda 70-80 tagacha. Nerv sitemasi kasallikning oxirida, ayrim paytlarda boshida ham zararlanishi mumkin. Bunday hollaarda qisqa qo‘zg‘alishdan keyin chaynash muskuli, bosh muskullari va oyoqlar tebranib qisqaradi. SHundan so‘ng parez va orqa oyoqlarning falajlanishi rivojlanadi, itlar epilepsiya holatiga tushib, so‘lak ko‘p miqdorda ajraladi. Epilepsiya rivojlanganda kasal itlar tez vaqt ichida o‘ladi. Kasallik 3-4 haftadan bir necha oygacha cho‘zilishi mumkin. Bunday vaqtda tana harorati asta-sekin pasayadi, ishtahasi o‘zgaruvchan, ayrim paytlarda ich ketib, yo‘tal paydo bo‘ladi, ko‘rish, eshitish va ta’mni sezish pasayadi. Ayrim itlarda holatining yaxshilanishi kuzatish mumkin, lekin 2-3 haftadan keyin bunga charchash, sov qotish turtki bo‘lishi mumkin. Nerv tolalarining qo‘zg‘alishi natijasida og‘riq paydo bo‘ladi, uning kuchayishi natijasida kechalari itlar nolish tovushini chiqaradi. Bunday holda og‘ir oqibat kasallik itni o‘limiga olib keladi. O‘lat abortiv shaklda kechganda 1-2 kun ahvoli bir oz susayadi, keyinchalik sog‘ayib ketadi. Patalogoanatomik o‘zgarishlar. Itning murdasi kaxeksiya holatida, og‘izning shilliq pardasida yaralar paydo bo‘lgan. Burun teshiklarida yiringli suyuqlik oqib turadi. Ko‘zning shilliq pardasi qizargan, kekirdakning shilliq pardasi kataral yallig‘langan, o‘pkaning ayrim qismlari qattiqlashgan, kesganda shilimshiq yiring oqib chiqadi. Oshqozonning shilliq pardasida erroziya va yaralar kuzatiladi. O‘n ikki barmoqli ichakning shilliq pardasi kataral yallig‘langan, erroziya va yaralar yaqqol ko‘rinib turadi. To‘g‘ri ichakning shilliq pardasida nuqtali va tasmali qon quyilishlar kuzatiladi. Jigar qon bilan to‘la, o‘t xaltasi o‘tga to‘lib ketgn. Taloq o‘zgarmagan yoki oz-moz shishgan. Buyrakda nuqtali qon quyilishlar kuzatiladi. Siydik xaltasida itlarning o‘lat kasalligiga xos o‘zgarishlar kuzatiladi. SHilliq pardasi qizargan, nuqtali, tasmali qon quyilishlar kuzatiladi. YUrak mushaklari yumshoq konsistensiyada, shshgan holatda. Perikardda nuqtali yoki tasmali qon quyilishlar kuzatiladi. Miya tomirlari kengaygan. Tashxis (diagnoz). O‘lat kasalligi bilan kasallangan hayvonning hayotidagi tashxisi epizootologik va klinik (seroz, yiringli konyunktivit, rinit) belgilariga asoslanib quyiladi. Kerak bo‘lgan hollarda gematologik tekshirishlar va bioproba qo‘yiladi. Adabiyot ma’lumotlariga ko‘ra itlar o‘latida leykotsitoz va giperleykotsitoz kuzatiladi, 1 mm 3 qonda 34000 ta leykotsitlar bo‘ladi. Bioproba uchun kasal itlardan 1-2 ml qon olinib sog‘lom 2-3 oylik itlarga yuboriladi va 1-2 oy kuzatiladi. O‘lgan hayvonlar to‘qimalaridan suspenziya tayyorlab itga yuboriladi va 7-30 kun ichida hayvon kasal bo‘lsa bioproba ijobiy deb hisoblanadi. O‘latga o‘lgandan keyingi tashxis patalogo-anatomik o‘zgarishlarga asoslanib qo‘yiladi. o‘lat kasalligi uchun xarakterli belgilardan o‘n ikki barmoqli ichak, to‘g‘ri ichak va qoquvdagi qon quyilishlarga e’tibor berish lozim. Differensial diagnoz (tashxis) – quyidagi kasalliklarning klinik belgilari itlar o‘latiga o‘xshash bo‘ladi: leptospiroz, piroplazmoz, quturish, yuqumli gepatit, Aueski kasalligi, paratif va gijja invaziyasi. Leptospiroz – gemorragik va sarg‘ayma shaklida kechadi, birinchisida harorat 40-41 0 , va aftoz stomatit rivojlanadi. Itlar 2-3 kunda o‘ladi. Sarg‘ayma shaklida butun tana sarg‘ayib ketadi. Piroplazmoz – o‘tkir shaklida harorat 40-42 0 , nafas olish tezlashgan, siydigi qon aralash, shilliq pardalar sarg‘aygan. Qon surtmalarida piroplazmalar aniqlanadi. Quturish – o‘latning nerv shaklidagi klinik belgilariga o‘xshash bo‘ladi, aynqsa so‘lak oqishi. Quturgan itlarning oshqozonida begona jismlar bo‘ladi. Gistologik tekshirishda Babesh-Negri tanachalari aniqlanadi. YUqumli gepatit – yuqori harorat bilan kechadi, asosan 1 yoshgacha bo‘lgan itlar kasallanadi. Qayt qilganda o‘t ajralib chiqadi, jigar kattalashgan bo‘ladi. Aueski kasalligi – markaziy nerv sistema zararlanadi, qichiydi va shu joylarda yaralar hosil bo‘ladi. Paratif – yiringli rinit, konyunktivit kuzatilmaydi. Taloq 3-5 baravar kattalashadi. Gijjalar invaziyasi – toksokaroz, toksokaridoz, unsinariozda ayrim paytlarda qayt qilish kuzatiladi. Davolash. Kasallikning boshlanish davrida o‘lat, gastroenterit , gepatitga qarshi polivalent zardob qo‘llaniladi, buning uchun Giskan-5, Kinoron biopreparatlarini qo‘llash ham mumkin. O‘lat virus kasalligi bo‘lganligi uchun immunitetni kuchaytiruvchi preparatlardan – anandin, gamma-globulin, interferon, immunomodulin, immunal qo‘llash tavsiya qilinadi. Sekundar infeksiyaning rivojlanishini to‘xtatish maqsadida keng ta’sir etuvchi antibiotiklardan: gentamitsin, oksamp, sefazolin, kefzol, klaforan, boshlanish davrida sutkasiga 1-2 gr 2-3 kundan keyin miqdori kamaytirib boriladi. Veterinariyada taklif etilgan antibiotiklar: oksivet, oksitetratsiklin, tilozin, farmazin-50, 5 % li baytril, sulmin, 5 % li enrofloks va boshqalar 1 ml 10 kg tirik vaznga. Sulfanilamid preparatlaridan: norsulfazol 0,5-1 gr 3-4 marta, sulfadimezin 0,5-1 gr kuniga 4 marta, sulgin 1-2 gr 3-4 marta, ftalazol 0,5-1 gr 3-4 marta. Nitrofuran preparatlardan: furazolidon 2 mg/kg kuniga 2 mahal qo‘llaniladi. O‘lat bilan kasallangan itlarni himoya-moslashuv reaksiyasini oshirish maqsadida vitaminlardan oskorbin kislotasi, V guruh vitaminlaridan V 1 , V 6 , V 12 . Kasal itlar organizmining modda almashinuvini yaxshilash uchun katozal 0,2-5 ml, brontozal 0,2-5 ml, gamovit 0,2-5 ml va boshqalar qo‘llaniladi. Kasal hayvon organizmida hosil bo‘lgan toksin, zaharli moddalarni chiqarish va ularni neytrallashtirish maqsadida infuziya yo‘li bilan: 5 % li glyukoza, 0,5 % li natriy xlor, disol, atsesol, reopoliglyukin, gemodez eritmalari yuboriladi. Qayt qilish alomatlari kuzatilsa hayvon organizmiga uni to‘xtatish maqsadida serukal, seruglan, metokaprolamid, domperidon, torekan yuboriladi. Simptomatik davolash uchun 50 % li analgin, 10 % li kalsiiy glyukanat, 10 % li sulfokamfokain, 20 % li kofein qo‘llaniladi. Ko‘zda konyunktivit rivojlanganda kuniga 2-3 marta qora choy, 1-2 % li borat kislotasi bilan yuviladi, ko‘z tomchilaridan levomitsetin, sofradeks, surtmalardan tetratsiklin, eritromitsin qo‘llash tavsiya etiladi. Kasallik nerv-falajlanish bosqichiga o‘tsa quyidagilar tavsiya qilinadi: paglyuferol kuniga 1 tab. 2 mahal, 25 % li magniy sulfat, 0,5-1 % li novokain, miya bosimini pasaytirish uchun diokarb, kursemit, veroshpiron, triampur ularga kaliy arotat yoki asparkam qo‘shib yuborish mumkin. Muskullar falajlanishida teri ostiga 0,5 % li dibazol 1-2 ml, 0,25 % li galantamin 0,5-1 ml, prozerin 0,5-1 ml. Miyadagi qo‘zg‘alishni pasaytirish va qon aylanishini yaxshilash uchun piratsetam, aminalon, glutamin kislotasi 0,5-1 tab. 2 mahal beriladi. Epilepsiya tutqanog‘i boshlansa 2,5 % li aminazin 1 ml 10 kg tana og‘irligiga, 1 % li dimedrol 40 % li glyukozaga qo‘shib venaga yuborish mumkin. Kasallik davrida parxez oziqlantirishga e’tibor berish lozim, kasal itga go‘sht qiymasi, tvorog, tuxum sarig‘i, guruch qaynatmasi berish tavsiya qilinadi. Kasallikning oldini olish va kurashish choralari. Vivariy va pitomniklarda dezinfeksiya ishlarini o‘tkazish katta ahamiyatga ega, buning uchun 2-3 % li natriy ishqori, 2-3 % li xlorli ohak, 3 % li lizol qo‘llaniladi, itning idishlari, buyumlari 2 % li xloramin eritmasida yuviladi. Umumiy oldini olish tadbirlariga quyidagilar kiradi: 1. Kasallik bo‘yicha sog‘ xo‘jaliklarga o‘lat tarqalgan xo‘jaliklardan itlarni olib kirmaslik; 2. Xo‘jalikka yangi keltirilgan itlarni 30 kunlik karantinda saqlash; 3. Ko‘rgazma, musobaqalar tashkil qilinishidan oldin barcha itlar o‘lat va boshqa yuqumli kasalliklarga qarshi emlanishi kerak; 4. Saqlash va oziqlantirish qoidalariga rioya qilish; 5. Mentazam ravishda dezinfeksiya ishlarini o‘tkazish. Barcha sog‘lom itlar o‘latga qarshi emlanadi. Emlash 2 oylik it bolalaridan boshlanadi, ular 14-21 kunda revaksinatsiya qilinadi. Katta yoshdagi itlar bir yilda bir marta emlanadi. O‘zbekiston hududida o‘lat kasalligining oldini olish maqsadida quyidagi vaksinalar qo‘llaniladi: CHPAG, Biovak, Multikan-4, Multikan-7; Dyuramon, Kinoron biopreparati o‘latning oldini olish va davolash maqsadida qo‘llanilishi mumkin. Birinchi marta emlashdan oldin it bolalari albatta degelmintizatsiya qilinishi kerak. Yuqimli gepatit (hepatitis nfectioza ) Itlarni yuqimli gepatiti utkir kontagioz kasallik bulib, isitma, ko‘znining shiliq pardalarni, nafas yullarini, oshqozon ichak yo‘llarni yallig‘lanishi va jigarni zaralanishi bilan kechadi. Tarixiy ma’lumotlar . Kasallik dunyoni ko‘p davlatlari: AQSH, Angliya, Fransiya, Olmoniya, Polsha, Vengriya, Ruminiya va boshqalarda tarkalgan. Sobiq SSSR xududida kasallik 1953 yilda boshlab itlar orasida onda soda yoki kichik epizootiya bo‘lib kechgan. Kasal xayvonlar orasida ulimlik 70-80 % tashkil etilishi itchilik xo‘jaliklarga katta iqtisodiy zarar etkazadi. Etiologiya. Kasallikning tabiyati virus ekanligini birinchi marta 30 - yillarda Kaudri aytgan, Rubart esa uni tajribada tasdiqlagan. Virus Zeyts filtrlaridan, Berkefeld va SHamberlan L2 va L3 shamlaridan utib kalloid membranalarida ushlanib qolinadi. Elektron mikroskopiya ma’lumotlariga kura uning ulchamlari 55-96 nm. Morfologik, antigen va fizik-kimyoviy xususiyatlariga ko‘ra yuqimli gepatitning virusi adenoviruslar guruxiga mansub. Unda genetik ma’lumotni DNK eltadi, virusni kasmulasi semetrik kub va 252 kasomerlardan tuzilgan. Xar bita kasomer 5-6 mayda substansuiyadan tashkil topgan. Virus zrachalari tuqima hujayralarida kristal yig‘inish shaklida bo‘ladi. Virus tarkibida lipidlar aniqlanmagan. Virus pritsepitatsiyalovchi, gemagglyutinatsialovchi va komplamentfiksatsiolovchi antigenlarni saqlaydi. Virusni biologik xususiyatlari uzgaruvchan. Itlardan ajratib olingan virus yovoiy xayvonlarda kasallikni chaqirishi mumkin va aksincha yovoiy xayvonlardan ajratilgan virus itlarda gepatini chaqiridi va u jigarni funksiyasini buzulishi bilan kechadi. Mustaxkamligi . Virus xar xil fizikaviy ta’surotlarga mustaxkam. Adabiyot ma’lumotlarga ko‘ra organ, tuqima va suyuqliklardan ajratilgan virus bir necha oylargacha uz aktivligini saqlab qoladi. Muzlatilgan, quritilgan va 50% glitserinda saqlangan virus bir necha yilgacha uz virulentligini saqlab qoladi, tabiyatda u ikki yilgacha saqlanadi. YUqori xarorat virusni nobud qiladi. Masalan 60 - 70 gradus virus 40 – 50 minutda 100 gradusda 1 minutda o‘ladi. Virusni formalin, lizol, fenol, yangi so‘ndirilgan oxaka sezuvchan. Epizootologik ma’lumotlar . Tabiy xollatda yuqimli gepatitga xar xil yoshdagi va zotdagi itlar sezuvchan. Kasallik tulki, buri, yonut va sasiq ko‘zanda qayt qilinadi. Kasal itlar infeksiyani asosiy manbai bo‘lib xisoblanadi. Virus siydik, burun va ko‘z suyuqliklari va axlat bilan ajralib chiqadi. Itlarni yuqimli gepatini uziga xos epizootologik xususiyati shunda iboratki ki kasal xayvonlar bir necha yilar davomida virus tashuvchi bo‘ladi.Kasallik burun va og‘iz bo‘shlig‘i shilliq pardalari, oshqozon ichak va jinsiy organlar orqali yuqadi. Ayrim paytlarda kasallik aseptika va antiseptika qoydalariga roya qilmaganda, xirurgik operatsiyalar utkazganda, qon olganda va emlaganda yuqishi mumkin. YUqimli gepatitni epizootiyasi fa’silga bog‘liq, ko‘proq baxor va yozda uchraydi.Sporadik xolatda kasallik yil davomida uchrashi mumkin, asosan surinkali kechishni kuchayishi natijasida. Adabiyot malumotlarga ko‘ra urg‘ochi virus tashuvchi itlar bir necha yil davomida tuqan bolalariga va erkak nasili itlarga kasallikni yuqtirishi mumkin. Immunitet . Kasal bo‘lib sog‘aygan itlarda, infeksion jarayon og‘ir kechganligiga qaramasdan,umurbod immunitet xosil bo‘ladi. Patogenez. Tabiy sharoitda itlar kasallikni ozuqa bilan oshqozon ichak trakti, siydik va boshqa najosatlar orqali yuqtiradi.Bu kasallikda birlamchi oshqozon – ichak traktini bezsimon epiteliyasi va retikuloendotelial xujayralari zararlanadi. Keyinchalik virus limforetikulyar tuqimada ko‘payadi va retikulyar xujayralardan chiqadi bu virusemiya davriga to‘g‘ri keladi. Ikki- uch sutkadan keyin retikulyar va endotelial xujayralarda paydo bo‘lib virus donachalari jigar xujayralarining yadrolarining ichida yig‘ilishadi, oldin kuperov, keyin jigar hujayralarida.Jigarning markaziy bo‘laklarida buzilishlar natijasida, organing parenximasida distrofik o‘zgarishlar rivojlanadi, bu modda olmashuvining chuqur buzulishiga va organizmning zaxarlanishiga olib keladi. Zaxarlanishni kuchayishi buyrak va yurak muskulida distrofik uzgarishlarga va shilliq, seroz pardalarda va parenximatoz organlarda ko‘p sonli qon quyilishlarga olib keladi. Virusni markaziy nerv sistemasiga o‘tishi uning boshqarish funksiyasini,xarkatini va modda almashuvi chuqur buzilishiga olib keladi. YUqimli gepatitda itlarning bosh miyasining zararlanishi uzgaruvchan. Virus endoteliotropizm xususiyatlariga ega bo‘lganligi uchun, asosiy uzgarishlar tomirlarda kuzatilinadi. Erta uzgarishlardan tomirlarning butunligini buzulishi, ularni ayrim xujayralarning nekrozi bilan bog‘liq. Keyinchalik tomirlarning devori va atrofdagi bo‘shliqda shish, mononuklear infiltratsiya rivojlanadi, endoteliy xujayralarida Rubarta tanachalari xosil bo‘ladi. Og‘ir kechgan vaqitda gangliya xujayralarida xar xil shaklidagi distrofik uzgarishlar paydo bo‘ladi. Bu esa kasllika xos funksional uzgarishlarga olib keladi. Simptomlar . YUqimli gepatini virusini itlar tabiy yuqtirsa inkubatsion davr 3 kunda 9 kungacha davom etadi. Kasallikni boshlanishida jabirlanish va sustlik kuchayib boradi. Kasal itlar xarakatsiz, ko‘p yotadi, ishtaxasi tantiq. Ko‘p utmay ovqatdan vos kechadi, qiyinchilik bilan turadi, xarakat qilgada dabdirab yuradi. SHu bilan birgalikda kasallangan itlarda gepatitga xos belgilar paydo bo‘ladi: o‘t bilan qayt qilish, bir yoki ikki taraflama keratit va tonzilit. Keyinchalik kasal hayvonlar tez ozib ketadi, ko‘z va og‘iz bo‘shlig‘i shilliq pardalarida anemiya paydo bo‘ladi, ayrimlarida ko‘zning oqimshil pardasi sarg‘ayadi. Sarig‘lik va animiyada siydikni rangi qoramtir bu esa gepatitni xarakterli begilarida bo‘lib xisoblanadi. Jigar palpatsiya qilinganda hayvon og‘riqni sezadi va avylab xarakat qiladi. Bunda ular “o‘tirgan it” xolatiga o‘tib, oldingi oyoqlarini keng quyadi. Itlarning gepatitida xarorat reaksiyasiga ayniqsa etibor berish lozim. Kasallikni birinchi kunlarida xarorati odatda normal bo‘ladi, 4 – 6 kunga borib 41 – 41,7 gacha tezlik bilan kutariladi va shu darajada hayvoni o‘limigacha saqlanadi.Isitma davrida burun oynachasi qurib, o‘ta chanqoqlikni sezadi. Tana xaroratining ko‘tarilishida qon-tomir tizimi tamonidan buzilish kuzatiladi. YUrak urishi 90 – 110 gacha kutarilib, turtkisi kuchayadi, kasallik og‘ir kechganda puls susaygan, aritmik. Nafas olish minutiga 40 – 50 marotaba tezlashgan. Tana xarorati ko‘tarilgan vaqtda keskin leykopeniya rivojlanadi 3-2 mng. leykotsit, xarorat pasayganda leykotsitozga almashadi. Leykotsitar formula uzgaruvchan, kasallikni birinchi kunlarida neytrofillar protsenti ko‘paygan, eozinofillar yuqoladi, limfotsitlar foyizi 7-15 kamayadi. Kasallikni utkir davrida SOE tezlashadi 20-30, kam xolda 60 mm/s va 70-80 mm 24 soat ichida. Itlarda kasallikni davomiyligi bir necha kundan ikki – uch xaftagacha. CHuqur kamatoz xolatda tashqi quzg‘atuvchilarga etibor bermasdan ular o‘ladi. Itlarda gepatit surunkali kechganda kasallikni belgilari yaqol namoyon bo‘lmaydi. Ayrim paytlarda ishtaxani vaqtinchalik pasayishi yoki yuqolishi, oshqozon – ichak trakti faoliyatini buzulishi va keskin ozish kuzatilinadi. Kasallikni surunkali kechganda tana xarorati qisqa mudatga ko‘tarilishi mumkin. Surunkali kasal urg‘ochi itlar bola tashlashi mumkin. Patalogoanatomik uzgarishlar . Itlarning yuqimli gepatitda organlardagi uzgarishlar kasallikni kechishi bilan bog‘liq. Kasallik o‘tkir kechganda itning jasadi qoniqarli semizlikda. Ochganda buqoq va oshqozon osti bezi atrofidagi klechatkada tarqalgan shish aniqlanadi. YUqumli gepatitni uziga xos belgisi bu o‘t xalta devorining shishganligi. Jigar kattalashgan, bo‘laklari yaqol ko‘rinadi, rangi qoramtir-qizil, qonga to‘lgan.Taloq 50 % xollarda kattalashgan va qonga to‘lgan. Oshqozonda qoramtir-jigar yoki deyarli qora rangdagi shilliq suyuqlik bo‘ladi. Oshqozonning shilliq pardasida gemoragiyalar yoki eroziyalar bo‘lishi mumkin. Ingichka va yug‘on ichaklarning shilliq pardasi qalinlashgan ko‘p sonli qon quyilishlar aniqlanadi. YUqimli gepatitning doimiy belgisi- ayrisimon bezning qonga to‘lganligi, undagi nuqtali qon quyilishlar va atrofi quyuq shilliq bilan uralganligi. Buyrak kattalashgan kapsulasi taranglashgan va osonlik bilan ajraladi. Parenximasi nuqtali va tasmali qon quyilishlar bo‘ladi.Pustloq va mag‘iz qavatlar orasidagi chegara yo‘qoladi. Oshqozon osti bezi kattalashgan, qonga to‘lgan kulrang sarg‘ish rangda. YUrak qon tomir sistemasida zardobli perekardit, o‘pka zichlashgan, bosh miya qizargan, nuqtali qon quyilishlar aniqlanadi. Tashxis . YUqumli gepatitga epizootologik, klinik, patologoanatomik ma’lumotlar, virusologik tekshirishlar va bioproba asosida qo‘yiladi. Davolash . Kompleks ravishda olib boriladi. Boshlang‘ich davrida kasallikka qarshi polivalent zardob yuboriladi, bundan tashqari Kinoron, Giskan – 5 biopreparatlarni xam qo‘llash mumkin. Bu kasallikda asosan jigarda patologik jarayon rivojlangaligi uchun, kasal itlarga V guruga kiradigan vitaminlar V1, V2, V12 va folev kislotasi yuboriladi. Vitamin V12 kasal xayvonlarga 4-5 kun davomida muskul orasiga 400-500 mkg yuboriladi. Salmonellyoz (Salmonellosis) Salmonellyoz (paratif) – itlarning o‘tkir kechuvchi kontagioz kasalligi bo‘lib, asosan sutdan ajratilgan yoshdagi it bolalarida uchraydi. Tarixiy ma’lumotlar: M.E. Avakumov va M.V. Bogolyubova (1938)larning ma’lumotlariga ko‘ra, ular pitomnikda itlar orasida paratifni paydo bo‘lganligini yozishgan. Etiologiya. Hozirgi vaqtda salmonellarning 1500 serotipi aniqlangan. Ayrim turdagi salmonellalar odam va hayvonlar uchun yuqori patogen bo‘lib hisoblanadi. Itlarda Salm.cholerae suis, Salm.enteritidis ajratilsa, bakteriyalarni olib yuruvchilarda esa Salm.tuphi muriun aniqlangan. Salmonellar ancha mustahkam. Taxta yuzasida 3,5 oygacha, go‘ngda 1 yil, uy sharoitida 2-3 oy saqlanadi, 60-70 0 isitilsa 1 soatda nobud bo‘ladi. Epizootologik ma’lumotlar: kasallik hamma joyda tarqalgan, ayniqsa salmonellyoz bo‘yicha yaxshi bo‘lmagan xo‘jaliklarda, 1-6 oylik it bolalari ko‘proq kasal bo‘ladi. Katta yoshdagi hayvonlar bakteriya tashuvchi bo‘lib hisoblanadi. Kasallik yil davomida uchraydi va ko‘pkina hollarda yashirin shaklda kechadi. Masalan, qanchiq bakteriya tashuvchi bo‘lsa, sut emizish davrida kasallikni it bolalariga yuqtiradi. Itlarda kasallikni yuqtirishning asosiy manbai bu kasal hayvonlar, bakteriya tashuvchilar, bakteriya ajratuvchilar, salmonellyoz bilan kasallangan hayvonlardan olingan go‘sht va go‘sht mahsulotlari, mayda kemiruvchilar va axlatxonalardagi tashlangan axlatlar hisoblanadi, ayrim ozuqalar: qon, go‘sht-suyak, baliq unlari va kombikormlarda ham salmonellyoz qo‘zg‘atuvchilari topiladi. Bu ozuqalarni egan hayvonlarda salmonellyoz kasalligi rivojlanishi mumkin. Kasallikning kelib chiqish omillariga quyidagilar kiradi: kichik maydonda ko‘p hayvonlarni saqlash, oshqozon ichak kasalliklarining mavjudligi, qurtlar invaziyasi, oriqlik va it bolalarining oddiy ozuqaga o‘tish davri. Bakteriyalarni tashuvchi hayvonlar muhim sanitar-epizootologik ahamiyatga ega. Bunday hayvonlar tashqi ko‘rinishidan sog‘lom bo‘lib, ular salmonellalarni axlati va siydigi bilan tashqi muhitga chiqarib turadilar. Itlar orasida salmonellalarni tashish miqdori 1-18 % ni tashkil qiladi. Bunday hayvonlar organizmining rezistentligi pasayadi, bu esa infeksion jarayonning tarqalishiga olib keladi. Bunday holatda rivojlanadigan septitsemiya tashqi muhitga qo‘zg‘atuvchini ko‘p miqdorda ajralishi bilan kechadi, bunday davrda hayvonlar infeksiya manbai bo‘lib qoladilar. Ma’lumki uy parrandalari salmonellyozning asosiy rezervuari bo‘lib hisoblanadi. Salmonellyozni tarqalish manbai kalamush, sichqon va boshqa yovvoyi hayvonlar ham bo‘lishi mumkin. Patogenez. Itlar salmonellyoz bilan septik shaklida kasallanishi aniqlangan . Qo‘zg‘atuvchi qonga tushib butun organizm bo‘yicha tarqaladi, bu taloq, jigar va orqa miya suyuqligini bakteriologik tekshirishda aniqlangan. Tabiiy sharoitda itlar salmonellyozni alimentar yo‘l orqali, ya’ni infeksiya bo‘lgan ozuqa, kemiruvchilar va o‘lgan hayvon jasadlarini egan vaqtida yuqtiradi. Oshqozon-ichak trakti shilliq pardasining holati kasallikning kelib chiqishi va keyinchalik kechishi uchun katta ahamiyatga ega. SHilliq pardaning buzilishi bilan bog‘liq bo‘lgan yallig‘lanish jarayonlari, uning shikastlanishi, salmonellalarni tez kirib borishiga ko‘maklashadi va o‘tkir kechuvchi kasallikni rivojlantiradi. Salmonellyoz toksiko infeksiya shaklida ham kechishi mumkin. Klinik belgilari. Kasallikning belgilari bir tomondan hayvonning yoshiga, umumiy holatiga, individual mustahkamligiga, ikkinchi tomondan qo‘zg‘atuvchining miqdori va virulentligiga bog‘liq bo‘ladi. It bolalarida kasallik o‘tkir kechadi. Inkubatsion davri 3-5 kun. Ularda haroratning ko‘tarilishi, ishtahaning yo‘qolishi, umumiy susayish belgilari kuzatiladi. Kasal hayvonlar og‘riqdan nolish qiladi, ayrim hollarda konvulsiya rivojlanib, og‘zidan ko‘pik ajralib chiqadi. Ko‘pgina hollarda hayvon ovqat egandan keyin qayd qiladi. Hayvonlar vaznini tez yo‘qotib, yurganda chayqaladi. Oshqozon-ichak trakti zararlanganda ich ketish paydo bo‘ladi, axlati o‘ta hidli bo‘lib, u shilimshiq va ko‘pgina hollarda qon aralashgan bo‘ladi. Ko‘p hollarda oshqozon-ichak trakti faoliyatining buzilishi, nafas olish organlarida asoratlarning rivojlanishi bilan bog‘liq. Bronxopnevmoniya rivojlanib, burundan yiringli suyuqlikning ajralib chiqishi kuzatiladi. Nafas olish qiyinlashadi, o‘pkada xirillash paydo bo‘ladi. Ayrim hollarda nerv belgilari paydo bo‘lib, qo‘zg‘atuvchilik oshadi. Kasallikning bunday kechishida ko‘pgina kasal itchalar nobud bo‘ladi. Salmonellyoz kasalligining toksikoinfeksiya shaklida oshqozon-ichak trakti funksiyasini vaqtinchalik buzilishi kuzatiladi. Qisqa muddatli ich ketish, ishtahaning pasayishi, sustlik paydo bo‘ladi. Oxir-oqibat hayvonlar sog‘ayib ketadi. Patalogoanatomik o‘zgarishlar. Jasad umumiy oriqlagan. Orqa teshik atrofidagi junlar axlat bilan ifloslangan. SHilliq pardalar ko‘kimtir rangda bo‘ladi. Qorin bo‘shlig‘ida o‘ziga jalb etadigan taloq bo‘lib, u kattalashgan, konsistensiyasi yumshoq, qonga to‘lgan. Jigar kattalashgan, qonga to‘lgan, rangi sarg‘ich. Mayda itchalar jigarida ko‘p miqdorda nekroz o‘choqlariga o‘xshash kulrang nuqtachalar bo‘ladi. Bu kasallikning diagnostikasida maxsus belgi bo‘lishi mumkin. O‘t xalsa kattalashgan, ichida sarg‘ich loyqalangan o‘t aniqlanadi. Buyrakda kuchli giperemiya, po‘stloq qavatida nuqtali qon quyilishlar aniqlanadi. Oshqozon bo‘sh, shilliq pardasi qizargan, ayrim paytlarda qon quyilishlar va u shilliq bilan qoplangan bo‘ladi. Ichaklarning shilliq pardasi qizargan, har xil qon quyilishlar bo‘ladi. O‘pkada chegaralangan seroz pnevmoniya, yuzasida ko‘p miqdorda mayda qon quyilishlar bo‘ladi. Miya qon tomirlari kengaygan, qon bilan to‘lgan, miya suyuqligi loyqasimon. Tashxis (diagnoz) – tashxis qo‘yish vaqtida epizootologik ma’lumotlar, klinik belgilar va patalogoanatomik o‘zgarishlar inobatga olinadi. Tashxisni aniq qo‘yish uchun qo‘zg‘atuvchini aniqlash maqsadida mikrobiologik tekshirishlar olib boriladi. Differensial diagnoz – salmonellyozning belgilari pasterellyoz, o‘lat va ensefalomielitga o‘xshash. Pasterellyozni rad etish uchun o‘lgan hayvonlarning patalogik materiallarida bakteriologik tekshirish o‘tkazilsa etarli bo‘ladi. O‘latda seroz, yiringli konyunktivit kuchli rivojlanadi, unga rinit qo‘shiladi. Nerv sistemasining zararlanishi kuchliroq va orqa oyoqlarni falajlanishi rivojlanadi. Ensefalomielitda nerv tizimi buzilishlari kuchaygan bo‘lib, hayvonda doira shaklida soatlab aylanish, konvulsiya va tutqanoqlik holatlari rivojlanadi. Davolash. Salmonellyozda keng doira ta’sir etuvchi antibiotiklarni, sulfanilamid va nitrofuran preparatlarini qo‘llash tavsiya qilinadi. Bunday antibiotiklarga levomitsetin, tetratsiklin, neomitsin kiradi. Veterinariyada qo‘llaniladiganlar preparatlardan farmazin-50, eprofloks, oksitetratsiklin, makrolan, oksivet va boshqalar kiradi, ularni qo‘llash miqdori 1 ml 10 kg vaznga. Sulfanilamidlardan ftalazol, sulgin, nitrofuranlardan furazolidon, bundan tanqari entroban, amoksilav siropi, filtrum-sti tabletkalari qo‘llaniladi. Ichakdagi bakterial muhitni tiklash uchun bifidium baktrim, lakto DS, immodium. Lineks dori vositalaridan foydalanish mumkin. Suvsizlikning oldin olish maqsadida itlarning venasiga 0,9 % li fiziologik eritma, disol, atsesol eritmalarini belgilangan miqdorda 5-10 ml tana vazniga yuborish tavsiya qilinadi. Suvning o‘rniga kaliy permanganatni past foizli eritmasini berish mumkin. Kasallikning oldini olish va qarshi kurashish. Salmonellyozning oldini olish uchun kompleks tadbirlar o‘tkaziladi. Ularga kasal hayvonlarni ajratish, dezinfeksiya, oziqlantirish va saqlash sharoitlarini yaxshilash kiradi. Itlarni kasallanishining asosiy manbai bu salmonellyoz qo‘zg‘atuvchisi bilan zararlangan ozuqalar hisoblanadi. SHuning uchun salmonellyoz bilan kasallangan qishloq xo‘jalik hayvonlari bo‘lgan hududlarda it orasida bu kasallik tarqalishi mumkin. CHunki ular shu hayvonlardan olingan salmonellyoz bilan zararlangan go‘sht mahsulotlarini eyishi natijasida bu kasallikni yuqtiradi. SHuning uchun kasal hayvonlarni go‘sht mahsulotlarini itlarga bermaslikka harakat qilish kerak. Agar kasallik chiqib qolsa uning tarqalishini oldini olish uchun kasallar ajratilib, atrof tozalanib dezinfeksiya qilinadi, buning uchun 3 % li natriy ishqori, 2 % li formaldegid, 1 % li xlorli ohakning qizdirilgan eritmalari ishlatiladi. Kolibakterioz (colibacteriosis) Kolibakterioz – yuqumli kasallik bo‘lib, o‘tkir kechib asosan yosh hayvonlarni zararlantiradi. Kasallik asosan oshqozon-ichak traktining yallig‘lanishi va kuchli ich ketishi bilan xarakterlanadi. Tarixiy ma’lumotlar: qo‘zg‘atuvchisi Escherichia coli 1885 yil Eshirix tomonidan bolalarni axlatidan ajratib olingan. Keyinchalik tadqiqotlar o‘tkazilishi natijasida bu mikroorganizm tabiatda va hayvonlarning ichagida keng tarqalganligi aniqlangan. V.P. Nazarov 1956 yil kolibakteriozdan it bolalarini ko‘p miqdorda o‘lishini aniqlagan. Etiologiya. Qo‘zg‘atuvchisi E.coli, E.paracoli ichak tayoqchalari. Ular mustahkam va uzoq vaqt suvda, tuproqda, tashqi muhitda saqlanishi mumkin. YUqori harorat 55 0 da 1 soatdan keyin 60 0 da 15 minutdan keyin nobud bo‘ladi. Esherixiyalar dezinfeksiya moddalariga sezuvchan 1 % li karbol kislotasi eritmasida 5-15 minutda, 3 % li kreolin ta’sirida 10 minutda nobud bo‘ladi. Epizootologik ma’lumotlar. Spontal hollarda 2-3 kunlik it bolalarida inkubatsion davr bir necha soat, kattaroqlarida 2-5 sutka bo‘ladi. Kolibakteriozga ayniqsa 2 oylik it bolalari o‘ta sezuvchan, 38 % o‘lim bilan tugashi mumkin. Kolibakteriozning qo‘zg‘atuvchisi ichaklarda yashaydi va axlat bilan tashqi muhitga chiqariladi. Ichak tayoqchalari saprofit buzilishiga qaramasdan, ayrim shtammlari yuqori patogen bo‘lishi mumkin. Kasallikning asosiy manbai bu kasal hayvonlar hisoblanib, ular yuqori virulentli qo‘zg‘atuvchilarni ajratib chiqaradi va tashqi muhitni ifloslantiradi. Zararlangan go‘sht maxsulotlari va suv ham kasallikni chaqirishi mumkin. Tashqi muhitni kuchli ifloslanishi infeksiyani tarqalishiga yordam bo‘ladi. Patogenez. E. colli hayvon organizmiga alimentar yo‘l bilan tushib, qonga o‘tgandan keyin butun organizm bo‘yicha tarqalib, septik jarayonni chaqiradi. It bolalarida kolibakterioz toksikoinfeksiya shaklida kechadi, ajralgan toksinlar organizmni zaharlaydi. Klinik belgilari. Kasallikning asosiy klinik belgisi bu enterokolitdir. Kasallik o‘tkir kechganda 3-5 sutka davom etadi. Hayotining birinchi kunlarida it bolalari bezovtalanib, ishtahasi yo‘qoladi, ular nolish qiladi. Ahlati suyuq, shilliq va qon aralash bo‘lib, orqa teshigi atrofidagi junlar ifloslanadi. Ular tez oriqlab, sustlashib, apatiya holatiga tushib qoladi. Tana harorati bir oz ko‘tariladi. Hayotining birinchi haftasida it bolalari orasida o‘lim 2-98% ni tashkil qiladi, 2-3 haftaliklarida o‘lim kamayadi. Patalogoanatomik o‘zgarishlar: O‘lgan itchaning jasadi oriqlab ketgan. Asosiy o‘zgarishlar oshqozon-ichak traktida bo‘lib, shilliq pardasi qizargan, shishgan, qon quyilishlar kuzatiladi, ichaklarda shilliq qon va o‘t aralashmasi bo‘ladi. Taloq kattalashgan, qoramtir qizil rangda. Jigar kattalashgan, qonga to‘lgan, rangi sarg‘ich. Buyraklar kattalashgan, qizargan. O‘pka kataral yallig‘langan bo‘ladi. Tashxis (diagnoz). Epizootologik vaziyat, klinik belgilar va patalogoanatomik o‘zgarishlarga asosan qo‘yiladi. diagnozni aniqlash uchun bakteriologik tekshirishlar o‘tkaziladi. Davolash. Eng avvalo homilador va sut emizuvchi urg‘ochi itlarning oziqlantirilishini yaxshilash kerak. Ozuqasi tez hazm bo‘ladigan va to‘yimliligi bo‘lishi kerak. Kasallikning boshlanishida paratif va kolibakteriozga qarshi zardob qo‘llash mumkin 2-5 ml 2-3 kun davomida. Antibiotiklardan xlortetratsiklin, oksitetratsiklin, levomitsetinni qo‘llash yaxshi natija beradi. Sulfanilamidlardan ftalazol, sulginni qo‘llash tavsiya qilinadi. Ichakdagi mikroflorani yaxshilash maqsadida bifidium baktrim, laktobaktrimni qaynagan suvda eritib 5 ml 3 mahal berib turiladi. Kasallikning oldini olish va qarshi kurashish. Kolibakterioz paydo bo‘lgandan itlarni oziqlantirilishini yaxshilash kerak. Kasallarni ajratib davolash kerak. Kasal itlarning yotgan joylari tozalanib dezinfeksiya qilinadi, buning uchun kreolin, lizol, xlor eritmalaridan foydalanish mumkin. Tuberkulyoz (Tuberculosis) – Sil kasalligi Tuberkulyoz – surunkali yuqumli kasallik bo‘lib, tugunchalar-tuberkulalar hosil bo‘lishi bilan xarakterlanadi. Ayrim paytlarda saqlash va oziqlantirish sharoitlari buzilganda yoki ob-havoning sovuqlashishi va namlikning oshib ketishi natijasida kasallik o‘tkir shakliga o‘tadi. Etiologiya. Kasallikning qo‘zg‘atuvchisi mikobakteriyalar hisoblanadi. Birinchi marta 1881 yil R. Kox tomonidan aniqlangan va uning nomi bilan atalgan. Hayvonlarda tuberkulyoz to‘rt tipdagi mikobakteriyalar bilan chaqiriladi: Mycobacterium tuberculosis typus bovinus, Mycobacterium tub. t. Hunranus, Mycobacterium tub. t. avium, Mycobacterium tub. t. murium. Adabiyot ma’lumotlariga ko‘ra itlarda tuberkulyoz asosan odam va qoramollarning qo‘zg‘atuvchisi bilan chaqiriladi. Epizootologik ma’lumotlar. S.M. Varensov va boshqalar ma’lumotlariga ko‘ra, tuberkulyoz itlar orasida keng tarqalgan kasallik bo‘lib hisoblanadi. Ayniqsa bu kasallik ko‘proq katta shaharlarda uchraydi, itlar odamlardan tuberkulyozni yuqtiradi. CHunki itlar odamlarning tufligini o‘pkadan chiqadigan balg‘amni yalab o‘ziga kasallikni yuqtiradi. Ayniqsa itlar tuberkulyozi Evropa davlatlarida ko‘proq uchraydi. SHuni ta’kidlash kerakki, itlar tuberkulyozga sistematik ravishda tekshirilmaydi va asosan o‘lgan itlarni tekshirgan vaqtda bu kasallik aniqlanadi. Infeksiya manbai: itlar tuberkulyoz bilan kasal qoramollarning ichki organlarini, o‘pka, nafas yo‘llari organlarini xom ravishda eyishi natijasida o‘ziga tuberkulyozni yuqtiradi. Bundan tashqari kasllik sut va sut mahsulotlaridan ham yuqishi mumkin, ya’ni tuberkulyozni yuqtirish yo‘li – alimentar. Itlar tuberkulyoz bilan nafaqat ozuqa orqali, balki kasal odamlarning so‘lagi va balg‘ami orqali ham kasallanishi mumkin.Tuberkulyoz bilan kasallangan itlar axlati va siydigi orqali qo‘zg‘atuvchini tashqi muhitga ajratib chiqaradi va undan odam va ayniqsa bolalar kasallikni yuqtirishi mumkin. Klinik belgilar. Tuberkulyozda klinik kartina organlarning zararlanishi va kasallikning kechish darajasi bilan bog‘liq. Agar biror-bir organ zararlansa kasallikning belgilari aniqlanmaydi. Organizmning ko‘p organlari zararlansa unda klinik belgilar yaqqol namoyon bo‘ladi. Tuberkulyoz bilan kasallangan itlarning umumiy harorati yuqori bo‘ladi. YAxshi oziqlanishiga qaramasdan itlar nafaqat semirmaydi, balki oriqlashi mumkin. Hayvonlar tez charchaydi, ko‘proq yotishga harakat qiladi. Agar o‘pka zararlansa nafas olishi qiyinlashadi va yo‘tal paydo bo‘ladi. Ozuqasini egandan keyin qayd qilishi mumkin. Agar ichak charvisidagi limfa tugunlar zararlansa, palpatsiya qilganda bu tugunlarning kattalashgani aniqlanadi. Bunday itlarda qorin bo‘shlig‘ida suyuqlik to‘planadi. Patalogoanatomik o‘zgarishlar. O‘lgan itning jasadini ochib ko‘rganda asosan o‘zgarishlar o‘pkada aniqlanadi. Plevraning tagida va o‘pka to‘qimasining ichida no‘xatdan to yong‘oqgacha bo‘lgan kattalikda tugunlarni paypaslab aniqlash mumkin. Ularni kesganda ichida quyuq kulrang-sarg‘ish tvorogsimon massa borligi aniqlanadi. Ayrim tugunlarda yiringsimon suyuqlik borligini ko‘rish mumkin. Tugunlar bir-biri bilan qo‘shilib o‘pkada keng o‘zgarishlarni hosil qiladi. Ayrim tugunlar kattalashib bronxlarga tarqaladi va uni bo‘shlig‘i bilan tutashib kaverna hosil qiladi. Kaverna tarkibidagi suyuqlik bronx orqali kekirdakka tushib tashqi muhitga tushadi. Ko‘krak bo‘shlig‘ida yiringsimon suyuq ekssudat bo‘ladi. Peribronxial va medistinal limfa tugunlar kattalashgan, kesilganda yiringli o‘choqlar topiladi. Qorin devorining seroz pardasida tuberkulyoz tugunchalar aniqlanadi. Ichaklarni shilliq pardasida bir tiyinlik tanga kattaligida yaralar hosil bo‘ladi, ularning tubi oqimshil-kul rang, ayrim paytda ichak devori va charvida tvorogsimon tugunlar paydo bo‘ladi. Boshqa parenximatoz (jigar, taloq, buyrak) organlarda ham tugun hosil bo‘lishi mumkin. Tashxis (diagnoz). Itlarda tuberkulyozni aniqlash uchun teri osti usuli bilan tuberkulinizatsiya o‘tkaziladi, bu usul bilan 60 % itlarda tuberkulyozni aniqlash mumkin. Tuberkulinni yuborgandan keyin 5-6 soat ichida tana harorati 1-3 0 ga ko‘tariladi. Hozirgi paytda F.G. Ponomaryov 0,1 ml tuberkulinni teri ichiga sonining ichki yuzasiga yuborishni taklif qildi. Agar teri 7 mm qalinlashsa reaksiya ijobiy bo‘lib hisoblanadi. Natija salbiy yoki gumon bo‘lsa tuberkulin takroriy shu miqdorda yuboriladi. Reaksiya birinchi marta yuborilganda 48-72 soatdan, ikkinchi marta 24 soatdan keyin hisobga olinadi. Itlarga qoramollarning tuberkulinini yuborish mumkin. Agar kasal odamdan yuqqan bo‘lsa, odamning tuberkulinini qo‘llash tavsiya qilinadi. Oldini olish va qarshi kurashish. Go‘sht va go‘sht mahsulotlarini astoydil tekshirish lozim. Tuberkulyoz bilan kasal qoramollardan olingan go‘sht mahsulotlarini xomlay bermasdan yaxshilab pishirib berish kerak. Pitomniklarda itlar tuberkulyozdan o‘lgan bo‘lsa, boshqa itlar tuberkulinizatsiya qilib chiqiladi. Tuberkulyozga ijobiy reaksiya bergan itlar ajrtilib o‘ldiriladi. Ular turgan valer va qafaslar dezinfeksiya qilinadi, to‘shamalar yoqib yuboriladi. Leptospiroz (leptospirosis) Leptospiroz - (“SHtutgard kasalligi”) yuqumli sarg‘ayma, itlar tifi (terlama), enzootik sarg‘ayma, Veylya kasalligi (gemorragik enterit) bo‘lib, asosan o‘tkir kechadigan, qisqa varaja, gemorragik gastroenterit, yarali stomatit, sarg‘ayma va nerv tizimining buzilishi bilan namoyon bo‘ladigan kasallik. Tarixiy ma’lumot. Itlarda leptospiroz birinchi marta 1915 yilda Uhlenhut va Foromme tomonidan aniqlangan. Keyinchalik 1923 yilda Luces 9 “shtutgard kasalligi” bilan kasallangan itlarning buyrak va boshqa organlarda leptospiralarni topgan va ularni Sp.melanogenes canis deb atagan. Okell, Daling, Rugh (1925) itlarning “enzootik sarg‘ayma” kasalligi leptospiroz ekanligini isbotlab berishdi. Mualliflar ajratib olingan leptospiralarni oldinroq odamlardan ajratib olingan Vasileva-Veylya kasalligini qo‘zg‘atuvchisi - leptospiralar bilan o‘xshatishgan. Gollandiyada Klarenbeck (1931) “shtutgard kasalligi” bilan kasallangan itlarda leptospiralarning yangi turini – Leptospira canicola ni aniqlagan va u L.icterohemorrhagiae ga o‘xshash. Sobiq SSSR da itlarning “shtutgard kasalligi”ni leptospiralar chaqirishini birinchi marta professor V.E. CHernyak isbotlab bergan. Keyinchalik yirik shoxli hayvonlar leptospirozi bo‘yicha sog‘lom bo‘lmagan xo‘jalikdagi itlarda sarg‘ayma kasalligi aniqlangan. S.YA. Lyubashenko va L.S. Novikova qishloq xo‘jalik hayvonlari leptospirozi qo‘zg‘atuvchilari L.pomona, L.grippotyphosa va L.icterohemorrha- giae itlarda leptospiroz kasalligini chaqirishini tasdiqlab berganlar. Etiologiya. Itlarning leptospiroz kasalligi qo‘zg‘atuvchilari L.canicola, L.pomona, L. icterohemorrhagiae va boshqalar bo‘lishi mumkin. Bu leptospiralar (yunon so‘zi leptos-mayda, spiro-gajak) Spirochaetaceae oilasiga mansub, to‘rtinchi turiga kiradi, morfologik jihatdan ular bir-biridan farqlanmaydi. Leptospiralar mikroskop tagida nozik, buralgan, ipchaga o‘zshaydi, uzunligi 5-18 mkm, eni 0,2-0,3 mkm. Ularning tanasi spiralga o‘xshash, lekin ayrim paytlarda G, S, X harflari va 8 raqamiga o‘xshashi ham mumkin. Leptospiralar S.YA. Lyubashenko muhitida yaxshi o‘sadi. Leptospiralarni kimyoviy moddalar va fizikaviy omillarga mustahkamligi xal xil. Ular 56 0 da qizitilsa 30 minut ichida nobud bo‘ladi. to‘g‘ri ta’sir etuvchi quyosh nurlari ularni 2 soatda o‘ldiradi, lekin ular past haroratga chidamli, minus 20 0 da 4 soatda o‘ladi. Siydikda 2-3 kungacha yashaydi. Dezinfeksiya qiluvchi moddalar: 20 % li spirt, 2 % li xlor kislotasi, 0,5 % li fenol, 0,25 % li formalin, 0,5 % li natriy ishqori ta’sirida leptospiralar tez nobud bo‘ladi. Epizootologik ma’lumotlar. Leptospiroz kasalligi dunyoning ko‘pgina mamlakatlarida: Germaniya, Gollandiya, AQSH, SHveysariya, Avstriya, Turkiya, Belgiya, Daniya, SHvetsiya, Angliya, Fransiya, Rossiya va boshqalarda tarqalgan. O‘zbekistonda ham itlar orasida bu kasallik sporadik uchrab turadi. Leptospiroz kasalligiga barcha it zotlari sezuvchan. Ayrim ma’lumotlarga ko‘ra bu kasallik ikki yoshdan katta bo‘lgan itlarda ko‘proq uchraydi, lekin enzootiya bo‘lib kechganda pitomniklarda yosh itlar ham kasallanishi mumkin. SHuni ta’kidlash lozimki, erkak itlar urg‘ochilarga qaraganda ko‘proq kasal bo‘ladi. hayvonlar leptospirozi odamga ham yuqishi mumkin. Infeksiya manbai va yuqtirishning tabiiy yo‘llari. Tabiatda patogen leptospiralarning asosiy manbai bu leptospiro tashuvchi hayvonlar bo‘ladi. bu hayvonlar leptospiroz bilan kasallanib sog‘aygandan keyin o‘zidan uzoq vaqt leptospiralarni ajratadi. Kemiruvchilar (kalamush, sichqon va boshqalar) umrining oxirigacha leptospiro tashuvchi bo‘lishi mumkin. Tadqiqotchilarning ma’lumotlariga ko‘ra itlar orasida ham leptospiro tashuvchilik keng tarqalgan. Ayniqsa bu hol AQSH da 20-55 %, Gollandiyada 13-22 %, Germaniyada 6-12 %, Daniyada 34 % ni tashkil etadi. V.T. Danilinning ta’kidlashicha leptospirozga serologik reaksiyaning musbat bo‘lishi bilan kasallanish darajasi oralig‘idagi tafovut har xil bo‘lishi mumkin. Bu farq shuni ko‘rsatadiki, leptospiro tashuvchilik kasallanishdan ustun turadi. Masalan, itlar siydigi bilan leptospiralarni 700 kungacha ajratib turadi. Leptospiralr hayvon organizmidan siydigi bilan tashqi muhitga chiqib atrofni, shu jumladan oziqani, suv manbalarini ifloslantiradi va organizmga tushgandan keyin leptospiroz kasalligini chaqiradi. Itlar leptospiroz bilan asosan oshqozon-ichak yo‘llari orqali, ya’ni kasal q/x hayvonlaridan olingan go‘sht va go‘sht mahsulotlarini xom eyishi natijasida zararlanadi. Itlar kasal kemiruvchilar (kalamush, sichqon) ni eyishi natijasida leptospiroz kasalligini yuqtirishi mumkin. Kasallikni yuqtirish manbalariga suv ham kiradi, aynqsa balchiq suvi, asosan suv turib qolgan suv havzalaridan oqib kelsa. Bunday hollarda qo‘zg‘atuvchi teri va shilliq pardalar orqali organizmga kirib borishi mumkin. Ayrim chet ellik tadqiqotchilarning fikricha agar leptospirozni L.canicola chaqirgan bo‘lsa sog‘lom itlar kasal, sog‘aygan itlarning siydigi bilan to‘g‘ridan- to‘g‘ri kontakt qilib kasallikni yuqtirishi mumkin. CHunki itlarda siydikni yalash, jinsiy organlarni hidlash odatiy hol, ayniqsa erkagi uchun, bu esa leptospirozni tezroq yuqtirishga sabab bo‘ladi. Itlar leptospiroz bilan may-noyabr oylarida ko‘proq kasallandilar, lekin yil davomida bir yarimta uchrab turishi mumkin. Leptospiroz ko‘pgina hududlarda tarqalgan, lekin kasallikning paydo bo‘lishi va tarqalishi leptospiro tashuvchi hayvonlarning mavjudligi, tuproqning holatiga, haroratga va shu joyning sanitar holatiga bog‘liq. Kasallik ko‘proq pastlik, balchiqlarda, o‘rmonlarda, ya’ni qo‘zg‘atuvchi uchun sharoit bo‘lgan joylarda tarqaladi. SHuni ta’kidlash kerakki, hayvonlar tabiiy holda leptospirozni yuqtirsa, kasallik engil kechib immunitet hosil bo‘ladi. Patogenez. Leptospiralarni itlar organizmiga kirib borish yo‘llariga quyidagilar kiradi: oshqozon-ichak yo‘llarining shilliq pardalari, kamroq ko‘zning shilliq pardasi va shikastlangan teri. Leptospiralar organizmga tez so‘rilib, 12 soatdan keyin ularni jigarda aniqlasa bo‘ladi, ularda isitma (varaja) paydo bo‘lgancha to‘planadi. Ayrim paytlarda isitma oldi holatida ular buyrak usti bezida, buyrakda, kamroq yurak va o‘pkada paydo bo‘ladi. isitma davrida leptospiralar qonda aniqlanadi va ularning soni nafaqat jigarda, balki buyrak, buyrak usti bezida ko‘payadi, shu bilan birga yurak, o‘pka va mezanteral limfa tugunida ham nisbatan ko‘payadi. Sarg‘ayma boshlanishi bilan leptospiralar asta- sekin qondan, o‘pkadan, yurakdan va jigardan yo‘qola boshlaydi, lekin ularning soni buyrakda oshadi. Isitma davrida leptospiroz bilan kasallanganning qonida qandning miqdori pasayib, bilirubin ko‘payadi. Bu shuni ko‘rsatadiki, jirhgarga tushgan leptospiralarning ko‘payishi natijasida u patologik jarayonga tezroq jalb etiladi. Isitmaning paydo bo‘lishi leptospiremiya biln bog‘liq, chunki leptospiralar ko‘payishi va nobud bo‘lishi natijasida ishlab chiqarilgan hosilalar miyadagi issiqlikni boshqaruvchi markazni qitiqlaydi. Kasallikning asosiy belgilari paydo bo‘lishi bilan isitma asta-sekin yo‘qoladi va kam hollarda kasallik mobaynida saqlanadi. Eritrotsitlarning parchalanishi natijasida gemoglobin ajralib chiqadi, undan retikuloendotelial tizim hujayralari o‘tni bo‘yovchi moddadan bilirudinni sintez qiladi, bu jarayon organizmda uzluksiz kerakli miqdorda kechadi. Hosil bo‘lgan bilirubin jigar hujayralarida ushlanib, to‘g‘ri bilirubinga aylanadi va o‘t bilan ichakka tushdi. SHuning uchun sog‘lom hayvonlar sarg‘aymaydi. Leptospiroz bilan kasallangan hayvonlar jigarining funksiyasini buzilishi, bilirubinni ko‘p ajralishi va to‘qimalarda saqlanishi natijasida ular sariq rangga bo‘yaladi. SHuni xulosa qilib aytish mumkinki, leptospirozda sarg‘ayma aralash tipi gemolitik parenximatoz kuzatiladi. Kuchli zaharlanish ta’sirida teri va og‘iz bo‘shlig‘ini shilliq pardasiga kapillyarlar va mayda tomirlarni kuchli o‘zgarishi kuzatiladi. Ularda tromblar hosil bo‘ladi yoki ular infiltratlar bilan qisiladi, buning natijasida teri va shilliq pardaning oziqlanishi buziladi va shu joylarda nekrozlar paydo bo‘ladi. bundan tashqari zaharlanish qon tomirlarni o‘tkazuvchanligini oshiradi, bu esa to‘qima va organlarda ko‘p miqdorda qon quyilishlarni hosil qiladi va nerv tizimiga ta’sir qilib ko‘p organlarning ish faoliyatini buzadi. Klinik belgilar . Itlarda leptospiroz asosan ikki xil shaklda kechadi: gemorragik va sarg‘ayma. Gemorragik shakli asosan katta yoshdagi itlarda uchraydi. Kasallik to‘satdan boshlanadi. Kechqurun it soppa-sog‘ bo‘lib, ertalab orqa oyoqlari susayib, ishtahasi yo‘qolib, umumiy depressiv holatiga tushib qoladi. Tana harorati 40,5- 41,5 0 ko‘tariladi. Ayrim paytlarda konyunktiva qizaradi. Ikkinchi kuni tana harorati pasayadi (37-38,2 0 ), lekin it mutlaqo langi holatiga tushadi, nafas olishi qiyinlashgan, kuchli chanqoqlik paydo bo‘ladi. ayrim hollarda tinimsiz qayd qilish rivojlanadi. Ikkinchi, uchinchi kunga borib og‘izning shilliq pardasida har xil shakldagi giperemiya qismlari paydo bo‘ladi, keyinchalik ular nekrozga uchrab quriydi va qontalaydi. Og‘zidan sassiq hid kelib turadi. Ayrim paytlarda faringit rivojlanib yutinish qiyinlashadi. Kasallikning keyingi bosqichlarida depressiyadan tashqari mushaklarning qaltirashi, qorin sohasida og‘riq paydo bo‘lib, qon bilan qayt qilish, burundan, milkdan qon oqish, ayrim paytlarda tilni nekrozga uchrashi kuzatiladi. Kasallikning rivojlanishi sari hayvon tez oriqlaydi, terisi qurigan, ko‘zlari cho‘kib konyunktivit paydo bo‘ladi. Tana harorati pasaygan (36-36,5 0 ), nafas olishi tezlashgan va qiyinlashgan. YOsh itlarning terisida nuqtali qon quyilishlar paydo bo‘ladi. tez-tez ichi qotadi, onda-sonda qon aralash suyuq axlat chiqadi. Siydikning miqdori kamaygan, rangi tim sariq, oqsil miqdori ko‘paygan. Leptospirozning bu shaklida sarg‘ayma kuzatilmaydi. YUqorida keltirilgan simptomlar tez rivojlanadi, hayvon oxir-oqibat komatoz holatiga tushib o‘ladi. Odatda kasallik 2-3 kun davom etadi, ayrim hollarda 5-10 kunga cho‘zilishi mumkin. O‘lim darajasi 65-90 %. Agar tirik qolsa ikki haftada sog‘ayadi, lekin asoratlar (falajlanish, nefrit) qolishi mumkin. Sarg‘ayma shakli. Asosan it bolalari va yosh itlarda qayd etiladi. Kasallik ayrim hollarda to‘satdan, boshqa hollarda asta-sekin sezilarsiz, toki sarg‘ayish yaqqol namoyon bo‘lmaguncha rivojlanadi. Tana harorati ko‘tarilgan 39,5-40 0 , sarg‘ayish paydo bo‘lishi bilan harorat normaga tushadi yoki undan ham pasayishi mumkin (36-36,5 0 ). Kasallikni sarg‘ayma shaklida depressiya kuzatilmaydi. Kasal itlar vaqti-vaqti bilan shodon bo‘lib ko‘rinadi, lekin kasallikning rivojlana borishi depressiv holatni kuchaytiradi. Kasallikning o‘tkir kechishida bronxial xirillash eshitiladi, yo‘tal kuzatilmaydi. Ayrim hollarda burnidan qon oqishi mumkin. Og‘izning shilliq pardasi toza, rangi sariq bo‘lib, sariq rang kasallikni og‘ir yoki engil kechishiga bog‘liq, u sariq limondan to za’faron ranggacha bo‘lishi mumkin. Ko‘pgina hollarda hayvon qon aralash qayt qiladi. Kasallikning boshlang‘ich davrida ichi qotadi, axlati oqimshil rangda bo‘ladi. Kasallik rivojlanishi bilan axlati yumshab unda qon paydo bo‘ladi. ingichka ichaklarda invaginatsiya kuzatiladi, uni qorin devorini palpatsiya qilib aniqlash mumkin, u o‘lim sababi bo‘lishi mumkin. Ayrim hollarda to‘g‘ri ichak tushishi kuzatiladi. Siydigi tim-sariq rangda, tarkibida oqsil ko‘p bo‘ladi. ayrim itlarda tana harorati oz-moz ko‘tariladi, oshqozon-ichakda buzilish kuzatiladi, keyinchalik bu belgilar yo‘qoladi va it sog‘ayadi. Kasallikning bunday engil kechishi yoshi katta itlarda kuzatiladi. Sog‘aygan itlarda konyunktivit, keratit rivojlanadi. Kasallik o‘tkir kechganda itlar 1-2 kunda o‘ladi, engil kechganda 10 kun yashashi mumkin. O‘lim darajasi 40-60 % ni tashkil qiladi. Patalogoanatomik o‘zgarishlar . Itlarning leptospirozini sarg‘ayma shaklida qorin, chotan, barmoqlarni yumshoq tovoni, quloqning ichki tomoni terisining rangi sariq bo‘ladi. leptospirozning gemorragik shaklida sarg‘ayish kuzatilmaydi. Ko‘ngina hollarda orqa chiqaruv teshigidan qon aralash shilimshiq ajralib turadi. Og‘iz bo‘shlig‘idan ko‘piksimon qon aralash sulak ajralib chiqadi. Uning shilliq pardasida nekroz o‘choqlari va yaralar paydo bo‘ladi. Qursoq pardada nuqtali qon quyilishlar kuzatiladi. Qorin suyuqligi normal yoki qizg‘ich rangda. Oshqozon devorida qon quyilishlar, ichaklar yallig‘langan, shilliq pardasida nuqtali qon quyilishlar, ko‘pgina hollarda invaginatsiya kuzatiladi. Jigar kattalashgan, o‘t xaltada o‘t ko‘p. Buyrakning sangi sarg‘ich, po‘stloq qatlamida qon quyilishlar, siydik pufagida sarg‘ich-loyqa siydik to‘plangan, shilliq pardasida qon quyilishlar, o‘pkaning yuzasida nuftali qon quyilishlar, yurak mushaklarida mayda qon quyilishlar uchraydi. Taloq kattalashgan, faqat leptospirozning interogemorragik turida kattalashadi. Ko‘krak va qorin bo‘shlig‘idagi limfa tugunlar kattalashgan, rangi qoramtir-kulrangda bo‘lib, qon quyilishlar kuzatiladi. Tashxis. Leptospirozga tashxis klinik belgilarga asoslanib qo‘yiladi, tasdiqlash uchun laborator tekshirishlari o‘tkaziladi. Serologik tashxis uchun RSK reaksiyasi qo‘yiladi. Differensial tashxis . Leptospirozni eng avvalo itlarni o‘latidan ajratish lozim. O‘lat yuqori kontagioz kasallik bo‘lib hisoblanadi, leptospirozda bu holat kuzatilmaydi. O‘lat yosh itlarda uchrasa, leptospiroz 1-6 yoshdagi itlarda uchraydi. O‘latda tana harorati kasallikning boshlang‘ich davrida bo‘lsa, leptospirozda birlamchi harorat ko‘tarilib normaga tushib, undan ham pasayishi mumkin (36- 36,5 0 ). Leptospirozda depressiya o‘latga qaraganda kuchli namoyon bo‘ladi. Leptospirozga xos belgilarga gemorragik stomatit, qon bilan qayt qilish (qusish), siydikda oqsilni ko‘payishi kiradi. Leptospiroz kasalligining boshlang‘ich davrida ich ketish, keyinchalik ich qotish kuzatilsa, shundan so‘ng axlati loysimon- shilimshiq bo‘lib, tarkibida qon ko‘p bo‘lib chiqadi. Ko‘pgina hollarda leptospirozni gemorragik shaklini o‘latning ichak shakliga o‘xshatadilar. Bunday hollarda laborator tekshirish o‘tkazib, ularni bir-biridan ajratish mumkin. Immunitet. Epizootologik kuzatishlar va o‘tkazilgan tajribalar shuni tasdiqlaydiki, leptospiroz bilan kasallanib sog‘aygan itlarda mustahkam immunitet hosil bo‘ladi va u yillab saqlanishi mumkin. Immunitet hosil bo‘lib sog‘aygan itlar 700 kungacha siydigi bilan leptospiralarni ajratib turadi. Davolash. Leptospiroz bilan kasallangan itlarni davolash uchun S.YA. Lyubashenko tomonidan taklif qilingan giperimmun zardobni qo‘llash tavsiya qilinadi. Zardob yoshiga qarab teri ostiga 10-30 ml miqdorda yuboriladi, venaga yuborilganda miqdori 2 baravar kamaytiriladi. Zardobdan yaxshi natija olish uchun kasallikning boshlang‘ich davrida qo‘llash kerak. Zardob bilan birga mushaklar orasiga 10-15 ming TB da streptomitsin yuborish yaxshi natija beradi. Uni alohida 4-5 kun davomida yuborish ham mumkin. Vena qon tomiriga 40 % li glyukoza 10- 20 ml, vitaminlardan V 12 , V 6 , askorbin kislotasi ma’lum bo‘lgan miqdorda yuboriladi. oshqozonda og‘riq paydo bo‘lganda itlarga ranitsidin, almagel, almatsid beriladi. Og‘iz bo‘shlig‘i kaliy permanganat eritmasi bilan yuvilib, shilliq pardasiga metrogil denta malhami surtiladi, bundan tashqari yod glitserinni qo‘llash ham mumkin. Kasl itlarga parhez oziqa berish tavsiya qilinadi. Passiv immunitetni hosil qilish uchun giperimmun zardob qo‘llaniladi. Zardobni bir marotaba teri ostiga 5-15 ml miqdorda yuborish mumkin. Bu immunitet 15 kun davom etadi. Kasallikning oldini olish maqsadida itchilik xo‘jaliklarida emlash ishlari o‘tkaziladi. Buning uchun Biovak DPAL vaksinasini qo‘llash mumkin. Oldini olish va kurashish choralari . Pitomniklarga kasal yoki sog‘aygan itlarn kiritish qat’iyan man etiladi. Leptospirozga shubhali itlar qonining zardobi serologik tekshiriladi. Leptospiroz kasalligi chiqqan pitomniklar shu kasallik bo‘yicha krantin e’lon qilinadi. Kasal itlarni aniqlash va ajratish uchun itlar har kuni klinik ko‘rikdan o‘tkazilib, harorati 20 kun davomida o‘lchab turiladi. Kasal itlar ajratilib to sog‘ayib ketguncha davolanadi, qolgan itlar emlanadi. Kasal itlar saqlangan xonalar tozalanib, dezinfeksiya qilinadi. Kemiruvchilar bilan kurashishga alohida e’tibor berish lozim, chunki ular kasallikning tabiiy rezervuari bo‘lib hisoblnadi. Itlarga leptospiroz bilan kasallangan q/x hayvonlaridn olingan go‘sht va go‘sht mahsulotlarini berishni to‘xtatish lozim. Dermatomikozlar Dermatomikozlar – teri va uning hosilasining kasalligi bo‘lib, patogen zamburuq dermatomitsetlar chaqiradi. Qishloq xo‘jalik hayvonlari, itlar, mo‘ynali hayvonlar va kemiruvchilar zararlanadi. Odam ham kasallanadi. Qo‘zg‘atuvchilari – mukammal bo‘lmagan zamburuq Fungi imperfect, dermofitlar Dermatophytes. Bu kasallik chaqiruvchi zamburuqlar mikrosporoz, trixrfitozga farqlanadi, ular hayvonlarda qirma temiratki va favus yoki qo‘tir chaqiradi. Dermatomikozning qo‘zg‘atuvchilari juda mustahkam va tashqi muhitga uzoq muddatga saqlanadi. Qirma temiratki (Herpes tonsuras) Qirma temiratki – itlarning yuqumli kasalligi bo‘lib, teri va uning hosilalarini zararlanishi bilan ifodalanadi. Kasallikning asosiy belgisi juni tushgan dog‘lar, qobiq bilan yopilib ularda siyraklashgan singan tuklar ko‘rinadi. Etiologiyasi. Kasallikning qo‘zg‘atuvchisi ikki xil zamburuqlar – Trichophyton va Microsporum, ular trixofitoz va mikrosporozni chaqiradi. Bu xildagi zamburuqlar nafaqat itlarga, balki yirik shoxli mollar, ot, mushuklarga ham patogen bo‘lib hisoblanadi. Odam xam kasallanishi mumkin, ular kasallikni hayvonlardan yuqtiradi. Dermatophytes guruhiga mansub zamburuqlar teri, jun va ayrim paytlarda shoxni ham zararlantirishi mumkin. Ular organizmdan tashqari ozuqa muhitlarda rivojlanishi va o‘sishi mumkin. Sun’iy ozuqa muhiti saburo va chapekda 20-30 0 haroratda o‘sadi, 7-10 kunda koloniyalar o‘sib va gips kukuni, kepakga o‘xshash bo‘ladi. Dermatofit zamburuqlari teri va tuklarda parazitlik qiladi, ozuqa muhitlarida o‘sgan vaqtida mitseliy va sporalar hosil qiladi, ular tashqi muhitda juda mustahkam bo‘ladi. patologik materiallardagi sporalar 1,5 yilgacha virulentligini saqlaydi, agar tuproqqa tushsa virulentligi 2 oygacha saqlanadi. To‘g‘ri ta’sir etuvchi quyosh nurlari zamburuqlarni bir necha soatda nobud qiladi, qavariq yoritgichlarning nurlari 30 minutda o‘ldiradi. Nam muhitli 80-90 0 haroratda zamburuqlar 7-10 minutda o‘ladi. Quruq issiq 100 0 da 15-20 minutda o‘ldiradi. Kimyoviy moddalardan formalin nobud etuvchi ta’sir qiladi. Iliq 2-3 % li formalin eritmasi dermatofit zamburuqlarini 20-30 minutda o‘ldiradi. Natriy ishqorining 8 % li eritmasi ta’sirida zamburuqlar 20-30 minutda nobud bo‘ladilar. Epizootologik ma’lumotlar. Sezuvchanlik. Trixofiton va mikrosporum zamburuqlari odam, yirik shoxli mol, it, mushuk va mo‘ynali hayvonlar uchun patogen hisoblanadi. Ayniqsa yosh hayvonlarda kasallikka moyillik yuqori bo‘ladi. qirma temiratkiga har xil turdagi kemiruvchilar ham sezuvchan. Ular infeksiya manbi sifatida xavfli bo‘lib hisoblanadi. Itlar kasal hayvonlar va odamlardan to‘g‘ridan-to‘g‘ri aloqa yoki parvarish qilish byumlari orqali kasallikni yuqtirishi mumkin. SHuni inobatga olish kerakka, dermatofitlar somon, chipan, go‘ng va boshqa narsalarda ko‘payishi mumkin. Itlarni saqlash sharoiti, oziqlantirilishi yomon bo‘lsa bu ham kasallikning tarqalishiga sharoit yaratadi. Qirma temiratkining tarqalishiga qon so‘ruvchi hasharotlar ham sababchi bo‘lishi mumkin. Patogenez. Zamburuqlarning spora va mitseliyalari hayvonning terisiga tushgandan so‘ng tez o‘sib ko‘payadi va tuklarning follikulalarini zararlantiradi, ayrim paytlarda tukning po‘stloq qavatining kutikulasini va follikullarini zararlantiradi. Zamburuqlarni o‘sish va ko‘payishi jarayonida ekzotoksin va proteolitik ferment ajralib chiqadi, ular terini yallig‘lanish reaksiyasini kuchaytiradi. Derma qalinlashib, follikullarning ildizi kengayadi va ularda yiring to‘planadi. Tuklar follikulalardan chiqishda sinadi, terining yuzasida qobiq va tangachalar hosil bo‘ladi. Klinik belgilar. Inkubatsion davri 8-30 kun davom etadi. Kasallik terida doira shaklidagi dog‘larni paydo bo‘lishi bilan namoyon bo‘ladi. ularni bosh, bo‘yin va oyoqlarda aniqlash mumkin. Dog‘lar bir-biri bilan birlashib har xil kattalik va shakldagi dog‘larni hosil qiladi. Dog‘lardagi juni tushgan yoki singan usti qobiq va tangachalar bilan qoplangan. Qobiqlar tagida teri qizargan. SHu joylar bosib ko‘rilsa yiringsimon suyuqlik ajralib chiqadi, qurigandan keyin chaqqa hosil bo‘ladi. Qichish sezilmaydi yoki juda sust. Itlarning terisida Trichophyton zamburug‘i rivojlansa yallig‘lanish reaksiyasi juda keskin namoyon bo‘ladi. bunday holda kasallik follikulyar shaklda kechadi. SHu joyda tuksiz qalinlashgan, chegaralangan dog‘lar hosil bo‘ladi, usti qoramtir qobiq bilan qoplangan bo‘lib, asosan bosh qismida joylashadi. Bosgan vaqtda it og‘riqni sezadi, shu erdagi follikulalardan yiring oqib chiqadi. Kasallik bir necha oy davom etadi, sog‘aygandan keyin junsiz dog‘lar hosil bo‘ladi. Tashxis. Tashxis epizootologik ma’lumotlar va klinik belgilar asosida qo‘yiladi. laboratoriya tashxisini qo‘yish uchun zararlangan joydn qobiq, junlar, tangachalar yuboriladi. Zamburuqning turini aniqlash uchun patologik material Saburo va CHapek ozuqa muhitiga ekiladi. Zamburuqning turi uni o‘sishi, koloniyalarning shakli, miqdori va boshqa belgilarga bog‘liq. Mikrosporum avlodiga mansub zamburuqlarni aniqlash uchun lyuminissent usuldan foydalaniladi. SHu zamburuqlar rivojlangan bo‘lsa och-yashil rangda junlar tovlanadi. Davolash. Qirma temiratkini davolash uchun fungistatik preparatlarni qo‘llab ularning o‘sishini to‘xtatish mumkin. Kasallikning boshlang‘ich davrida 10 % li salitsil kislotasiii, 5 % li yod eritmasi aralashmasi bilan zararlangan joylar surtiladi. YAxshi natijani 1 % li yuglon surtmasini qo‘llash beradi. Uni zararlangan joyga qobiq va junlarini olmasdan surtish kerak. N.A. Spesivseva qirma temiratkini davolash uchun xlorbir yodidni qo‘llashni tavsiya qiladi. Buning uchun uch kun davomida shu joylar 3-5 % li preparat bilan namlanadi, shundan so‘ng kir sovun bilan yuvib qobiqlar olib tashlanadi va 10 % li xlorbir yodid bilan shu joylar surtiladi. Besh kundan keyin davolash qayta takrorlanadi. Hozirgi paytda qirma temiratkini davolash uchun greziofulvin anbitiotigini qo‘llash yaxshi natija bermoqda, itlarga 15-20 mg/kg 2 mahal 20 kun davomida, 10 kun dam berib yana qayta davolash olib boriladi, toki to‘liq sog‘ayib ketmaguncha. Bundan tashqari agar tarqalgan shakli bo‘lsa lamizil tabletkalari 1 tabletka 2 mahal va ustki qismiga krem surtib qo‘yiladi. davolash to‘liqcha sog‘ayib ketguncha davom etadi. Undetsin kislotasidan tayyorlangan surtma kuniga 2 mahal zararlangan joylarga surtiladi. Amikazolni 5 % li surtmasi zararlangan joylarga kechasiga surtiladi, ertalab 2 % li kukuni sepiladi, davolash 2-3 marta davom etadi. Nitrofungin suyuqligi kuniga 2-3 marta zararlangan joylarga to klinik belgilar yo‘qolguncha surtiladi. Oldini olish va kurashish choralari . Pitomnik (itxona)larda itlar har kuni ko‘rikdan o‘tkaziladi, kasallarini ajratib davolash kerak. Kasal itlarning volerlari, idishlari lampa yoki 2 % li natriy ishqori bilan dezinfeksiya qilinadi. Itlarning anjomlari tasma, bo‘yinturuq, chyotka va boshqa buyumlari 30 minutga quyidagi emulsiyalarga solinadi: 4 % li formaldegid, 10 % li kerosin, 0,2 % li emulgator SK-9 va 85,8 % li suv. G.S. Ryabova dezinfeksiya qilish uchun 2 % li formaldegid va 1 % li natriy ishqoridan foydalanishni tavsiya qiladi, miqdori 1 m 2 ga 1 litr. Foydalanilgan adabiyotlar: 1. Dorosh M. V. Bolezni loshadey. Veche, 2007 g.http://www.e–reading. club/book.php?book=83010

ITLARNING VIRUS VA BAKTERIAL KASALLIKLARI Reja: 1. Itlarning quturish kasalliklarining etiologiyasi, patogenezi, klinik belgilari, diagnostikasi, oldini olish va davolash. 2. Itlarning o’lat kasalliklarining etiologiyasi, patogenezi, klinik belgilari, diagnostikasi, oldini olish va davolash. 3. Itlarning yuqumli gepatit Itlarning quturish kasalliklarining etiologiyasi, patogenezi, klinik belgilari, diagnostikasi, oldini olish va davolash. 4. Itlarning salmonellez kasalliklarining etiologiya si , patogenez i , klinik belgilar i , diagnostikasi, oldini olish va davolash. 5. Itlarning kolibakterioz kasalliklarining etiologiya si , patogenez i , klinik belgilar i , diagnostikasi, oldini olish va davolash. 6. Tuberkulyoz (Tuberculosis) – Sil kasalligi kasalliklarining etiologiya si , patogenez i , klinik belgilar i , diagnostikasi, oldini olish va davolash. 7. Tulyaremiya kasalliklarining etiologiya si , patogenez i , klinik belgilar i , diagnostikasi, oldini olish va davolash.. 8. Leptospiroz kasalliklarining etiologiya si , patogenez i , klinik belgilar i , diagnostikasi, oldini olish va davolash.

Q utirish Q utirish bu virus chakiradigan yukimli kasalik. Markaziy nerv sistemani faoliyatini buzilishi bilan namayon buladi. Kasalikka barcha sutemizuvchi xayvonlar,kushlar va odam moyil. Tarixiy ma’lumot . Kasalik kadimdan ma’lum. Eramizdan 5 asirda Demokrit, Ksenofont, Aristotel kasalik tugrisida ma’lumot bergan. Sinke 1804 y., Gryuner va Salmon 1813 y.,itlarni sulagini yukimliligini isbot kilishgan. Paster va shogirtlari 1881-1889 y.,kasalikni virus chakirishini anikladilar. Lui Paster 1887 y.,kucha virusini kuyonlar miyasiga yuborib pssaj klish natijasida fiksatsiyaga uchragan virusni ajratgan u xozirgi paytgacha vaksina shtammi sifatida kullaniladi. V. Babesh 1887 y., kutirgan xayvonlarni miyasidagi xujayralarida bu kasalika xos donachalarni aniklagan. A. Negri 1903 y., ularni kutirishni aniklashdagi diagnostik axamiyatini kursatib bergan. Bu donachalar 1950 y., boshlab Babesha – Negri deb atala boshlagan. Etiologiyasi . Kutirish virusi miksovirus oylasiga mansub bulib tarkibida RNK bor. Virionlarni kattaligi 100 – 150 nm, tuzulishi buyincha bu sharsimon chuzinchok xosilma. Ustirilishi . Virus kiynchilik bilan tovuk embrionlarida moslashadi, va shu bilan birga birlamchi-tripsinlashgan va xujayra muxitlarda kupayadi. Mustaxkamligi . Bir necha marta muzlatib va kayta eritgandan keyin virus uz virulentligini susaytiradi yoki tulikcha yukotadi. Virus 54-60 gradusda bir soatda, 80 da 2 minutda, 100 da esa bir zumda nobud buladi. Muzlatilgan xolatda bir necha oygacha saklanadi, chirigan tukimada bir 2-3 xafta. Virus 4% barat kislotasida 15 minutda 2-5% formalin, ishkorlarda bir zumda nobud buladi. Epizootologik ma’lumotlar . Kutirish dunyoni bacha davlatlarida kayt etiladi. Eski zamonda urmon kutirishi deb atalar edi. Asosan yovoiy xayvonlar buri, tulki, shaxol va boshkalar kasallanadi. Ulardan kasallik kishlok xujalik xayvonlar va odamga yukadi.Kutirishga ayniksa it oylasiga mansublarda sezuvchanlik yukori. Statistika malumotlarga kura 90% xolda it xayvon va odamga kutirishni yuktiradi.

Patogenez. Organizmga tushgach kutirish virusi nerv tukimasida kupayadi va nerv tarmoklari orkali oldin orka keyin bosh miya tamon xarakatlanib u erda kupayib nerv xujayralarni zararlantiradi. Ayrim xollarda virus xayvon organizmida kon limfa yullari orkali xam tarkaladi.Markaziy nerv sistemaga etib borib va u erda kupaygandan keyin virus barcha tukima va organlarni shu jumladan sulak bezlarini innervatsiya kiladigan perefirik nerv sistema tamon xaraktni boshlaydi. Nerv sistemadan tashkari, kutirish virusi sulak, sulak bezlari va boshka ichki organlarda aniklangan. Ma’lumotlarga kura virus sut, siydik va utda aniklanmagan. Kasalik yukan itlarda birlamchi klinik begilar boshlanishidan 8-10 kun oldin sulagida kutirish virusi paydo buladi, bu katta epizootologik va epidemiologik axamiyatga ega. Simtomlar . Kutirishda inkubatsion davr 14 kundan 3 oygacha davom etadi, bu virusni virulenligiga, tishlangan joyiga, xayvoni yoshiga va organizmga tushgan virusni mikdoriga boglik buladi. Odatda kutirish virusi tishlash vaktida sulak bilan utadi. Bu jigatda burilarni tishlashi xavfli bulib xtsoblanadi, chunki kup tukimalar zararlanadi va sulak bilan kup virusni kirgizib boradi. Boshni tishlash uta xavfli chunki u erda nervlar kup va virusni bosh miyaga xarakatlanishi kiska, shuning uchun inkubatsion davri kiska. Takitlangandek itlarda virus kasalikni inkubatsion davrida sulak bilan ajraladi ;bu davrda tishlash vaktida boshka xayvon va odamga kasalikni yuktiradi. Lekin xamma tishlangan xayvon va odamga kasallik yukmaydi. Statistik ma’lumotlarga kura tishlanganlardan 1\3 kismi kutirish bilan yuktiradi, bu orginizni tabiiy chidamligiga boglik. Itlarda kasalik beshta shaklda kechadi: kuturgan,falajlanish yoki yuvosh, atipik, abortiv va kaytaluvchan. Kutirgan shakli 6-11 kun davom etadi va uchta bir birini almashtirib turuvchi boskichlarga bulinidi: 1. Prodromal yoki xafakon boskichi ikki uch kun davom etadi. Itda befarklik paydo buladi, u odamlarda kochadi, korongu joyga yashiriladi, chakirganda etiborsiz. Ayrim paytlarda egasiga va tanish odamlarga yokimtoy bulib yalashga xarakat kiladi. Bunday vaktda it juda xavfli, chunki uni sulagi

zarrli. Ayrim paytda xayvon agressiv bulib koladi, tez tez yotib sakrab turadi va ogzi bilan pashalarni ushlagandek xarakat kiladi. Bunday paytda nafasni kisilishi va korachigni kengayishi paydo buladi. Tishlangan joyda kichish paydo buladi. Ishtaxasi pasayadi, yutish akti kiyinlashadi, kayd kilish paydo bulib sulak okadi. 2. Ikkinchi boskich kuzgalish(maniakal ) uch kungacha davom etadi. Bu paytda it jagilik bilan uni atrofidagi barcha narsalarni ushlaydi, tuprokni, temirni, chupni, lattani gajib yutishga va zanjirni uzib kochishga xarakat kiladi. SHunday kattik tishlaydiki tishlari va jaglari sinib ketadi. It juda agressiv bulib, kurkmasda itlarga, odamlarga va xatoki uzini egasiga tashlanadi. Agar it imkoniyat topib kochsa, uzok masofaga (50 km.) yugirishi mumkin, yunalishi buyicha uchragan itlarni,xayvonlarni va odamlarni tishlaydi. Xikildoki falajlanishi natijasida bugik xurish paydo buladi. Konvulsion tutkanok paydo bulib oyoklar va xalkum progressiv falajlanadi.Pastki jagi osilib ogiz bushligidan sulak okadi. It suv va ozukani xarakat kigani bilan yutolmaydi. Gilay kuzlik paydo buladi. 3. Uchinchi, ogirgi boskich, falajlanish yoki depressiv , 4-5 kun davom etadi.U zuraygan falajlanish bilan xarakterlanadi. Pastki jag, til va boshka organlarni falajlanishiga orka oyoklarni falajlanishi kushiladi. Keyinchalik dum, kuvik va tugri ichak falajlanadi. Kuzgalish kamayib bori bit kuprok yotadi va komatoz xolatga tushib uladi. Kasallikni ikkinchi boskichida tana xarorati 1-3 gradusga kutariladi, uchinchi boskichda normadan shuncha tushadi. Kasallikni boshlanishida puls tezlashgan, nafas olish kiyinlashadi. Konda leykotsitlar soni kamayadi. Falajlanish yoki yuvosh shakli, kasallik 2-4 kun davom etadi. Itlar uzini noagressiv tinch tutadi, ishtaxasi saklangan. Pastki jag, xalkum va orka oyoklar falajlangan. Itning tamogiga suyak tikilganday tasurot paydo buladi. Bulmaga suyakni olib tashlash jarayonida odam kutirishni yuktirishi mumkin. Ayrim paytlarda itda gemorragik gastroenterit rivojlanadi.

Kasllikni atipik shakli yarim utkir kechishi, kuzgalish boskichini yukligi bilan xarakterlanadi. Bunda ozish, motor muskullarning atrofiyasi ayrim paytlarda gastroenterit kuzatilinadi. Kasallikni abortiv shakli ikkinchi boskichni boshlanishida kasallik tusatdan tuxtab kolshi bilan xarakterlanadi . Kasallikni kaytaruvchan shakali kurinishidan soglomlashayotgan xayvonda kuturishni klinik belgilari rivojlanishi bilan xarakterlanadi. Bunaka almashishlar 2- 3 marotaba takrorlanadi, bir necha kun orsida ayrim paytlarda 2-3 xaftada. Patalogoanatomik uzgarishlar. Jasad ozib ketgan, juni xurpaygan, boshi, buyni, oldingi oyoklarda sulak bilan namlangan. Boshida urishidan jaroxatlar paydo bulgan. Ogiz bushligini shilik pardasi kizargan, yara va eroziyalar paydo bulgan. Oshkozonida begona jisimlar: lata, tosh, temir, chup, taxta parchalari va boshkalar aniklanadi. Oshkozoni shillik pardasi kizargan, xar xil kon kuyulishlar mavjud. Bosh miyani yumshok kavati shishgan. Kon tomirlar kengaygan, miya korinchalarida ekssudat tuplangan. Miyani gistologik tekshirganda miyaning neyronlarida Babesh-Negri donachalari aniklandi, ular bita xujayrada bitada bir nechtagacha bulishi mumkin. Bu xosilmalar spetsifik bulib fakat kutirishga xos. Tashxis . Kutirishga epizootologik malumotlar, klinik belgilar, patomorfologik,serologik tekshirishlar va bioproba asosida kuyiladi. Kutirish uchun kuchli kuzgalish, ishtaxasi buzilgan,eb bulmaydigan narsalarni eyish, pastki jagni,xikildokni, xalkumni va orka oyoklarni falajlanishi. Oshkozon bushligida begona jisimlarni topilishi itlarni kutirishidagi uziga xos belgi bulib xisoblanadi. Lekin tashxisni tasdiklamok uchun laborator tekshirishlar tkazish lozim. Bosh miyada patomorfologik tekshirishlar utkazilinadi. Babesha- Negri donachalarni topish bu kasalik uchun xarakterli, lekin ular xamma vakt xam topilmaydi. Adabiyot ma’lumotlarga kura ular 31% namunalarda topiladi. Tashxisni tugrirok kuyish uchu nok sichkonlarda bioproba kuyiladi. Ular kasal xayvoni miyasidan tayyorlangan suspeziya bilan miyasiga yuborilib yuktiriladi.

Похожие

OTLARNING VIRUS VA BAKTERIAL KASALLIKLARI
VIRUS VA UNING TASNIFI.
Asalarilarning Amerika va Evropa chirish kasalliklari. Aspergillyoz kasalliklari
O'SMA KASALLIKLARI
TERI KASALLIKLARI