Mavzu:Ko‘l tushunchasi va ko‘llar geografiyasi,shimoliy amerikadagi ko‘llarni yozuvsiz kartaga tushirish Reja : 1 Ko ’ llarning gnezisi buyicha tasnifi 2 O ’ rta Osiyo ko ’ llari gnezisi 3 Ko’llarning suv muvozanati 4 Ko’llar suv muvozanatining zonal xususiyatlar

1 Ko’llarning genezisi boyicha tasniflash. Ko’llarning paydo bo’lishi (genezisi) Yerning ichki (endogen) va tashqi (ekzogen) kuchlari hamda joyning geografik o’rni, iqlim sharoiti, geologik tuzilishi, relefi va boshqa omillar bilan bog’liqdir. Quyida ko’llarning kelib chiqishi ustida qiskacha to’xtalib, so’ng ularning genezisi boyicha ko’lshunos olimlar tomonidan tavsiya etilgan tasniflari ma‘lum tizimga keltirilgan holda yoritiladi. Shu bilan birga O’rta Osiyo ko’llarining genezisi xaqidagi ayrim ma‘lumotlar alohida qayd etiladi. Ko’llarning paydo bo’lish sabablari ko’pchilik hollarda ancha aniq buladi va bunday ko’llar asosan halokatli, masalan, vulqonlar otilishi, zilzilalar, muzliklar faoliyatining jadallashishi va boshqa xodisalar bilan bog’lik bo’ladi. Ko’llarning hosil bulish sabablari ma‘lum darajada ularning morfologiyasi va morfometriyasini (shakl va o’lchamlarini), suvining kimiyoviy tarkibini, florasini (o’simligi), faunasini (hayvonot olamini) va boshqalarni ham aniqlaydi. Shu tufayli ko’llar kosalarining paydo bo’lishi (genezisi) boyicha guruhlaga ajratish ya‘ni tasniflash ko’llarda kechadigan muhim bosqich hisoblanadi. Chunki bunday tasniflash ko’llarda kechadigan suv muvozanati o’zgarishlari, dinamik issiqlik biologik va boshqa jarayonlarni o’rganish va miqdoriy baholash imkoniyatlarini oshiradi. Ko’llarning kelib chiqish boyicha tasnifi dastlab 1937 yilda M.A.Pervuxin tomonildan taklif etilgan. Keyinchalik (1960 yil) ushbu tasnifni B.B.Bogolovskiy ancha takomillashtirgan va shu tufayli uni alohida tasnif sifatida qayd etish mumkin. Ko’llar kosalarining genezisi buyicha AQShlik gidrolog olim J.Ye.Xatchinson tomonidan 1957 yilda taklif etilgan tasnif yuqoridagilardan mukammalligi bilan ajralib turadi. Bu tasniflar akademik (o’ta ilmiy) yusinda va shu bilan birga alohida xududlardagi ko’llar uchun yaratilgan bo’lsada, lekin ularning ayrimlaridan boshqa xududlardagi xuddi shunga o’xshash ko’llar misolida ham foydalanish mumkin. Ikkinchidan, bu tasniflar ma‘lum bir ko’l uchun olingan tadbiq etishdan saqlaydi. M.A.Pervuxin tasnifi. Bu tasnif boyicha ko’llar kosalari yerning ichki (endogen) va tashqi (ekzogen) kuchlari ta‘sirida vujudga keladi, deyiladi. Ichki kuchlar ta‘sirida paydo bo’lgan ko’llar kosalari tektonik va vulqon ko’llari guruxlariga bo’linadi. Tashqi kuchlar ta‘sirida vujudga kelgan ko’llar kosalari gidrogen, glyatsiogen (muzlik), zol (shamol), orgonogen va antropogen kelib chiqishli bo’ladi va mos ravishda shunday turlarga bulinadi. Gidrogen ko’llar kosalari daryo, yer osti suvlari va dengiz suvlari ta‘sirida vujudga keladi va ular qayir, karst, termokarst, suffozion ko’llar deb ataluvchi kichik turlarga bo’linadi. Glyatsiogen ko’llar kosalari muzliklar faoliyati ta‘sirida paydo buladi. Bu turda o’z navbatida morena va karst ko’llari bir-biridan farq qiladi va shu nomlardagi kichik turlarga bulinadi. Zol ko’llar botiqlari shamol ta‘sirida paydo buladi. Orgonogen ko’llar ikkilamchi hisoblanib, botqoqlik va torfli xududlarda hosil buladi. Antropogen ko’llar-suv omborlari, selxonalar, irrigatsiya ko’llari, tog’-kon kareri ko’llari kosalarining paydo bulishi inson xujalik faoliyati bilan bog’lik.

B.B. Bogoslovskiy tasnifi. Ma‘lum holatlar hisobga olinib, yuqorida bayon etilgan, ya‘ni M.A.Pervuxin tasnifi 1960 yilda B.B. Bogoslovskiy tomonidan takomillashtirilgan. Natijada ko’llar kosalari paydo bulishi boyicha quyida tavsifi keltirilgan 8 ta guruhga ajratilgan. Muzlik ko’llari. Bu guruhga mansub bo’lgan ko’llar kosalarining hosil bo’lishi qadimgi va xozirgi muzliklarning faoliyati bilan bog’lik. Ular ikki kichik guruhga bulinadi: a) erozion ko’llar kosalarining hosil bulishiga muzliklarning erozion faoliyati sababchi buladi. Masalan, Kareliya yarim oroli, Skandinaviya yarim oroli, Alp, Kavkaz tog’laridagi ko’llarning ko’pchiligi shu kichik guruhga kiradi; b) akkumlyativ ko’llar kosalari muzlik morenalari tufayli vujudga keladi. Ular qadimgi muz bosish davrlari kuzatilgan xududlarda, tog’larda ko’plab uchraydi. Suv eroziyasi va akkumlyatsiyasi ko’llarining kelib chiqishi daryo va dengizlar suvlari faoliyati bilan bog’lik bulib, quyidagi kichik guruhlarga bulinadi: a) qoldik ko’llar – daryolar vodiylarida uchraydi, tulinsuv davrida daryodan suv oladi, ba‘zan daryo suvidan tuyinmasligi ham mumkin; b) plyos ko’llar –daryo vodiysining, o’zanning kengaygan va shu bilan birga botiq joylarida uchraydi; v) delta ko’llari – yirik daryolarining quyilish qismi-deltalarida uchraydi; g) lagun va limon ko’llar –dengiz qirgoqlarida uchraydi, kichik qultiklarning turli jarayonlar ta‘sirida, dengizdan ajralib qolishi natijasida hosil buladi, suv kutarilishi, tulqinlar paytida dengiz bilan tutashadi; d) fiorid ko’llar – dengizdan oqiziklar tuplanishi natijasida hosil bo’lgan uyum-tusiqlar bilan ajralib turadi. Upirilma ko’llar. Bunday ko’llarning kosalari qanday jarayonlar natijasida hosil bulishiga qarab quyidagi kichik guruhlarga ajratiladi; a) karst ko’llari – ohaktosh, dolomit, gips kabi oson eriydigan jinslar tarqalgan xududlarda uchraydi; b) cho’kma (suffozion) ko’llar kosaldari yer osti suvlari ta‘sirida hosil buladi va yangi o’zlashtirilgan yerlarda, o’rmon-cho’l va cho’l zonalarida ko’plab uchraydi; v) termokarst ko’lar –doimiy muzloq yerlarda uchraydi. Vulqon ko’llari- o’chgan vulqonlarning kraterlarida hosil buladi, qadimgi va xozirgi vulqon jarayonlari kuzatiladigan joylar (Kamchatka, Yaponiya, Italiya)da ko’plab uchraydi. Qulama koi’llar – tog’ kuchkilari natijasida hosil buladi (Sarez ko’li, Iskandarko’l,Qurbonko’l va boshqalar). Zol ko’llar –shamolning yer sirtidagi mayda zarrachalarni uchirishi natijasida ularning o’rnida hosil bo’lgan botiqlarda paydo buladi.Qozogiston,Markaziy Osiyoda va umuman cho’lli xududlarda uchraydi. J.Ye. Xatchinson tasnifi.Ko’llarning genezisi (kelib chiqishi) boyicha eng tula tasnifi 1957 yilda AQShlik gidrolog olim Xatchinson tomonidan yaratilgan.Bu tasnifda barcha ko’llar kosalarining genezisi buyicha 11 ta guruhga, ularda esa o’z navbatida 76 ta tasnifning qiskacha bayoni keltiriladi.

Tektonik kelib chikishli ko’llar kosasi tektonik kuchlar ta‘sirida hosil bo’lgan botiqlarda joylashadi va 9 turga bulinadi; Vulqon kelib chikishli ko’llar vulqonlar krateri kalderasi va lava oqimi tusigdan hosil bo’lgan ko’llar ko’rinishidagi 9 tur va 6 kichik turlarga bulinadi; Qulama ko’llar tog’ jinslarining turli jarayonlar (zil-zila, surilish, ko’chki) ta‘sirida qulab tushib, daryo vodiysini tusib quyishi natijasida hosil buladi. Ba‘zan esa ularning hosil bulishiga kuchli sel oqimi yotqiziqlari, tog’ yonbag’irlaridan nurab tushgan tosh uyumlari ham sabab bulishi mumkin. Shu xolatlarni hisiobga olib, ushbu guruh ko’llari kosalari 3 tur va 3 kichik tur ko’rinishida uchraydi. Muzliklar faoliyati natijasida hosil bulgan ko’llar quyidagi 4 kichik guruhga bulinadi: a) muzlikka bevosita tutash ko’llar; b) muzlik tanasidagi ko’llar; v) morena tusiqlaridan hosil bo’lgan ko’llar; g) muzliklar faoliyati bilan bog’lik holda paydo bo’lgan botiqlik ko’llari. Bu kichik guruhlar esa o’z navbatida 19 tur va 20 kichik turga ajratiladi. Karst ko’llari tog’ jinslari tarkibidagi moddalarning erib, chuqishidan hosil bo’lgan botiqlarda paydo buladi. Shu jarayondar bilan bog’lik holda ular 5 tur va 2 kichik turga bulinadi. Qayir ko’llari tug’onli ko’llar, qayirdagi qutarma (damba) tufayli hosil bo’lgan ko’llar va qoldik ko’llar deb ataluvchi 3 kichik guruhga, ular esa o’z navbatida 11 turga bulinadi. Zol- kullar qum uyumlari bilan tusilgan ko’llar, shamol eroziyasi natijasida hosil bo’lgan ko’llar kabi 4 turga bo’linadi. Qirg’ok buyi ko’llari – dengizlar va yirik ko’llar qirgoklari buyida tulqinlar yuvib tushirgan tog’ jinslari uyumi tusigidan hosil buladi va 5 turga bulinadi. Organik kelib chikishli ko’llar o’simliklar tusig’i tufayli hosil bo’lgan ko’llar, marjon ko’llar, ikkilamchi ko’llar kurinishidagi 3 turga ajratiladi. Atropogen ko’llar – insonning xujalik faoliyati natijasida paydo buladi va 3 turga bulinadi. Meteorit ko’llar – yer sirtiga meteoritlarning tushishi natijasida hosil bo’lgan botiqlarda paydo buladi va ular 2 turga ajratiladi. Yuqorida qayd etilganlardan ma‘lum buladiki, ko’pchilik ko’llarning hosil bulishi tektonik xarakatlar yoki muzliklar faoliyati bilan bog’lik ekan. Jumladan, Yer sirti quruqlik qismining 30% idagi landshaft zonalarining hosil bulishi muzliklarning faoliyati bilan bog’lik va bu yerlar ko’llar sonining beqiyos darajada ko’pligi bilan ajralib turadi. Masalan, D.Mark va M. Gudchayld ma‘lumotlari buyicha Kanada qalqonida 1:50000 masshtabli kartadan aniqlangan ko’llar zichligi 0,4-0,6 km 2 /km 2 bulib, soni 2000000 dan ortiq. 2 O’rta Osiyo ko’llari genezisi xaqida. O’rta Osiyo ko’llari genezisi masalalari ko’plab tadqiqotchilar e‘tiborini tortgan. Mazkur muammoni o’rganish dastlab N.L.Korjenevskiy, N.G.Malitskiy, L.A.Molchanov va boshkalarning tadqiqotlarida yoritila boshlagan bo’lsa, keyinchalik V.N.Reyzvix, A.M.Nikitin, A.V.Shvitnikov tomonidan davom ettirilgan. Natijada 20 asrning 80- yillarida yaratilgan ushbu

tasnif M.A.Pervuxin (1937 yil), D.Xatchinson (1957 yil) tasniflaridan O’rta Osiyo ko’llari genezisining o’ziga xos xususiyatlarini e‘tiborga olganligi bilan farq qiladi. Ma‘lumki, 20 asrning 2 yarmida o’lkadagi suv zaxiralarini xududlar boyicha qayta taqsimlash, yangi yerlarni o’zlashtirish, tog’-kon sanoati va boshqa qator omillar ta‘siri natijasida ko’plab sun‘iy-antropogen ko’llar hosil bo’la boshladi. Ko’llar genezisini xozirgi kun nuktai- nazaridan yoritishda bu holatni e‘tiborga olish muhimdir. Mualliflar tomonidan taklif etilayotgan tasnifning yuqoridagilardan farqi ham shundadir, aniqrog’i ushbu tasnif boyicha O’rta Osiyo ko’llari dastlab ikki katta guruhga – tabiiy va antropogen ko’llarga bulinadi. Tabiiy ko’llar kosalarining kelib chikishi boyicha yerning ichki (endogen) va tashqi (ekzogen) kuchlar bilan bog’liq bo’lsa, antropogen ko’llarning hosil bo’lishi insonning xujalik faoliyati ta‘siri natijasidir. Tabiiy ko’llar kosalari, yuqorida qayd etilganidek, tabiiy, ya‘ni endogen va ekzogen kuchlar ta‘sirida hosil buladi. Ularning suvga tulish jarayoni ham tabiiy yusinda kechadi. A.M.Nikitin o’lkamiz tabiiy ko’llarini joylashish o’rniga bog’lik holda ikki kichik guruhga – tekislik va tog’ ko’llariga ajaratadi. O’z navbatida bu kichik guruhlarning har biri bir nechta turlarga ajratiladi. Mazkur turlarni ajratishda muallif O’rta Osiyoning tekislik va tog’lik o’lkalari uchun xos bo’lgan tabiiy jarayonlarni hisobga oladi. Jumladan, har ikki kichik guruh uchun ham tektonik, ham gidrogen jarayonlar tufayli vujudga kelgan ko’llarga xos bo’lsa, deflyatsion ko’llar faqat tekislik o’lkalariga, glyatsiogen va gravitatsion jarayonlar tufayli vujudga kelgan ko’llar esa tog’li o’lkalar uchun xosdir. Tekisliklardagi tektonik ko’llar kosalari, asosan, Yer sirtining platformali bukilishi natijasida hosil buladi. Ularga Orol, Sariqamish va Arnasoy ko’llari kosalari misol buladi. Maxsus adabiyotlarda qayd etilishicha ularning kosalari Turon epipaleozoy platformasining tektonik bukilishi natijasida hosil bo’lgan. Tog’li o’lkalardagi tektonik ko’llarni kelib chikishi boyicha A.M.Nikitin quyidagi uch kichik turga ajratadi: - tog’lar oralig’i botiqlaridagi ko’llar; - tog’ botig’idagi ko’llar; - qulama ko’llar Tog’lar oraligi botiqlaridagi va tog’ botig’idagi ko’llar kosalarining hosil bulishining asosiy sabablari tektonik jarayonlar bilan bog’liqdir. O’lkamizdagi tog’lar oralig’i botig’iga mansub ko’llar suv xajmi va chuqurligining kattaligi bilan ajralib turadi va uning yorqin misoli Issiqko’ldir. Unga nisbatan bir necha marta kichik bulgan Qorakul, Sonkul, Chatirkul, tektonik ko’llar. Ushbu guruhga kiruvchi ko’llar kosalari Yer qobigidagi tektonik xarakatlar natijasida vujudga keladi. Ular chuqurligining kattaligi, qirg’oqlarining tikligi bilan ajralib turadi. Bu guruhga Baykal, Tanganika, Shimoliy Amerikadagi buyuk ko’llar (Eri, Ontario, Guron, Michigan), Kaspiy, Onega, Issiqkul, Sevan va boshqalarni misol qilib keltirish mumkin. Rangko’l, Sho’rkul va boshqalar ikkinchi kichik guruhga, ya‘ni tog’ botig’i ko’llariga mansubdir. Har ikki kichik guruhdagi ko’llarning ko’pchiligi berk havzani tashkil etib, ularda sarflanish asosan bug’lanish ko’rinishida kechadi.