logo

KOMPLEKS HOSIL QILISH REAKSIYALARIDA MUVOZANAT.

Загружено в:

08.08.2023

Скачано:

0

Размер:

608.326171875 KB
5-MAVZU	 	
KOMPLEKS HOSIL QI	LISH REAKSIYALARIDA MUVOZANAT.	 	
Reja	: 	
1. Analitik  kimyoda  ishlatiluvchi  kompleks  birikmalarning  turlari:  birikish  va  kiritish 
komplekslari. 	 	
2. Kompleks birikmalar kimyosining shakllanish bosqichlari. 	 	
Kompleks birikmalarda muvozanat. 	 	
3. 	Komplekslarning barqarorlig	i.  	
4. 	Bosqichli  komplekslanish.  Komplekslanishning  moddalarni  topish,  niqoblash,  kam 
eruvchan birikmalarni eritish, kislota	-asoslik xossalarini va oksidlanish	-qaytarilish 	
potensiallarini o’zgartirish maqsadida ishlatilishi. 	 	
5. 	Organik analitik reagentlar, ular	ning selektivligi va sezuvchanligi.	 	
6. 	Funksional analitik va aktiv analitik guruhlar. 	 	
              	8.    Ichki kompleks birikmalar.	 	
 	
Kimyoviy  tahlilda  kompleks  birikmalardan  ham  keng  foydalaniladi.  Ular  tarkibi  va 	
xossalari  jihatdan  qo’sh  tuzlardan  farq  qi	ladi.  Hatto  qo’sh  tuzlar  ham:  eritmada  dissotsiyalanib, 	
tegishli oddiy tuzlarning hamma ionlarini hosil qiladi, ya’ni ular oddiy tuzlarning aralashmasidek 
bo’ladi:	 	
   	     	   	   	 	   	  	 	  	     	    	
Ushbu  holda  Fe	2+ borligini  (NH	4)2S,  NH	4+ borligini  NaOH  va 	  	    borligini  esa  BaC	l2 	
eritmalari  yordamida  tekshirib  dissotsiyasilanishda  hosil  bo’lgan  ionlarni  alohida  aniqlash 
mumkin.	 
Kompleks  birikmalar  esa  ulardan  farq  qilib,  dissotsiyalanganda  kompleks  ion  va  tashqi 	
sferadagi ionga dissotsiyalanadi.	 	
Masalan:	 	
     	   	    	    	  	   	      	
Kompleks  birikma  molek	ulalari 	ichki  va  tashqi  sferadan  tuzilgan  buladi.  Ichki  sfera 	
kompleks  xosil  kiluvchi  ion  (markaziy  atom)dan  va  u  bilan  bevosita  birikkan  ligand 
(addend)lardan,  tashki  sfera  esa  musbat  yoki  manfiy  zaryadli  ionlardan  iborat.	 Kompleks  xosil 	
kiluvchi  ionda  ko	ordinatlangan  addendlarning  umumiy  soni  kompleks  xosil  kiluvchi  ionning 	
koordinasion  soni  deyiladi.  Komplekslarning  tabiati  A.VepHepHing  koordinasion  nazariyasi 
(1891)  bilan  tushuntiriladi.  A.VepHepHing  koordinasion  nazariyasiga  muvofiq  kompleks 
birikma  mo	lekulasida  markaziy  o’rinni  markaziy  ion    (kompleks    hosil  qiluvchi),    u  ionning 	
atrofini  manfiy  zaryadlangan  yoki  neytral  zarrachalar 	- ligandlar  (addend)  egallaydi.  Markaziy 	
ionga    birikuvchi  ligandlar    soni    kompleks  hosil  qiluvchi  ionning  tabiatiga  mos	 bo’lib,  unga 	
koordinasion son	 deyiladi. Koordinasion son  2,  4,  6, ayrim hollarda 8 ga teng bo’lishi mumkin. 	
Bir  ionning  o’zi  turli  birikmalarda  turlicha  koordinasion  songa  ega  bo’lishi  ham  mumkin. 
Kompleks birikmalar kristall holatida ham, eritmada ham	 musbat yoki manfiy zaryadli murakkab 	
ionlar  bo’lib  tarkibiy  qismlarning  qo’shilishidan    hosil  bo’ladi:  Fe(CN)	2+4KCN		K4[Fe(CN)	6]. 	
Analitik  kimyoda  ishlatiladigan  komplekslar  ligandlarining  tabiati,  zaryadi,  xossalari  bilan 
farqlanadi. 	 	
 	Kompleks  ionlarinin	g  zaryadi  kompleks  xosil  kiluvchi  ion  bilan  addend  zaryadlarining 	
algebrik yigindisiga teng. Masalan [F(CN	6)]4-  anionining zaryadi  +2 + (	-6) = 	-4 ga teng. 	 	
Kompleks  hosil  bo’lishida  donor	-akseptor  (koordinasion)  bog’lanish  muhim  hisoblanadi. 	
Komplekslarn	ing  ko’pchiligi  bir  necha  bosqichli  hosil  bo’ladi.  Bu  jarayonni  kompleks  hosil 	
bo’lish  konstantasidan  kuzatish  mumkin.  Masalan,  kadmiyning  ammiakati  quyidagicha  hosil 
bo’ladi:  	 	
          	Cd	2+ + NH	3 	 [Cd(NH	3)]2+              	                 	pK	1=2,65	 	
    	                	[Cd(NH	3)] 2+ + NH	3 	 [Cd(NH	3)2] 2+            	pK=2,10	 	
                    	[Cd(NH )	2] 2+ + NH	3 	 [Cd(NH	3)3] 2+            	pK=1,44	                      	[Cd(NH )	3] 2+ + NH	3 	 [Cd(NH	3)4] 2+            	pK=0,93	 	
Bundan    ko’rinishicha,  eng    avvalo   	koordinasion  soni  birga  teng  bo’lgan  eng  oddiy 	
kompleks, keyin koordinasion son ikki, uch, to’rt va h.k. bo’lgan komplekslar hosil bo’ladi.	 	
Kompleks  birikmalar  juda  kam  miqdorda  bo’lsa  ham  tashkil  etuvchi  ionlarga  ajraladi. 	
Kampleksning  ionlarga  ajralish  k	ursatgichi  bo’lib  uning  beqarorlik  konstantasi  xisoblanadi. 	
Amalda  komplekslarning  beqarorlik  konstantalariga  teskari  bo’lgan  barqarorlik  konstantalari 
keng  qo’llaniladi.  Yuqoridagi  misolda  hosil  bo’lgan  [Cd(NH	3)42+]  kompleks  tarkibiy  qismlarga 	
teskari tar	tibda parchalanadi. Bu jarayonni tasvirlash uchun beqarorlik yoki uning teskari bo’lgan 	
barqarorlik  konstantalaridan  foydalaniladi.  [Cd(NH	3)4]2+ 		 [Cd(NH	3)3] 2++  NH	3.  Bu  jarayonga 	
massalar ta’siri qonuni tadbiq etilsa: 	 	
K1=[NH	3][Cd(NH	3)32+]/[Cd(NH	3)42+] 	
ho	sil bo’ladi	. Bunga teskari qiymat:	 	
         	1=[Cd(NH	3)42+]/[Cd(NH	3)32+][NH	3], 	
 Komplekslarning  barqarorlik  konstantalari  qancha  katta  bo’lsa,  kompleks  shuncha 	
barqaror  bo’ladi.  Barqarorlik  konstantasining  tenglamasidan  eritmada  ligand  konsentrasiyasini 
os	hishi  kompleks  ion  dissosiasiyasining  kamayishiga  olib  kelishini  va  aksincha  ligandning 	
konsentrasiyasini kamayishi kompleks  ionni dissosiasiyasining oshishiga olib kelishini kuramiz. 
Komplekslarning  barqarorlikdan  tashqari  analiz  uchun  muhim  bo’lgan  eruvc	hanlik,  ranglilik  va 	
uchuvchanlik  xossalari  ma’lum.  Komplekslarning    rangliligi  ionlarni  topish  va  aniqlashda 
muhim ahamiyaga ega. 	 	
Komplekslarning analizda ishlatilishi.	 	
1.  Kompleks  birikma  xosil  bulish  reasiyalaridan  analitik  kimyoda  ayrim  ionlar 	
uchun s	ezgir va xususiy  reaksiyalar sifatida foydalaniladi. Masalan: Fe	3+  ioni berlin lazuri  	
Fe	4[Fe(CN)	6]3  kurinishida,  Fe	2+ ioni  esa    tupHbul  kuki    Fe	3[Fe(CN)	6]    kompleks  tuzlari 	
kurinishida  aniklanadi.Kompleks  birikmalar  kam  eruvchan  moddalar  xolida  cho’kmag	a 	
tushadi. 	 
             	2K	+ + Na	3[Co(NO	2)6] 	 K2Na[Co(NO	2)] (cariq) + 2Na	+ 	
                   	4Fe	3+ + 3K	4[Fe(CN)	6] 	 Fe	4[Fe(CN)	6]3 (ko’k) +  12K	+ , 	
                   	3Fe	2+ + 2K	3[Fe(CN)	6] 	 Fe	3[Fe(CN)	6]2 (ko’k) + 6K	+ , 	
               	2Su	2+ +  K	4[Fe(CN)	6] 	 Su	2[Fe(CN)	6] (qizil) + 4K	+.  	
 	2.Kompleks  xosil  bulishidan  analizda  ionlarni  ajratishda  foydalaniladi.  Masalan: 	
Tarkibida  Cu	2+ va  Pb	2+ ionlari  bulgan  eritmaga  ammiak  eritmasi  ta’sir  ettirilganda  mis  ioni 	
eruvchan  kompleks  ion  [Cu(NH	3)]2+  	xosil  kiladi,  ku	rgoshin  ioni  esa  asos  xolida  chukmaga 	
tushadi. 	 
3.Kompleks  ionlarning  xosil  bulish  reasiyalaridan  analizga  xalakit  beruvchi  ionlarni 	
nikoblashda  xam  foydalaniladi.  Masalan:  Fe	3+  ionining  N	3RO	4 yordamida  mustaxkam  kopleks 	
[Fe(PO	4)2]3- ioni holida niqoblash	 mumkin. Bunday ko’plab boshqa misollarni keltirish mumkin.	 	
4.Analizda  ayrim  chukmalarni  eritish  uchun  xam  komplekslarni  xosil  bulishidan 	
foydalaniladi. Masalan: kislotalarda erimaydigan AgCl chukmasi  NH	4OH da erib, [Ag(NH	3)2]Cl 	
kompleks  tuzini  xosil  kila	di.  Kompleks  hosil  bo’lish  natijasida  hatto  oltin  metali  ham  eriydi, 	
buning uchun kislorod ishtirokida natriy (kaliy) sianid ta’sir  ettiriladi. 	 	
4Au + 8NaCN + 2O	2 	 4Na[Au(CN)	2] + 4NaOH.	 	
Sianidlar  mis(II)  sulfidi,  nikel  (II),  kadmiy,  simob  (II),rux  oksidl	ari  va  gidroksidlarini 	
kompleksga bog’lab, eritadi.	 	
5.  Komplekslar  hosil  bo’lishidan  birikmalarning  kislota	-asos  xossalarini  o’zgartirish 	
uchun  foydalanish  mumkin.  Masalan,  borat  kislotaning  suvli  eritmasiga  gliserin  gliserin  kislota 
hosil  bo’lib,  proton  v	a  borat  orasidagi  bog’lanish  susayadi,  natijada  kislota  kuchayadi. 	
Alyuminiy  gidroksidning  asoslik  xossalarini  kuchaytirish  uchun  unga  ftorid  ion  qo’shiladi, 
natijada  geksaftorid  kompleks  ioni  hosil  bo’ladi  va  gidroksil  ion  erkinlashib,  alyuminiy 
gidroksid	ning asosliligi kuchayadi: Al(OH)	3 + 6F	-	 [AlF	6]3- + 3OH	-. 	
 6.Kompleks  hosil  bo’lishi  moddalarning  oksidlanish	-qaytarilish  potensiallarining 	
o’zgarishiga  olib  keladi,  demak,  bundan  oksidlanish	-qaytarilish  reaksiyalarining  yo’nalishini  boshqarishda    foydala	nish  mumkin.  Masalan,    temir  (II)    ionini    yod    yordamida  oksidlab 	
bo’lmaydi,  agar  eritmaga  oz  miqdorda  fosfat    yoki  oksalat  kislota,    ftorid  ion    qo’shilsa,    juda  
kam  miqdorda  hosil  bo’ladigan  temir  (III)  ion  quyidagi    tarkibli  komplekslardan    biriga  
bo	g’lanadi: [Fe(PO	4)2]3-, [FeF	6]3-, [Fe(C	2O4)3]3-. 	
Shuni  ham aytish kerakki, ayrim hollarda komplekslarning hosil bo’lishi analizga xalaqit 	
berishi  ham  mumkin.  Masalan,  ON	- ionlari  bilan  cho’ktiriluvchi    ko’pgina    kationlar  ayrim 	
organik  moddalar  (vino,  olm	a,  limon  kislotalari,  gliserin    va    sh.k.)    ishtirokida    cho’kmaydi, 	
chunki    bu    moddalar  mustahkam  komplekslar  hosil  qiladi.  Shu  sababli  analizni  boshlashdan 
oldin halakit beruvchi kompleks hosil qiluvchilar eritmadan yo’qotiladi.	 	
Organik  analitik  reagent	lar.	 Keyingi  yillarda  organik  moddalar  kationlar  uchun  xususiy 	
reagent  sifatida  keng  kullanilmokda.Organik  birikmalarning  analitik  kimyoda  reativ  sifatida 
kullanishi  M.A.Ilinskiy,  L.A.  Chugayev,  I.I.ChepHyayev,  A.K.  Babkolar  nomi  bilan  boglik. 
Analitik  kim	yoda  reaktiv  sifatida 	-nitroza     	-naftol	-C10H6(NO)(OH)  (Ilinskiy  reaktivi)  kobalt 	
ionini, 	-dimetilglioksim	-S4N8N2O2 (Chugayev  reaktivi)  nikel  ionini,  difenildiakarbazon 	
(ditizon)  C	6H5N=N	-CS	-NHNHC	6H5 	uchinchi  analitik  gruppa  kationlarini,  dipikrilamin	-	
[C	6H2(NO	2)3]2NH  kaliy  kationini,  oksixinolin	-S9N6NOH  magniy  kationini,  alizarin	-	
S14N6O2(ON)	2 alyuminiy  kationini,  difenilamin	-(S	6N5)2NH  NO	2- anionini  aniqlashda  ishlatiladi. 	
Analitik  kimyoda  reaktiv  sifatida  ishlatiladigan  organik  moddalar  ruyxatini  yana  dav	om  ettirish 	
mumkin.	 	
Ichki 	kompleks	 birikmalar	 	
Har  xil  ionlar  bilan  organik  reaktivlardan  hosil  bo’ladigan  kompleks  birikmalar  ichki 	
kompleks tuzlar yoki xelatlar deyiladi.	 	
Agar  organik  birikma  molekulasida  shu  kabi  guruh  bilan  birga  shu  kation  uchun  ligand	 	
rolini o’ynaydigan boshqa guruh  bo’lsa, bu kation kislota guruhidagi H atomiga almashish  bilan 
birga  ligand guruhi  bilan koordinatsion  bog’ orqali  bog’lanishi  mumkin. 	Buning  natijasida  ichki 	
kompleks tuzlar hosil bo’ladi. Masalan, mis glikolyat:	 	
 	
 	
 
Sikli	k  tuzilishga  ega  bo’lgan  kompleks  birikmalar  xelatlar  deyiladi.  Ularning  tahlildagi 	
ahamiyati  shundaki  ular  suvda  qiyin  eriydigan,  tiniq  rangli  va  ionlarga  juda  oz 
dissotsiyallanadigan xossaga egadir.	 	
Hozirgi  paytda  ko’pchilik  kationlar  bilan  eruvchan  komp	lekslar  hosil  qiladigan  organik 	
moddalar  ham  keng  qo’llanilmoqda.  Bunga  kompleksonlar  misol  bo’lib,  ular  molekulasida 
aminoguruh  bo’lgan  aminokislotalar  ko’p  asosli  organik  kislotalardir.  (yoki  ularning  tuzlari) 
nitroetiltriasetat:	 	
 	
 	
Etilendiamintetraatse	tatnatriy, ya’ni komplekson (III) yoki trilon	-B.	 	
 
Ni	2+ ning dimetilglioksim bilan bergan reaksiyasidan ham ichki kompleks tuz hosil boladi:	 	
 
   	
 
 
 
Reaktiv  sifatida  organ  modda  ishlatiladigan  analitik  reaksiya  uzining  uta  sezgirligi  bilan 	
ajralib  turadi,  ul	ar  yordamida  juda  oz  mikdordagi  moddalarni  xam  aniklash  mumkin.  Kupgina 	
organik reaktivlar ayrim ionlar uchun xususiy xisoblanadi. Bunday xususiy reaktivlar yordamida 
analiz  uchun  berilgan  eritmaning  bir  kismi  bilan  tugridan	-tugri  analitik  reaksiya  utkazis	h 	
mumkin.	 
Ko’pgina  organik  reagentlar  anorganik  ionlarni  xalaqit  beruvchi  begona  moddalar 	
ishtirokida topishga imkon beradi, chunki hosil bo’lgan birikmalar yorqin rangli bo’ladi. Organik 
va  ayrim  anorganik  reagentlar  ishtirokida  bir  yoki  bir  necha  yadroli	 komplekslar  hosil  bo’ladi. 	
Yadrolardagi  markaziy  ion  bir  xil  bo’lsa,  kompleksga  gomopoliyadroli,  har  xil  markaziy  ionlar 
bo’lsa,  geteropoliyadroli  komplekslar  deyiladi.  Bundan  tashqari    komplekslar  bir  yoki  bir  necha 
ligandli  bo’lishi  mumkin.  Analizda  qo’	llaniladigan  organik  reagentlarga  organik  analitik 	
reagentlar  (OAR)  deyiladi,  ularning  molekulalarida  analitik  markaz  bo’lib,  u  ikki  muhim 
guruhdan  iborat  bo’ladi.  Ulardan  biri  funksional  analitik  guruh  (FAG)  deb  yuritiladi  va  FAG 
anorganik  ionlar  bilan  ta	’sirlashish  qobiliyatiga  ega  bo’lgan  spesifik  guruhlardir.  Bu 	
guruhlarning  ta’sirlashishidan  hosil    bo’lgan    birikmaning  analitik  effektini  analitik  aktiv 
guruhlar  (AAG)  deb  ataluvchi  guruhlar  ta’minlaydi.  Shular  hisobga  olinsa  kompleks  hosil 
qiluvchi OAR 	molekulasining tuzilishi quyidagicha bo’ladi: 	 	
AAG	 	FAG	 	
Masalan,  sirkoniy  ioni  bilan  jigarrang    cho’kma    hosil    kiluvchi  n	-	
dimetilaminobenzolazofenilarson  kislota  qarab  chiqilsa, uning 	 	
tarkibidagi arsenit kislota qoldig’i bilan tutashgan qism FAG,  ik	kinchi qismi AAG hisoblanadi:	 	
Hozirgi  vaqtda  OAR lar tarkibiga kiruvchi 40 dan ziyod turli xil  FAG lar ma’lum.	 	
      	Organik  analitik reagentlarning analitik effektlari.	 Analitik  effektlar  jumlasiga quyidagilar 	
kirali:  eritmaning  ranglanishi,  rangning  o	’zgarishi  yoki  yo’qolishi;  rangsiz  yoki  rangli 	
cho’kmalarning  hosil  bo’lishi;  aniqlanuvchi  ionlar  erkin  konsentrasiyasining  o’zgarishi 
(kamayishi)  (bu  tashqi  effektga  bog’liq  emas,  o’lchov  asboblari  yordamida  signal  sifatida  qayd 
qilinadi).	 	
          	Organ	ik  analitik  reagentlarning  asosiy  tavsiflari. 	OARlar  afzalligining  va  analitik 	
xossalarining  asosiy  mezonlari  sifatida  ularning  anorganik  ionlar  bilan  reaksiyalarining 
saralovchanligi  va  sezuvchanligining  yuqoriligi	 qabul  qilingan.  OAR  larning  saralovchanl	igi 	
deganda  muayyan    sharoitda  ularning  ma’lum    cheklangan  sondagi  ionlar  bilan  ta’siri 
tushuniladi.  Saralovchanlikning  o’lchovi  sifatida  reaksiyaga  kirishishi  mumkin  bo’lgan 
ionlarning  soni  qabul  qilinishi  mumkin.  OAR  qanchalik  kam  sonli  ionlar  bilan  ta’s	irlashsa,  u 	
shuncha  saralovchan  bo’ladi.  Ko’pincha  saralovchanlik  tushunchasining  sinonimi  sifatida 
spesifiklik (o’ziga xoslik) tushunchasining ishlatilishi noaniqdir. IYuPAK ning tavsiyasiga ko’ra 
o’ziga  xoslik  deganda  reagentning  faqat  bitta  ion  bilan  te	gishli  sharoitdagi  reaksiyasini 	
tushunmoq  kerak.  OAR  ning  saralovchanligi  har  doim  ham  yetarli  emas,  unga  erishish  uchun  analitik  shaklning  xarakterli rangi,  xalaqit  beruvchi  ionlarni  yo’qotish,turli erituvchilarda  har  xil 
taqsimlanishdan  foydalanish,  suvd	a  eruvchanlikning    farqi,  oksidlanish	-qaytarilish  xossalarini 	
o’zgaritirish  lozim  bo’ladi.  OAR  larning  saralovchanligini  haqiqiy  va  tuyuladigan 
saralovchanlikka  bo’lish  mumkin.  Haqiqiy  saralovchan  reaksiyalarga  begona  ionlar  xalaqit 
bermaydi.  Tuyuladigan  s	aralovchan  reaksiyalarda    xalaqit  bermaydigan  ionlar  OAR  bilan 	
ta’sirlashadi,  aniqlanuvchi  va  begona  ionlar  analitik  shakllarining  xossalari  turlicha  bo’ladi  va 
uni tegishli asbob yordamida farqlash mumkin.	 	
Kompleks  birikmalar  bilan  qushaloq  tuzlar  orasida	 	farq  yuq.  Qushaloq  tuzlarning 	
konsentrlangan  eritmalarida  oddiy  ionlar  bilan  bir  katorda  kompleks  ionlar  ham,  mavjud. 
Masalan  Mor  tuzi  eritmasida  [Fe(SO	4)2]-2 	ionlari  va  shunga  uxshashlar  bo’lishi  tajribada 	
tasdiklangan.  Boshqa  tomondan  kompleks  ionlar  ha	m  mos  oddiy  ionlarga  ionlanadi.  Bunga 	
keyingi tajribalarda ham ishonch hosil qilish mumkin. 	 	
Kumush  nitrat  eritmasiga  hid  hosil  bo’lguncha  ammoniy  gidroksid  eritmasi  qo’yiladi. 
Kumushning  ammiakli  kompleks  tuzi  [Ag(NH	3)2]NO	3 hosil  bo’ladi.  Buning  natijasid	a  hosil 	
bo’lgan  eritmaga    KBrO	3 va  KSI    ta’sir  ettirilganda  AgVrO	3  va  AgCI    cho’kmaga  tushmaydi. 	
Ammo  eritma  [Ag(NH	3)2]NO	3 ning  alohida  qismlariga      Ag+  ioni  bilan  AgBr  (sargish  rangli), 	
sariq  rangli  va  AgI  (kora  rangli)  cho’kmalarni  hosil  qiladigan  kumus	h  ioni  reagentlari  bo’lgan  	
kaliy  bramid,  kaliy  yodid  va  vodorod  sulpfid  kabi  reagentlarni  ta’sir  ettirsak,  bu  reaksiyalarni 
bilan ham o’tkazish mumkin.	 	
Kompleks  birikmalarning  konsentrasiyalari  shuncha  kuchni  faqat  mos 	
reagentlargina ta’sir ettirilganda e	ng kam eriydigan tuzlar kumush bramid, kumush yodid 	
va  kumush  sulpfidning  eruvchanlik  ko’paytmaning  qiymatiga  ega bo’lishi  mumkin.  Lekin 
nisbatan  eriydigan  tuzlar  kumush  bramad  va  kumush  xloridning  eruvchan 
ko’paytmasining  qiymatiga  yetib  bo’lmaydi.  Kurila	yetgan  tuzning  disosiasiyasi  bosqichli 	
boradi:	 	
1 - bosqich:	 	
[Ag(NH	3)2]NO	3=[Ag(NH	3)2]+NO	3 	
Bu bosqichda berilgan birikma kuchli elektrolit kabi yaoni amalda tula ionlanadi.	 	
Keyin kompleks ion bosqichli ionlanadi:	 	
birinchi bosqich          Ag(NH	3)2]+=AgNH	3+NH	3 	
 
 	 	     	[AgNH	3+][NH	3] 	 	
K[Ag(NH	3)2]+=	 	
 	 	      	[Ag(NH	3)2+] 	
 
ikkinchi bosqich	 	
 
AgNH	3+=Ag	++NH	3 	
 	 	       	[Ag	+][NH	3] 	
K[AgNH	3]+= 	
 	 	 	[AgNH	3+] 	 	bo’ladi.	 	
 	
Kompleksning dissosiasiyasi kam darajada boradi  va u berilgan komplesning alohida 	
bosqichlarini  ionlanish 	konstantalari  ko’paytmasidan  iborat  bo’lgan  umumiy  ionlanish 	
konstantasining qiymati bilan xarakterlanadi. Masalan:	 	
 	 	 	 	 	 	 [Ag	+][NH	3]2  	
K,bekar=K[Ag(NH	3)2]+K[AgnH	3]+=	 	                    	=5.8*10	-8 	 	    	 	 	
 	          	[Ag(NH	3)2+] 	
Bu  konstantaning  qiymati  qan	chalik  katta  bo’lsa  berilgan  kompleks  shunchalik  kuchli 	
dissosiasiyalanadi  va  shunchalik  beqaror  bo’ladi.  Bu  konstanta  kompleksning  beqarorlik 
konstantasi  deyiladi  yoki  kompleksning  ionlarga  parchalanish  konstantasi  deyiladi.  Beqarorlik  konstantasiga teska	ri miqdor kompleksning hosil bo’lish konstantasi yoki barqarorlik konstantasi 	
deyiladi. Ular orasida quyidagicha nisbat bor.	 	 	
Kbakra=1/Kbekar	 	 	 	
 
Masalan, [AgS	2O3]- kompleksning beqarorlik konstantasi 	 	
1,5*10	-9ga, [Ag(CN)	2]-kompleksniki esa 1,4*10	-20   	ga t	eng. Shunday qilib yukorida ko’rsatilgan 	
kumushning uchala kompleks  ionlari  ichida                     [Ag(NH	3)2]+  kompleksi eng  beqaror, 	
[Ag(CN)	2]- kompleksi esa eng barqarordir. 	 	
Maolum  miqdordagi  mos  ligand  tutgan  kumushning  kompleks  birikmasiga  shunda	y  hisobni 	
olib  borish  uchun  kompleks  ionining  beqarorlik  konstantasidagi  kumushning  konsentrasiyasini 
hisoblash  kerak.  Keyin  mos  kam  eriydigan  birikmaning  eruvchanlik  ko’paytmasidan  foydalanib 
cho’ktiruvchi  ionning  eritmadagi  minimal  konsentrasiyasi  qanday	 bo’lishini  bilish  kerak.  	
Masalan, [Ag(NH	3)2]+ 	
kompleks ioni uchun:    	 	
                                  	 	
                            	[Ag+][NH	3]2 	 	
 	Kbekar =	 	 	 	 	=5.8*10	-8 	
 	 	 	[Ag(NH	3)2+] 	
 	
Kompleks  tuzlarning  xususiyatlar  cho’kma  hosil  qilish  reaksiyalarid	a  asosan 	
kompleksning  beqarorlik  konstantasi  bilan  cho’kma  beruvchi  birikmaning  eruvchanlik 
orasidagi  nisbat  bilan  belgilanadi.  Kbekar  qancha  katta  va  eruvchanlik      ko’paytmasi  
qancha kichik bo’lsa, cho’kma hosil bo’lishiga shuncha ko’p asos bo’ladi va ak	sincha. 	 	
Cho’kma  hosil  qilish  reaksiyasining  borishi  uchun  eritma  tarkibiga  ligant  sifatida  kirgan 
kompleksni tashkil kiluvchi ionlarning ortikcha miqdorda ishtiroq etishi kuchli ta’sir qiladi. 	 	
Addendlari  juda  kuchsiz  kislota  anionlaridan  iborat  bo’lgan  k	omplekslar  eritmasiga  kislota 	
kushilganda  ham  komplekslar  buzilib  ketishi  mumkin,  chunki  bunda  kam  dissosilanadigan 
kislota molekulalari hosil bo’ladi.	 	
Xar xil kationlar bilan organiq reaktivlardan hosil bo’ladigan kompleks birikmalar odatda ichki 
kompleks	 tuzlar deb ataladigan tuzlar tipiga kiradi  va analitik  ximiyada alohida ahamiyatga ega. 	
Organiq  reaktivlarni  anorganiq  anazilga  birinchi  bo’lib  M.A.Ilpinskiy  kulladi.  U  1884  yilda 
kobalptni  ochish  uchun  alpfa  nitrozo  betta  naftodan  foydalandi.  Lekin  organ	ik  reaktivlar 	
L.A.Chugayevning tadkikotlaridan so’nggina keng qo’llanila boshladi. Uning 1905 yilda tavsiya 
kilgan organiq reaktivi 	- dimetilglioqsim xozirgacha nikelp kationini ochishda eng yaxshi reaktiv 	
hisoblanadi. 	 	
Organiq birikmalarning tuz hosil qil	ish xossasi ularning molekulalarida kislota xususiyatiga ega 	
bo’lgan  maplum atomlar gruppasi  bo’lishiga  boliq. Bo’lar tarkibidagi  vodorod atomlari  maplum 
sharoitda  metall  atomlari  bilan  almashishga  kobildir.  Agar  organiq  birikma  molekulasida  mana 
shunday  b	iror  gruppa  bilan  birga  shu  kation  uchun  ligand  rolini  uynaydigan  boshqa  gruppa 	
bo’lsa,  bu  kation  kislota  gruppasidagi  vodorod  atomiga  almashinish  bilan  bir  katorda  ligand 
gruppasi  bilan  koordinasion  bo  orkali  boplanishi  mumkin.  Buning  natijasida  hosil  bo’	ladigan 	
tuzlar ichki kompleksion tuzlar deyiladi.	 	
Polikislotalar  kompleks  birikmalarning  alohida  tipidir.  Ular  molekulasidagi  kislorod 
atomlarining  bir  qismi  yoki  hammasi  kislotalar  anionlari  bilan  almashtirilgan  kislorodli 
kislotalardir. Masalan, uzi komp	leks ion bo’lgan SrO	4-2          	ionidagi kislorod atomlarini xuddi 	
shu SrO	4-2 ionlari bilan almashtirib, turli polixromat kislotalar olinadi.	 	
Kislorodlari  shu  kislota  anionlari  uzi  bilan  almashtirilgan  kislotalar  izopolikislotalar  deyiladi. 
Baozi xollarda	 anion kislorodi boshqa kislota anionlari bilan almashinadi. Masalan, fosfat kislota 	
(NH	4)3[PMO	12O40]*xH	2O  tarkibli  ammoniy  tuz  hosil  qiladi.  Bundan  kurinadiki,  fosfat 	
kislotaning  kislorodi  molibpdenat  kislotaning  anionlari      bilan  almashgan.  Arsenat  kislo	ta  ham 	
shunga uxshash birikma. (NH	4)3[AsMO	12O40]*yH	2O beradi.	  Bu  birikmalar  izopolikislotalardan  farq  qilib  geteropolikislotalar  deyiladi.  Ular  tarkibiga 
kompleks  hosil  kiluvchilar  sifatida  kremniy  va  bor  ligandlar  sifatida  esa  volpframat,  vanadat 
boshqa k	islotalarning anionlari kiradi.	 	
 	5. Mavzuni mustahkamlash uchun savollar:	 	
1.Analitik kimyoda ishlatiluvchi kompleks  birikmalarning qanday turlarini bilasiz? 	 	
2.Birikish va kiritish komplekslariga misollar keltiring. 	 	
3.Kompleks birikmalar  kimyosining sha	kllanish bosqichlarini sanab bering. 	 	
4.Kompleks birikmalarda muvozanatni tasvirlang. 	 	
5.Komplekslarning barqarorligi qanday omillarga bog’liq va qanday ifodalanadi?  	 	
6.Bosqichli komplekslanish nima? 	 	
7.Komplekslanishning  analizda ishlatilishiga misollar	 keltiring.	 	
8.Organik analitik reagentlar, ularning selektivligi va sezuvchanligi qanday ta’riflanadi. 	 	
9.Funksional analitik va aktiv analitik guruhlarning ahamiyati nimada?  	 	
10.	Ichki kompleks birikmalar qanday tuzilishga ega?	 	
11. Kompleks; tuzlaning ion	lanishiga misollar keltiring.	 	
12. Kimyoviy tahlilda ishlatiladigan kompleks tuzlar.	 	
13. Kompleks birikmalaning beqarorlik va barqarorlik konstantalari.	 	
14. Ichki kompleks birikmalar nima?	 	
15. Analitik kimyoda kompleks tuzlar qanday maqsadlarda ishlatiladi?	 	
16. Qanday funksional analitik guruhlar mavjud.	 	
17. Organik reagentlarning analitik kimyoda qo’llanilishiga misollar keltiring.	 	
18. Kationlarning III guruhini ajratishda qanday kompleks hosil bolish reaksiyalaridan 
foydalanish mumkin.

5-MAVZU KOMPLEKS HOSIL QI LISH REAKSIYALARIDA MUVOZANAT. Reja : 1. Analitik kimyoda ishlatiluvchi kompleks birikmalarning turlari: birikish va kiritish komplekslari. 2. Kompleks birikmalar kimyosining shakllanish bosqichlari. Kompleks birikmalarda muvozanat. 3. Komplekslarning barqarorlig i. 4. Bosqichli komplekslanish. Komplekslanishning moddalarni topish, niqoblash, kam eruvchan birikmalarni eritish, kislota -asoslik xossalarini va oksidlanish -qaytarilish potensiallarini o’zgartirish maqsadida ishlatilishi. 5. Organik analitik reagentlar, ular ning selektivligi va sezuvchanligi. 6. Funksional analitik va aktiv analitik guruhlar. 8. Ichki kompleks birikmalar. Kimyoviy tahlilda kompleks birikmalardan ham keng foydalaniladi. Ular tarkibi va xossalari jihatdan qo’sh tuzlardan farq qi ladi. Hatto qo’sh tuzlar ham: eritmada dissotsiyalanib, tegishli oddiy tuzlarning hamma ionlarini hosil qiladi, ya’ni ular oddiy tuzlarning aralashmasidek bo’ladi: Ushbu holda Fe 2+ borligini (NH 4)2S, NH 4+ borligini NaOH va borligini esa BaC l2 eritmalari yordamida tekshirib dissotsiyasilanishda hosil bo’lgan ionlarni alohida aniqlash mumkin. Kompleks birikmalar esa ulardan farq qilib, dissotsiyalanganda kompleks ion va tashqi sferadagi ionga dissotsiyalanadi. Masalan: Kompleks birikma molek ulalari ichki va tashqi sferadan tuzilgan buladi. Ichki sfera kompleks xosil kiluvchi ion (markaziy atom)dan va u bilan bevosita birikkan ligand (addend)lardan, tashki sfera esa musbat yoki manfiy zaryadli ionlardan iborat. Kompleks xosil kiluvchi ionda ko ordinatlangan addendlarning umumiy soni kompleks xosil kiluvchi ionning koordinasion soni deyiladi. Komplekslarning tabiati A.VepHepHing koordinasion nazariyasi (1891) bilan tushuntiriladi. A.VepHepHing koordinasion nazariyasiga muvofiq kompleks birikma mo lekulasida markaziy o’rinni markaziy ion (kompleks hosil qiluvchi), u ionning atrofini manfiy zaryadlangan yoki neytral zarrachalar - ligandlar (addend) egallaydi. Markaziy ionga birikuvchi ligandlar soni kompleks hosil qiluvchi ionning tabiatiga mos bo’lib, unga koordinasion son deyiladi. Koordinasion son 2, 4, 6, ayrim hollarda 8 ga teng bo’lishi mumkin. Bir ionning o’zi turli birikmalarda turlicha koordinasion songa ega bo’lishi ham mumkin. Kompleks birikmalar kristall holatida ham, eritmada ham musbat yoki manfiy zaryadli murakkab ionlar bo’lib tarkibiy qismlarning qo’shilishidan hosil bo’ladi: Fe(CN) 2+4KCN  K4[Fe(CN) 6]. Analitik kimyoda ishlatiladigan komplekslar ligandlarining tabiati, zaryadi, xossalari bilan farqlanadi. Kompleks ionlarinin g zaryadi kompleks xosil kiluvchi ion bilan addend zaryadlarining algebrik yigindisiga teng. Masalan [F(CN 6)]4- anionining zaryadi +2 + ( -6) = -4 ga teng. Kompleks hosil bo’lishida donor -akseptor (koordinasion) bog’lanish muhim hisoblanadi. Komplekslarn ing ko’pchiligi bir necha bosqichli hosil bo’ladi. Bu jarayonni kompleks hosil bo’lish konstantasidan kuzatish mumkin. Masalan, kadmiyning ammiakati quyidagicha hosil bo’ladi: Cd 2+ + NH 3  [Cd(NH 3)]2+ pK 1=2,65 [Cd(NH 3)] 2+ + NH 3  [Cd(NH 3)2] 2+ pK=2,10 [Cd(NH ) 2] 2+ + NH 3  [Cd(NH 3)3] 2+ pK=1,44

[Cd(NH ) 3] 2+ + NH 3  [Cd(NH 3)4] 2+ pK=0,93 Bundan ko’rinishicha, eng avvalo koordinasion soni birga teng bo’lgan eng oddiy kompleks, keyin koordinasion son ikki, uch, to’rt va h.k. bo’lgan komplekslar hosil bo’ladi. Kompleks birikmalar juda kam miqdorda bo’lsa ham tashkil etuvchi ionlarga ajraladi. Kampleksning ionlarga ajralish k ursatgichi bo’lib uning beqarorlik konstantasi xisoblanadi. Amalda komplekslarning beqarorlik konstantalariga teskari bo’lgan barqarorlik konstantalari keng qo’llaniladi. Yuqoridagi misolda hosil bo’lgan [Cd(NH 3)42+] kompleks tarkibiy qismlarga teskari tar tibda parchalanadi. Bu jarayonni tasvirlash uchun beqarorlik yoki uning teskari bo’lgan barqarorlik konstantalaridan foydalaniladi. [Cd(NH 3)4]2+  [Cd(NH 3)3] 2++ NH 3. Bu jarayonga massalar ta’siri qonuni tadbiq etilsa: K1=[NH 3][Cd(NH 3)32+]/[Cd(NH 3)42+] ho sil bo’ladi . Bunga teskari qiymat: 1=[Cd(NH 3)42+]/[Cd(NH 3)32+][NH 3], Komplekslarning barqarorlik konstantalari qancha katta bo’lsa, kompleks shuncha barqaror bo’ladi. Barqarorlik konstantasining tenglamasidan eritmada ligand konsentrasiyasini os hishi kompleks ion dissosiasiyasining kamayishiga olib kelishini va aksincha ligandning konsentrasiyasini kamayishi kompleks ionni dissosiasiyasining oshishiga olib kelishini kuramiz. Komplekslarning barqarorlikdan tashqari analiz uchun muhim bo’lgan eruvc hanlik, ranglilik va uchuvchanlik xossalari ma’lum. Komplekslarning rangliligi ionlarni topish va aniqlashda muhim ahamiyaga ega. Komplekslarning analizda ishlatilishi. 1. Kompleks birikma xosil bulish reasiyalaridan analitik kimyoda ayrim ionlar uchun s ezgir va xususiy reaksiyalar sifatida foydalaniladi. Masalan: Fe 3+ ioni berlin lazuri Fe 4[Fe(CN) 6]3 kurinishida, Fe 2+ ioni esa tupHbul kuki Fe 3[Fe(CN) 6] kompleks tuzlari kurinishida aniklanadi.Kompleks birikmalar kam eruvchan moddalar xolida cho’kmag a tushadi. 2K + + Na 3[Co(NO 2)6]  K2Na[Co(NO 2)] (cariq) + 2Na + 4Fe 3+ + 3K 4[Fe(CN) 6]  Fe 4[Fe(CN) 6]3 (ko’k) + 12K + , 3Fe 2+ + 2K 3[Fe(CN) 6]  Fe 3[Fe(CN) 6]2 (ko’k) + 6K + , 2Su 2+ + K 4[Fe(CN) 6]  Su 2[Fe(CN) 6] (qizil) + 4K +. 2.Kompleks xosil bulishidan analizda ionlarni ajratishda foydalaniladi. Masalan: Tarkibida Cu 2+ va Pb 2+ ionlari bulgan eritmaga ammiak eritmasi ta’sir ettirilganda mis ioni eruvchan kompleks ion [Cu(NH 3)]2+ xosil kiladi, ku rgoshin ioni esa asos xolida chukmaga tushadi. 3.Kompleks ionlarning xosil bulish reasiyalaridan analizga xalakit beruvchi ionlarni nikoblashda xam foydalaniladi. Masalan: Fe 3+ ionining N 3RO 4 yordamida mustaxkam kopleks [Fe(PO 4)2]3- ioni holida niqoblash mumkin. Bunday ko’plab boshqa misollarni keltirish mumkin. 4.Analizda ayrim chukmalarni eritish uchun xam komplekslarni xosil bulishidan foydalaniladi. Masalan: kislotalarda erimaydigan AgCl chukmasi NH 4OH da erib, [Ag(NH 3)2]Cl kompleks tuzini xosil kila di. Kompleks hosil bo’lish natijasida hatto oltin metali ham eriydi, buning uchun kislorod ishtirokida natriy (kaliy) sianid ta’sir ettiriladi. 4Au + 8NaCN + 2O 2  4Na[Au(CN) 2] + 4NaOH. Sianidlar mis(II) sulfidi, nikel (II), kadmiy, simob (II),rux oksidl ari va gidroksidlarini kompleksga bog’lab, eritadi. 5. Komplekslar hosil bo’lishidan birikmalarning kislota -asos xossalarini o’zgartirish uchun foydalanish mumkin. Masalan, borat kislotaning suvli eritmasiga gliserin gliserin kislota hosil bo’lib, proton v a borat orasidagi bog’lanish susayadi, natijada kislota kuchayadi. Alyuminiy gidroksidning asoslik xossalarini kuchaytirish uchun unga ftorid ion qo’shiladi, natijada geksaftorid kompleks ioni hosil bo’ladi va gidroksil ion erkinlashib, alyuminiy gidroksid ning asosliligi kuchayadi: Al(OH) 3 + 6F - [AlF 6]3- + 3OH -. 6.Kompleks hosil bo’lishi moddalarning oksidlanish -qaytarilish potensiallarining o’zgarishiga olib keladi, demak, bundan oksidlanish -qaytarilish reaksiyalarining yo’nalishini

boshqarishda foydala nish mumkin. Masalan, temir (II) ionini yod yordamida oksidlab bo’lmaydi, agar eritmaga oz miqdorda fosfat yoki oksalat kislota, ftorid ion qo’shilsa, juda kam miqdorda hosil bo’ladigan temir (III) ion quyidagi tarkibli komplekslardan biriga bo g’lanadi: [Fe(PO 4)2]3-, [FeF 6]3-, [Fe(C 2O4)3]3-. Shuni ham aytish kerakki, ayrim hollarda komplekslarning hosil bo’lishi analizga xalaqit berishi ham mumkin. Masalan, ON - ionlari bilan cho’ktiriluvchi ko’pgina kationlar ayrim organik moddalar (vino, olm a, limon kislotalari, gliserin va sh.k.) ishtirokida cho’kmaydi, chunki bu moddalar mustahkam komplekslar hosil qiladi. Shu sababli analizni boshlashdan oldin halakit beruvchi kompleks hosil qiluvchilar eritmadan yo’qotiladi. Organik analitik reagent lar. Keyingi yillarda organik moddalar kationlar uchun xususiy reagent sifatida keng kullanilmokda.Organik birikmalarning analitik kimyoda reativ sifatida kullanishi M.A.Ilinskiy, L.A. Chugayev, I.I.ChepHyayev, A.K. Babkolar nomi bilan boglik. Analitik kim yoda reaktiv sifatida -nitroza -naftol -C10H6(NO)(OH) (Ilinskiy reaktivi) kobalt ionini, -dimetilglioksim -S4N8N2O2 (Chugayev reaktivi) nikel ionini, difenildiakarbazon (ditizon) C 6H5N=N -CS -NHNHC 6H5 uchinchi analitik gruppa kationlarini, dipikrilamin - [C 6H2(NO 2)3]2NH kaliy kationini, oksixinolin -S9N6NOH magniy kationini, alizarin - S14N6O2(ON) 2 alyuminiy kationini, difenilamin -(S 6N5)2NH NO 2- anionini aniqlashda ishlatiladi. Analitik kimyoda reaktiv sifatida ishlatiladigan organik moddalar ruyxatini yana dav om ettirish mumkin. Ichki kompleks birikmalar Har xil ionlar bilan organik reaktivlardan hosil bo’ladigan kompleks birikmalar ichki kompleks tuzlar yoki xelatlar deyiladi. Agar organik birikma molekulasida shu kabi guruh bilan birga shu kation uchun ligand rolini o’ynaydigan boshqa guruh bo’lsa, bu kation kislota guruhidagi H atomiga almashish bilan birga ligand guruhi bilan koordinatsion bog’ orqali bog’lanishi mumkin. Buning natijasida ichki kompleks tuzlar hosil bo’ladi. Masalan, mis glikolyat: Sikli k tuzilishga ega bo’lgan kompleks birikmalar xelatlar deyiladi. Ularning tahlildagi ahamiyati shundaki ular suvda qiyin eriydigan, tiniq rangli va ionlarga juda oz dissotsiyallanadigan xossaga egadir. Hozirgi paytda ko’pchilik kationlar bilan eruvchan komp lekslar hosil qiladigan organik moddalar ham keng qo’llanilmoqda. Bunga kompleksonlar misol bo’lib, ular molekulasida aminoguruh bo’lgan aminokislotalar ko’p asosli organik kislotalardir. (yoki ularning tuzlari) nitroetiltriasetat: Etilendiamintetraatse tatnatriy, ya’ni komplekson (III) yoki trilon -B. Ni 2+ ning dimetilglioksim bilan bergan reaksiyasidan ham ichki kompleks tuz hosil boladi:

Reaktiv sifatida organ modda ishlatiladigan analitik reaksiya uzining uta sezgirligi bilan ajralib turadi, ul ar yordamida juda oz mikdordagi moddalarni xam aniklash mumkin. Kupgina organik reaktivlar ayrim ionlar uchun xususiy xisoblanadi. Bunday xususiy reaktivlar yordamida analiz uchun berilgan eritmaning bir kismi bilan tugridan -tugri analitik reaksiya utkazis h mumkin. Ko’pgina organik reagentlar anorganik ionlarni xalaqit beruvchi begona moddalar ishtirokida topishga imkon beradi, chunki hosil bo’lgan birikmalar yorqin rangli bo’ladi. Organik va ayrim anorganik reagentlar ishtirokida bir yoki bir necha yadroli komplekslar hosil bo’ladi. Yadrolardagi markaziy ion bir xil bo’lsa, kompleksga gomopoliyadroli, har xil markaziy ionlar bo’lsa, geteropoliyadroli komplekslar deyiladi. Bundan tashqari komplekslar bir yoki bir necha ligandli bo’lishi mumkin. Analizda qo’ llaniladigan organik reagentlarga organik analitik reagentlar (OAR) deyiladi, ularning molekulalarida analitik markaz bo’lib, u ikki muhim guruhdan iborat bo’ladi. Ulardan biri funksional analitik guruh (FAG) deb yuritiladi va FAG anorganik ionlar bilan ta ’sirlashish qobiliyatiga ega bo’lgan spesifik guruhlardir. Bu guruhlarning ta’sirlashishidan hosil bo’lgan birikmaning analitik effektini analitik aktiv guruhlar (AAG) deb ataluvchi guruhlar ta’minlaydi. Shular hisobga olinsa kompleks hosil qiluvchi OAR molekulasining tuzilishi quyidagicha bo’ladi: AAG FAG Masalan, sirkoniy ioni bilan jigarrang cho’kma hosil kiluvchi n - dimetilaminobenzolazofenilarson kislota qarab chiqilsa, uning tarkibidagi arsenit kislota qoldig’i bilan tutashgan qism FAG, ik kinchi qismi AAG hisoblanadi: Hozirgi vaqtda OAR lar tarkibiga kiruvchi 40 dan ziyod turli xil FAG lar ma’lum. Organik analitik reagentlarning analitik effektlari. Analitik effektlar jumlasiga quyidagilar kirali: eritmaning ranglanishi, rangning o ’zgarishi yoki yo’qolishi; rangsiz yoki rangli cho’kmalarning hosil bo’lishi; aniqlanuvchi ionlar erkin konsentrasiyasining o’zgarishi (kamayishi) (bu tashqi effektga bog’liq emas, o’lchov asboblari yordamida signal sifatida qayd qilinadi). Organ ik analitik reagentlarning asosiy tavsiflari. OARlar afzalligining va analitik xossalarining asosiy mezonlari sifatida ularning anorganik ionlar bilan reaksiyalarining saralovchanligi va sezuvchanligining yuqoriligi qabul qilingan. OAR larning saralovchanl igi deganda muayyan sharoitda ularning ma’lum cheklangan sondagi ionlar bilan ta’siri tushuniladi. Saralovchanlikning o’lchovi sifatida reaksiyaga kirishishi mumkin bo’lgan ionlarning soni qabul qilinishi mumkin. OAR qanchalik kam sonli ionlar bilan ta’s irlashsa, u shuncha saralovchan bo’ladi. Ko’pincha saralovchanlik tushunchasining sinonimi sifatida spesifiklik (o’ziga xoslik) tushunchasining ishlatilishi noaniqdir. IYuPAK ning tavsiyasiga ko’ra o’ziga xoslik deganda reagentning faqat bitta ion bilan te gishli sharoitdagi reaksiyasini tushunmoq kerak. OAR ning saralovchanligi har doim ham yetarli emas, unga erishish uchun

analitik shaklning xarakterli rangi, xalaqit beruvchi ionlarni yo’qotish,turli erituvchilarda har xil taqsimlanishdan foydalanish, suvd a eruvchanlikning farqi, oksidlanish -qaytarilish xossalarini o’zgaritirish lozim bo’ladi. OAR larning saralovchanligini haqiqiy va tuyuladigan saralovchanlikka bo’lish mumkin. Haqiqiy saralovchan reaksiyalarga begona ionlar xalaqit bermaydi. Tuyuladigan s aralovchan reaksiyalarda xalaqit bermaydigan ionlar OAR bilan ta’sirlashadi, aniqlanuvchi va begona ionlar analitik shakllarining xossalari turlicha bo’ladi va uni tegishli asbob yordamida farqlash mumkin. Kompleks birikmalar bilan qushaloq tuzlar orasida farq yuq. Qushaloq tuzlarning konsentrlangan eritmalarida oddiy ionlar bilan bir katorda kompleks ionlar ham, mavjud. Masalan Mor tuzi eritmasida [Fe(SO 4)2]-2 ionlari va shunga uxshashlar bo’lishi tajribada tasdiklangan. Boshqa tomondan kompleks ionlar ha m mos oddiy ionlarga ionlanadi. Bunga keyingi tajribalarda ham ishonch hosil qilish mumkin. Kumush nitrat eritmasiga hid hosil bo’lguncha ammoniy gidroksid eritmasi qo’yiladi. Kumushning ammiakli kompleks tuzi [Ag(NH 3)2]NO 3 hosil bo’ladi. Buning natijasid a hosil bo’lgan eritmaga KBrO 3 va KSI ta’sir ettirilganda AgVrO 3 va AgCI cho’kmaga tushmaydi. Ammo eritma [Ag(NH 3)2]NO 3 ning alohida qismlariga Ag+ ioni bilan AgBr (sargish rangli), sariq rangli va AgI (kora rangli) cho’kmalarni hosil qiladigan kumus h ioni reagentlari bo’lgan kaliy bramid, kaliy yodid va vodorod sulpfid kabi reagentlarni ta’sir ettirsak, bu reaksiyalarni bilan ham o’tkazish mumkin. Kompleks birikmalarning konsentrasiyalari shuncha kuchni faqat mos reagentlargina ta’sir ettirilganda e ng kam eriydigan tuzlar kumush bramid, kumush yodid va kumush sulpfidning eruvchanlik ko’paytmaning qiymatiga ega bo’lishi mumkin. Lekin nisbatan eriydigan tuzlar kumush bramad va kumush xloridning eruvchan ko’paytmasining qiymatiga yetib bo’lmaydi. Kurila yetgan tuzning disosiasiyasi bosqichli boradi: 1 - bosqich: [Ag(NH 3)2]NO 3=[Ag(NH 3)2]+NO 3 Bu bosqichda berilgan birikma kuchli elektrolit kabi yaoni amalda tula ionlanadi. Keyin kompleks ion bosqichli ionlanadi: birinchi bosqich Ag(NH 3)2]+=AgNH 3+NH 3 [AgNH 3+][NH 3] K[Ag(NH 3)2]+= [Ag(NH 3)2+] ikkinchi bosqich AgNH 3+=Ag ++NH 3 [Ag +][NH 3] K[AgNH 3]+= [AgNH 3+] bo’ladi. Kompleksning dissosiasiyasi kam darajada boradi va u berilgan komplesning alohida bosqichlarini ionlanish konstantalari ko’paytmasidan iborat bo’lgan umumiy ionlanish konstantasining qiymati bilan xarakterlanadi. Masalan: [Ag +][NH 3]2 K,bekar=K[Ag(NH 3)2]+K[AgnH 3]+= =5.8*10 -8 [Ag(NH 3)2+] Bu konstantaning qiymati qan chalik katta bo’lsa berilgan kompleks shunchalik kuchli dissosiasiyalanadi va shunchalik beqaror bo’ladi. Bu konstanta kompleksning beqarorlik konstantasi deyiladi yoki kompleksning ionlarga parchalanish konstantasi deyiladi. Beqarorlik