Ma'lumotlar bazasida xavfsizlikni ta'minlashning mandatli, rolli, diskreatsion modellari . Reja: 1. Ma’lumotlar bazasi xavfsizligini ta’minlash usullari, vositalari va mexanizmlarining asosiy xarakteristikalari 2. Axborot xavfsizligining konseptual modeli. 3. Xavfsizlik siyosatining turlari. 4. Xavfsizlik modellari. 5. 4.Izohli lug’atlar

Ma’lumotlar bazasi xavfsizligini ta’minlash usullari, vositalari va mexanizmlarining asosiy xarakteristikalari Kompyuter axborotini himoyalash muammolari bo‘yicha 70- yillaming oxiri 80-yillaming boshida o‘tkazilgan, keyinchalik turli ilovalarda rivojlantirilgan va mos standartlarda qayd etilgan tadqiqotlar axborot xavfsizligi tushunchasining tarkibiy elementlari sifatida quyidagilami belgilaydi: - konfidensiallik (ruxsatsiz foydalanishdan himoyalash); - yaxlitlik (axborotni ruxsatsiz o‘zgartirishdan himoyalash); - joydalanuvchanlik (axborotni va resurslami ushlab qolinishidan himoyalash, buzilishdan himoyalash, ishga layoqatlikni himoyalash). Axborot xavfsizligi tarkibiy elementlariga mos tahdidlar qarshi turadi. Axborot xavfsizligiga tahdid deganda axborot xavfsizligiga bevosita yoki bilvosita zarar yetkazishi mumkin bo‘lgan kompyuter tizimida amalga oshirilgan yoki oshiriluvchi ta’sir tushuniladi. Tahdidlami axborot xavfsizligini buzuvchi (buzg'unchi) amalga oshiradi yoki amalga oshirishga urinadi. Axborot xavfsizligiga u yoki bu tahdidlami amalga oshirish bo‘yicha buzg'unchi imkoniyatlari kompleksining formallashtirilgan tavsifi yoki ifodasi buzg'unchining (niyati buzuqning )modeli deb ataladi. Kompyuter tizimida axborotning himoyalanganligini ta’minlash bo‘yicha tashkiliy-texnologik va dasturiy-texnik choralar kompleksining sifatiy tavsifi xavfsizlik siyosati deb ataladi. Xavfsizlik siyosatining formal (matematik, algoritmik, sxemotexnik) ifodasi va ta’rifi xavfsizlik modeli deb ataladi. Ma’lumotlar bazasi (MB) xavfsizligini ta’minlashga taalluqli ba’zi atamalar quyida keltirilgan: - axborotdan foydalanish (access to infopmation) - axborot bilan tanishish, uni ishlash (xususan, nusxalash), modifikatsiyalash, yo‘q qilish; - foydalanish subyekti (access subject) - harakatlari foydalanishni cheklash qoidalari orqali qat’iy belgilanuvchi shaxs yoki jarayon; - foydalanish obyekti (access object) - avtomatlashtirilgan tizimning axborot birligi bo‘lib, undan foydalanish foydalanishning cheklash qoidalari orqali qat’iy belgilanadi; - foydalanishni cheklash qoidalari (security policy) - subyektlaming obyektlardan foydalanish

huquqini qat’iy belgilovchi qoidalar majmui; - ruxsatli foydalanish (authorized access to information) - foydalanishni cheklash qoidalarini buzmasdan axborotdan foydalanish; - ruxsatsiz foydalanish (unauthorized access to information) - axborotdan foydalanishni cheklash qoidalarini buzib foydalanish; - foydalanish subyektining vakolat darajasi (subject privilege) -foydalanish subyektining foydalanish huquqlari majmui (“imtiyozlar”); - foydalanishni cheklash qoidalarini buzuvchi (security policy violator) - axborotdan ruxsatsiz foydalanuvchi foydalanish subyekti; - foydalanishni cheklash qoidalarini buzuvchining modeli (security policy violator model) — foydalanishni cheklash qoidalarini buzuvchining abstrakt (formallashgan yoki formallashmagan) tavsifi; - axborot yaxlitligi (information intégrité) - axborot tizimining tasodifiy va (yoki) atain buzish sharoitlarida axborotning o‘zgarmasligini ta’minlash qobiliyati; - konfxdensialîik belgisi (sensitivity label) - obyekt konfidensialligini xarakterlovchi axborot birligi; - ko‘p sathli himoya (multilevel secure) - turli sathli konfidensiallikga ega obyektlardan foydalanishning turli huquqlariga ega subyektlaming foydalaxiishlarini cheklashni ta’minlovchi himoya. Axborot xavfsizligini manbalar ob’ektlar va xarakatlarning yig‘indisini tahlil etishda real vaziyatlarning shakllantirishga imkon beruvchi modellash usullaridan foydalanish maqsadga muvofiq hisoblanadi. Bunda modelning originalli nusxalamasligini va soddaligini hisobga olish zarur. Model real xarakatlarning murakkabligini hisobga olish uchun yetarlicha umumiy bo‘lishi lozim. Dekompozitsiyaning birinchi sathida axborot xavfsizligining konseptual modeli quyidagilardan tashkil topgan deyish mumkin (1-rasm):

3.1-rasm. Axborot xavfsizligining konsentual modeli. • Tahdid ob’ektlari. • Tahdidlar. • Tahdid manbalari. • Maqsadlar. • Axborot manbalari. • Konfidensial axborotga noqonuniy ega bo‘lish • Axborot himoyasining yo‘nalishlari. • Axborotni himoyalash usullari . • Axborot himoyasining vositalari . Xavfsizlikning diskresion siyosati . Xavfsizlikning diskresion siyosati foydalanishga diskresion boshqarishga (Discretionary access control) asoslanadi va quyidagi xususiyatlari orqali aniqlanadi.  barcha sub’ekt va ob’ektlar identifikatsiyalangan; АхборотТаҳдид объектлари Таҳдидлар Таҳдид манбалари Мақсадлар Ахборот манбалари Фойдаланиш усуллариҲимоялаш йўналишлариҲимоялаш усуллариҲимоялаш воситалари

 sub’ektlarning ob’ektlardan foydalanish huquqi tizimga nisbatan tashqarida bo‘lgan qandaydir qoidalar asosida aniqlanadi. Foydalanish (kirish)ning diskresion cheklash tizimining asosiy elementi «foydalanishlar matritsasi» hisoblanadi. Foydalanishlar matritsasi-| S |x| O | o‘lchamli matritsa bo‘lib, qatorlar sub’ektlarga, ustunlari ob’ektlarga mos keladi. Bunda foydalanishlar matritsasining har bir elementi M [s,o]≤R , sub’ekt s ning obekt o dan foydalanish huquqini aniqlaydi (R-foydalanish huquqlari to‘plami). Xavfsizlikning diskresion siyosatining afzalligi sifatida foydalanishni cheklash tizimining nisbatan sodda amalga oshirilishini ko‘rsatish mumkin. Shu sababli hozirdagi aksariyat kompyuter tizimlari aynan ushbu xavfsizlik siyosati talablarining bajarilishini ta’minlaydi. Xavfsizlikning diskresion siyosatining kamchiligi undagi foydalanishni cheklash qoidalarining statusligidir, ya’ni ushbu xavfsizlik siyosati kompyuter tizimi holatining o‘zgarish dinamikasini hisobga olmaydi. Undan tashqari xavfsizlikning diskresion siyosatini qo‘llashda foydalanish huquqlarining tarqatish qoidalarini aniqlash va ularni kompyuter tizimi xavfsizligiga ta’sirini tahlillash masalasi paydo bo‘ladi. Umumiy holda, ushbu xavfsizlik siyosati foydalanilganida sub’ektning ob’ektdan ruxsat etilgan foydalanishi, qandaydir qoidalar yig‘indisiga amal qiluvchi himoyalash tizimi oldida - algoritmik yechilmaydigan masala, ushbu qoidalar yig‘indisining xarakati xavfsizligining buzilishiga olib kelishi yoki olib kelmasligini tekshirish masalasi ko‘ndalang bo‘ladi. Xavfsizlikning mandatli siyosati . Xavfsizlikning mandatli siyosati foydalanishning mandatli cheklashga (Mamdatory Access Control), asoslangan bo‘lib, kuyidagi to‘rtta shart orqali aniqlanadi: • barcha sub’ektlar va ob’ektlar bir ma’noda idensifikatsiyalangan; • axborot konfidensialligi satxlarining panjarasi (reshetkasi) berilgan;