KOMPY UTER LIN GV ISTIKASIN IN G A SOSIY Y O’NA LISHLA RI Reja: 1. Matematik lingvistika haqidagi g‘oyalarning paydo bo‘l ishi. 2. Matematik lingvistikaning foydalanish metodlari. 3. Kompyuter lingvistikasi. 4. Matematik va kompyuter lingvistikasining hozirgi holati.

Fanda matematik lingvistika haqidagi g‘oyalarning paydo bo‘lganiga qariyb 70 yil bo‘ldi. XX asrning 50-yillarida til materialini o‘rganishda matematik usullardan foydalanishga qiziqish kuchaydi. 1951-yilda matematik lingvistika bo‘yicha dastlabki tadqiqotlar AQSHda va sobiq Ittifoqda vujudga kelgan edi. Matematik lingvistika hozirgi vaqtda nazariy va amaliy fan sifatida to‘la shakllanib bormoqda. Uning nazariy fan ekanligi nutqiy jarayonni, matnni o‘rganishning turli xil model (gipoteza)larini yaratishning nazariy asoslarini ishlab chiqishida ko‘rinadi. Uning amaliy xususiyati esa tarjima mashinalarini yaratish va uning ishlash jarayonini tashkil etishi bilan belgilanadi. Buning uchun ML fani quyidagi uch usul va metodlardan keng foydalanadi: a) mantiqiy-matematik usullar: masalan, inkor amali, konyunksiya, dizyunksiya amallari kabilar; b) nazariy-informatsion usullar; v) ehtimollik-statistik usullari. Matematik lingvistika ning ana shunday nazariy va amaliy asoslarini belgilashda Daniya olimi L.Elmslev, amerikalik olimlar N.Xomskiy, K.Shenon kabilarning xizmati kattadir. Matematik lingvistikaning amaliy muammolari XX asrning o‘rtalarida vujudga keldi. Bu narsa birinchi navbatda mashina tarjimasi (MT) bilan aloqadordir. 1954-yilda AQSHda IBM – 701 rusumli tarjima qurilmasi yaratildi va bu qurilma 250 ta so‘zdan iborat 60 ga yaqin

ruscha gaplarni ingliz tiliga tarjima qilish jarayonini amalga oshirdi. Bu ishga P.Gavren, L.Dostert, P.Sheridanlar ishtirok etdilar. 1955- yilga kelib sobiq Ittifoqda BESM rusumli mashina qurilmasi yordamida inglizcha gaplarni rus tiliga tarjima qilish jarayoni amalga oshirildi (I.K.Belskaya, L.N.Korolev, S.N.Razumovskiy kabilar). Shundan keyin jahonning Angliya, Fransiya, Avstriya kabi ko‘pgina mamlakatlarida olimlar mashina tarjimasi muammolari bilan maxsus shug‘ullana boshladilar. Natijada tilshunos olimlar ma’lum bir tilni tipologik jihatdan tasniflash, uning materiallarini analis va sintez qilish, mashina tiliga o‘tkazish bilan shug‘ullandilar va muayan natijalarga erishdilar. Bunday muammolarni lingvistik tadqiqotlarni avtomatlashtirish orqali hal etish mumkin. Bu masalaga doir tilshunoslarning maxsus ilmiy anjumanlari o‘tkazilgan. Masalan, 1962-yilda Kembridj shahrida jahon tilshunoslarining 1X-kongressi o‘tkazildi. Bu anjumanda struktural tilshunoslik (ST) va ML muammolarini muhokama qilishga alohida o‘rin ajratilgan edi. 1967-yilda Buxarest shahrida jahon tilshunoslarining X- kongressi o‘tkazilib, bunda ham ML va MT muammolari maxsus muhokama qilindi. 1960 yilda Parij shahrida xalqaro kongress o‘tkazilib, bunda maxsus algoritmik til – ALGOL joriy etilgan edi. Bu algoritmik til hozirgi kunga qadar EHMga matnlarni kiritish,

ularni dasturlash uchun xizmat qilib kelmoqda. 1996-yil 20-21-mayda Samarqand shahrida sohibqiron Amir Temurning 660 yilligiga bag‘ishlangan “Injenerlik tilshunosligi va til o‘qitish jarayonini kompyuterlashtirish” muammolariga doir 2- xalqaro ilmiy anjuman o‘tkazildi. Bu anjumanni akad.R.G.Puotrovskiy “ Injenerlik tilshunosligi va mustaqil davlatlarda informatsion industriyaning tiklanishi” mavzuidagi ma’ruzasi bilan boshlab berdi. Shuningdek, bu anjumanda “Turkiy tillar mashina fondining dolzarb masalalari”, “Injenerlik tilshunosligi va lug‘atshunoslik”, “Nutq sistemasi va uning unsurlarini kompyuter yordamida andozalash” singari o‘ttizdan qiziqarli ma’ruzalar tinglandi hamda muhokama qilindi. Bu anjuman materiallari alohida to‘plam shaklida nashr etilgan. XX asrning 80-yillaridan boshlab til o‘qitishni avtomatlashtirish va unga kompyuterni joriy etish muammolariga qiziqish kuchaydi. 1988-yilda R.G.Piotrovskiyning “Chet tilini o‘qitishda kompyuterlashtirish masalalari” nomli asari nashr etilgan edi 1 . Bu asar “Kirish” va “Xulosa”dan tashqari besh bobni o‘z ichiga oladi. Asar boblarining nomlanishi quyidagicha: 1. Tabiiy til va uning didaktik modrli (4-15-betlar), 1. Inson miyasi va kompyuter “miyasi” (15-24-betlar), 3. Kompyuter yordamida lingvodidaktik masalalarni yechishning tamoyillari (24-44-betlar), 4. Nutqiy va til materialini tanlash hamda tillarni o‘qitishni optimizatsiyalash (44- 1 1 Пиотровский Р.Г. Компьютеризация преподавания языков (учебное пособие по спецкурсу). – Л.: 1988. – C. 3-75.

58-betlar), 5. Til o‘rgatuvchi lingvistik avtomat va tillarni o‘qitishni optimizatsiyalash (58-73-betlar). Tilshunoslikda EHMning qo‘llanilishi avtomatik tarjima muammolari bilan shug‘ullanish, mashina yordamida matn tuzish, uni qisqartirish, sintezlash jarayonini amalga oshirish uchun keng imkoniyatlar yaratdi. Natijada mashina til materiallarini formallashtirish, chastotali lug‘atlar tuzish, turli qisqartmalar va simvollardan foydalanish, MT algoritmini tuzish bilan shug‘ullanmoqda. Keyingi yillarda mamlakatimizda ML va KL muammolariga oid ayrim ishlar yaratildi. Bu o‘rinda S.Muxamedov va R.G.Piotrovskiy 2 , A.K.Po‘latov 3 , S.Muxamedova 4 , S.Rizayev 5 kabi olimlarning ishlarini alohida ta’kidlash lozim. Tilni algoritmik jihatdan tasvirlash jarayoni matnni analiz va sintez qilishni taqozo etadi. Bu esa “mazmun - matn” muammosi faqat sof lingvistik muammo bo‘lib qolmay, balki matnni bir qator logik-matematik interpretatsiya (sharhlash) qilish jarayonini ham taqozo etuvchi murakkab muammo ekanligini ko‘rsatadi. Bu jarayonlarning barchasi matematik mantiq (logika) elementlari 2 2 Мухамедов С.А., Пиотровский Р.Г. Инженерная лингвистика и опыт системно-статистического исследования узбекских текстов. – Ташкент: Фан. 1986. – 164 с. 3 3 Пулатов А.К., Жураева Н. Разработка формальной модели грамматики узбекского языка // Узбекский математический журнал, 2002, № 1. – С. 47-54; Пулатов А.К. Тексты лекций по математической и компьютерной лингвистике (электронный вариант). – Ташкент: УзМУ. 2003. 4 4 Muhamedova S. O’zbek kompyuter lingvistikasi: rivojlanish tarixi, buguni va kelajagi // Til va adabiyot ta’limi. – Toshkent: 2004. № 2. – B. 77-81; Muhamedova S. Kompyuter lingvistikasi (metodik qo’llanma). – Toshkent: ToshDPU nashri, 2007. – 74 b. 5 5 Rizayev S. Kibernetika va tilshunoslik. – Toshkent: O’zbekiston. 1976; Rizayev S. O’zbek tilshunosligida lingvostatistika muammolari. - Toshkent: Fan, 2006 va boshqalar.