MA’LUMOTLAR BAZASINI BOSHQARISH TIZIMLARI davlatlar mavlatlar
![O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O’RTA MAXSUS
TA’LIM VAZIRLIGI SAMARQAND DAVLAT UNIVERSITETI
RAQAMLI TEXNOLOGIYALAR FAKULTETI AXBOROT
TIZIMLARINI MATEMATIK VA DASTURIY TA’MINOTI
YO’NALISHI
MA’LUMOTLAR BAZASINI BOSHQARISH TIZIMI fanidan
“DAVLATLAR” ma’lumotlar bazasini yaratish mavzusida
tayyorlagan
KURS ISHI
SAMARQAND-2021
MUNDARIJA
Kirish ……………………………………... ……………………………………..…….3
I. NAZARIY QISM
1.1.Malumotlar Bazasini Boshqarish Tizimi haqida ma’lumot……………….…….5
1](/data/documents/6b6d1a57-8ab7-41b3-b3e1-89ca1522c25f/page_1.png)
![1.2. MySQL dasturida tuzlgan jadvallar……………………………………….…..10
II. AMALIY QISM
2.1. Davlat ma`lumotlar bazasini infologik modeli............................................... … 13
2.2. Ma`lumotlar bazasini datalogik modeli …………………………………….….17
2.3. Davlat ma`lumotlar bazasini SQL tili yordamida yaratish…………………….20
Xulosa……………………………………………………………………….….….26
Foydalanilgan adabiyotlar………………….………………………….……..……27
2](/data/documents/6b6d1a57-8ab7-41b3-b3e1-89ca1522c25f/page_2.png)
![Kirish.
Informatsion tizimlarni yaratish bo’yicha jadal harakatlar va ma’lumotlar hajmining tez
sur’atlar bilan oshib borishi 60-yillar boshida maxsus “Ma’lumotlar bazasini boshqarish
tizimi” (MBBT) deb ataluvchi dasturiy kompleksning yaratilishiga olib keldi. Ma’lumotlar
bazasi — biror sohaga oid o’zaro bog’langan ma’lumotlar yig‘indisining disk tashuvchidagi
tashkiliy jamlanmasidir. Boshqacha qilib aytganda, ma’lumotlar bazasi — bu komputer
xotirasiga yozilgan ma’lum bir strukturali, o‘zaro bog‘langan va tartiblangan ma’lumotlar
majmui bo‘lib, u biror bir obyektning xususiyatini, holatini yoki obyektlar o‘rtasidagi
munosabatni ma’lum ma’noda tavsiflaydi. Ma’lumotlar bazasini boshqarish tizimi (MBBT)
— bu dasturiy va apparat vositalarining murakkab majmui bo‘lib, ular yordamida
foydalanuvchi ma’lumotlar bazasini yaratishi va shu bazadagi ma’lumotlar ustida ish
yuritishi mumkin. MBBT o‘z maxsus dasturlash tillariga ham ega bo’lib, bu tillarga
buyruqli dasturlash tillari deyiladi. MBBTga Oracle, Clipper, Paradox, FoxPro, Access va
boshqalarni misol keltirish mumkin. MBBT asosiy xususiyatlari — bu nafaqat
ma’lumotlarni kiritish va saqlashda ishlatiladigan protseduralar tarkibi bo‘lmasdan, ularning
strukturasini ham tasvirlaydi. Ma’lumotlarni o‘zida saqlab va MBBT ostida boshqariladigan
fayl oldin ma’lumotlar banki, keyinchalik esa “Ma’lumotlar bazasi” deb yuritila boshlandi.
Ma’lumotlarni boshqarish tizimi quyidagi xossalarga ega: fayllar to‘plami mantiqiy
kelishuvini quvvatlaydi; ma’lumotlar ustida ish yuritish tili bilan ta’minlaydi; har xil
to‘xtalishlardan keyin ma’lumotlarni qayta tiklaydi; bir necha foydalanuvchilarning parallel
ishlashini ta’minlaydi. 2. Ma’lumot modeli tushunchasi. MBBT istalgan foydalanuvchiga
ma’lumotlarga kirishga ruxsat etadiki, ularning hech biri amaliy jihatdan quyidagilar haqida
tasavvurlarga ega bo‘lmaydi: ma’lumotlarning xotirada fizik joylashishi va ular ko‘rinishi;
so‘raladigan ma’lumotlarni izlash måxanizmi; bir xil ma’lumotlarga bir vaqtning o‘zida
ko‘pchilik foydalanuvchilar tomonidan bo‘ladigan so‘rovlar muammosi (amaliy dasturlar
bilan); mumkin bo‘lmagan va ruxsat etilmagan o‘zgarishlarni kiritishdan ma’lumotlarni
himoyalashni ta’minlash usullari; ma’lumotlar bazasini va boshqa ko‘pgina MBBT
funksiyalarini aktiv holatda ta’minlash. MBBTning bu asosiy funksiyalarining bajarilishida
har xil turdagi ma’lumotlar tavsiflanadi. Albatta, ma’lumotlar bazasini loyihalashni qo‘llash
(predmet) sohasini tahlil qilishdan va alohida foydalanuvchilar (masalan, korxona
xodimlari, ular uchun ma’lumotlar bazasi tuziladi) talablarini aniqlashdan boshlash kerak.
Oldin umumlashgan holda rasmiy bo’lmagan tavsifga ega tuzilishi kerak bo’lgan
ma’lumotlar bazasi tuziladi. Bu ma’lumotlar bazasini tuzish har bir foydalanuvchilardan
3](/data/documents/6b6d1a57-8ab7-41b3-b3e1-89ca1522c25f/page_3.png)
![so‘rovlar natijasida olingan tasavvurlarni birlashtirilib amalga oshiriladi. Insonlarga
tushinarli bo’lgan tabiiy til, matematik formulalar, jadvallar, grafiklar va boshqa vositalar
yordamida bajarilgan bu tavsif ma’lumotlar bazasini loyihalash ustida ish yuritishda
ma’lumotlarning infologik modeli deb ataladi. Insonlar uchun yo‘naltirilgan bunday model
to‘laligicha ma’lumotlarni saqlash muhitining fizik parametrlariga bog‘liq emas. Bu muhit,
oxir-oqibatda, EHM xotirasi bo’lmasdan, balki inson xotirasi bo’lishi mumkin. Shuning
uchun, infologik model birorta predmet sohasini akslantirishi uchun, real olamdagi
o‘zgarishlar qandaydir ta’rifni o‘zgartirishni talab qilmaguncha o‘zgarmasligi kerak.
Rasmda ko’rsatilgan boshqa modellar komputer uchun yo‘naltirilgan hisoblanadi. Ular
yordamida MBBT dasturlar va foydalanuvchilarga saqlanayotgan ma’lumotlardan
foydalanish uchun imkoniyat yaratadi. Bu imkoniyat ma’lumotlarni fizik joylashishini
hisobga olmasdan, balki dasturlar va foydalanuvchilar nomlari bo‘yicha amalga oshiriladi.
MBBT kerakli ma’lumotlarni tashqi eslab qolish qurilmasidan ma’lumotlarning fizik
modeli bo’yicha izlaydi. Demak, kerakli ma’lumotlardan foydalanishga ruxsat aniq bir
MBBT yordamida bajariladi. Shuning uchun, ma’lumotlar modeli ushbu MBBT
ma’lumotlarni tavsiflash tilida tavsiflanishi kerak bo’ladi. Ma’lumotlarning infologik
modeli bo’yicha yaratiladigan bunday tafsiviga ma’lumotlarning datalogik modeli deyiladi.
Uch bosqichli arxitektura (infologik, datalogik va fizik bosqich) ma’lumotlarning saqlanishi
unga ishlatiladigan dasturga bog‘liqmasligini ta’minlaydi. Kerak bo‘lganda saqlanayotgan
ma’lumotlarni boshqa ma’lumot tashuvchilarga yozib qo‘yish va (yoki) ma’lumotlarning
fizik modelini o‘zgartirish bilan uning fizik strukturasini qayta tashkil etish mumkin.
Tizimga istalgan yangi foydalanuvchilarni (yangi ilovalarni) qo‘shish mumkin. Agar
datalogik model kerak bo‘lsa, uni qo‘shish mumkin.
4](/data/documents/6b6d1a57-8ab7-41b3-b3e1-89ca1522c25f/page_4.png)
![1.1. Malumotlar Bazasini Boshqarish Tizimi haqida malumot .
Ma’lumotlar bazasi – ma’lum sohaga oid o’zaro boglangan ma’lumotlar yig’indisining disk
tashuvchidagi tashkiliy jamlanmasi.
Relyatsion ma’lumotlar bazasi – ikki o’lchamli jadvallarning mohiyatmunosabat
mehanizmi orqali bog’lanishidir. Relyacion ma’lumotlar bazasining logic aloqasi o’zaro logic
bog’langan jadvallar majmuini tashkil etadi.
Ma’lumotlarning relyacion modeli normallashtirish orqali yaratiladi. Normallashtirish
jarayoni qayta takrorlanuvchi ma’lumotlarni yangi jadvalga kuchirishdan iborat hodisadir.
Relyacion jadval structurasi maydon bilan belgilanadi. Maydonga ma’lumot turi v ahajmi
kabi hossalar kiritiladi. Maydon tarkibi jadval ustunlarida keltiriladi. Har bir qator
ma’lumotning bitta ekzemplyari bo’lib, yozuv deb nomlanadi. Har bir yozuvni
identifikatciyasi uchun unikal birlamchi kalit qullaniladi. Kalit bir yoki bir nechta maydondan
iborat bo’lishi mumkin. Ikki jadvalni bog’lash uchun tashqi kalitdan foydalaniladi. Bunda
birga-bir (1:1), birga-kup(1:N) va kupgakup(M:N) munosabatlar urnatilishi mumkin.
Ma’lumot sxemasi ma’lumotlar bazasinig mantiqiy structurasini yaqqol namoiysh etadi
hamda ndagi mavjud vositalar orqali ma’lumotlarni qayta ishlashni amalgam oshiradi.
Shunday imkoniyatlardan biri bog’liqlik birligi bo’lib, uning yordamida bog’liq jadvalda
ham asosiy jadvaldagi uzgarishlarni uchirish, qushish, uzgartirish amalgam oshirish mumkin.
Ma’lumot sxemasida har qanday bir hil tipli maydonlari mavjud jadvallarni birlashtirish
mumkin.
Ma’lumotlar bazasi mdb-faylida quyidagi ob’yektlarni o‘z ichiga oladi:
- jadvallar, surovlar, ma’lumotlar sxemasi;
- formalar, hisobotlar, makroslar, modullar;
Formalar, hisobotlar va betlar ma’lumotlarni yangilash, kurish, kriteriya bo’yicha
qidirish va hisobot olish uchun ishlatiladi.
Ob’ectlarga murojaatni avtomatlashtirish uchun dastur kodi modul va makroslarga
kiritiladi va VBA da kompilyaciyaga beriladi. Har bir ob’ekt va boshqaruv elementi hossalar
tuplamiga ega.
Baza bu – ishlov berilmagan elementlar bo`lib, ularning ichiga matn, son, tasvir,
audio va videolar kirishi mumkin. Masalan, matn klaviaturada kiritiladi , ovoz
5](/data/documents/6b6d1a57-8ab7-41b3-b3e1-89ca1522c25f/page_5.png)
![kompyuter mikrofoni orqali , fototasvirlar raqamli kamera, video va uning ovozi esa
raqamli videokamera orqali yoziladi hamda kompiyuterning xotirasigasaqlanadi.
Axborot – bu ishlov berilgan ma’lumotdir. Aniqrog ’֥ i tashkiliy , aniq, sifatli va
foydali ma lumotlardir. Undan tashqari axborot hujjatlari audio ko`rinishida, tasvir va
‟
video ko`rinishda bo`lishi mumkin. Masalan, muloqot aloqasi (ya ni yozilgan ovoz)
‟
elektron xat shaklida, do`stga, oila a’zolariga ularni eshitish uchun yuborilgan bo`lishi
mumkin. Yana bir misol , do`stlar raqamli kamerada olingan fotorasmni Veb sahifada
ko`rishi mumkin. Veb kamerada real vaqt rejimida video konferentsiya shaklida
ko`rib, gaplashish mumin bo`ladi .
Kompyuterlar axborotlarni ma’lumotlar bazasi asosida ishlov beradi. Masalan,
universitetning ma’lumotlar bazasi deganda, o`quv xonalari , o`quv fanlari , o`quv
soatlari , o`qituvchilar va talabalar haqidagi ma’lumotlarni o`z ichiga oluvchi baza
tushuniladi . Talaba darsga kelganda, bazani boshqaruvchi maxsus xodim kompьyuterga
bir nechta elementlar kiritib, uni darsga kiri -shiga ruxsat beradi. Maxsus xodim undan
tashqari talabaning fototasvirini kompьyuterga kiritish uchun raqamli kameradan ham
foydalanadi . Bu talaba haqidagi rasm va boshqa malumotlar kompьyuterning asosiy
xotira qurimasi qattiq disk (HHD)da saqlanadi . Keyin esa kompyuter yangi ishlov
berilgan talaba haqidagi ma lumotni chop etish uchun printerga yuboradi. Talabaning
‟
ID raqami shaxsini tasdiqlovchi hujjati yakunlangandan keyin ma’lumotlar bazasini
boshqarish dasturiy ta’minoti yordamida diskning magnit yo`lagida kodirovka qilinadi .
Ushbu dastur ma’lumotlar bazasini boshqarish tizimi (MBBT) deyiladi . Ushbu
dasturda ma’lumotlarni qo`shish, modifikatsiya qilish, bazadan ularni o`chirish,
ma’luotlar bazasi bo`yicha shakl (forma) va hisobot (otchet) tayyorlash mumkin
bo`ladi . Bu dasturning yangi versiyalari va ularning afzallik jihatlarini quyida keltirib
o`tilgan.
YAngi talabaning ma’lumotlariga maxsus dastur yordamida ishlov berib, unga darchga
kirishi uchun ruxsatnoma berish.
ATlarni asosida ma’lumotlar bazasi yotadi. Ma’lumotlar bazasi deganda, ma’lumotlarni
shunday o‘zaro bog‘langan to‘plamini tushunamizki, u mashina xotirasida saqlanib,
maxsus Ma’lumotlarni bazasini boshqarish tizimi to‘ldi - rilishi, o‘zgartirilishi,
takomillashtirilishi mumkin.
Hech bir inson inkor qilolmaydiki , hozirgi kunda axborot texnologiyalari asrida
yashayapmiz. Vaholanki , o`zimizga tegishli yoki ish faoliyatimizga tegishli ko`pgina
axborotlarni elektron tarzda olib yuramiz. Qolaversa, dunyo aholisining kattagina qismi
6](/data/documents/6b6d1a57-8ab7-41b3-b3e1-89ca1522c25f/page_6.png)
![kundalik hayotda ulkan hajmdagi axborotlar maj- mui bo`lgan internet tarmog‘idan
foydalanadi . Biz foydalanadigan axborot hajmi kattalashib borgan sari uni boshqarish
murakkablashib boraveradi .
Savol kelib chiqishi tabiiyki , qanday qilib internet tarmog‘idagi qidiruv saytlari biz
qidirgan axborotni sekundlar ichida minglab muqobillari bilan birga topib beradi ?
Qanday qilib normativ-huquqiy hujjatlar to`plamidan iborat elektron axborot tizimlari
bizning so`rovga mos hujjatlarni bir lahzada topib beradi . Javob oddiy, bularning
hammasi berilganlar bazasini bosh qa- rish tizimlari (keyingi o`rinlarda BBBT) orqali
amalga oshiriladi . BBBT uchun ko`p dasturiy ta’minotlar ishlab chiqilgan, misol
uchun SQL Server, Oracle, MySQL, MS Access va h.k.
Bugungi dunyoda ma’lumotlar har xil va keng tarqalgan. Ma’lumotlar bazasi
ma’lumotlarni saqlash va boshqarishning eng yaxshi usuli hisoblanadi. Ma’lumotlar bazalari
ma’lumotlarni doimiy ravishda va xavfsiz tarzda almashishni ta’minlaydi.
Ma’lumotlar nafaqat keng yoyilgan va keng tarqalgan hamdir. Bu tashkilotlarning
yashashi va rivojlanishi uchun ham zarurdir. Masalan, OTM o‘zining professor-o‘qituvchilari,
fakultetlari, tegishli yo‘nalishlari va mutaxassisliklari hamda talabalari haqida hech qanday
ma’lumotga ega bo‘lmasdan turib rivojlanishi mumkinmi, degan savolni o‘rtaga qo‘yib
ko‘raylik. Barcha OTMlar ushbu turdagi ma’lumotlarni saqlashlari kerak. Muhim ahamiyatga
ega bo‘lganidek, ular kerak bo‘lganda qaror qabul qiluvchilar uchun ma’lumotlarga ega
bo‘lishlari kerak. Ishonch bilan aytish mumkinki, OTMning barcha axborot tizimlarining
maqsadi ularga axborotni tashkiliy manba sifatida ishlatishga yordam berishdir. Ushbu
tizimlarning barchasida ma’lumotlarni yig‘ish, saqlash, umumlashtirish, boshqarish va
tarqatish turadi.
Ma’lumotlar bazasi – tegishli ma’lumotlar to‘plamini o‘z ichiga olgan umumiy,
birlashgan kompyuter tuzilmasi[6].
Axborot tizimining turiga va masalaning qo‘yilishiga qarab, bu ma’lumotlar bir yoki ikki
mavzudagi bir necha megabaytdan biznesning ichki va tashqi muhitidagi yuzlab mavzularni
qamrab oladigan terabaytgacha o‘zgarishi mumkin.
Ma’lumotlar bazalari, kompyuterlarga asoslangan tizimlarga ma’lumotlarni tezda saqlash,
boshqarish va olish imkonini beradigan ixtisoslashgan tuzilmalardir.
Ma’lumotlar bazasi tushunchasi maydon, yozuv, fayl atamalari bilan bog‘liq.
Maydon – bu saqlanadigan ma’lumotlarning eng kichik birligi. Tipik ma’lumotlar bazasida
bir qancha tiplarning yoki saqlanadigan maydonlarning har birini tavsiflovchi ko‘plab
nusxalari (occurrence yoki instance) mavjud. Masalan, OTMlar haqida ma’lumot mavjud
7](/data/documents/6b6d1a57-8ab7-41b3-b3e1-89ca1522c25f/page_7.png)
![bo‘lgan ma’lumotlar bazasida "OTM raqami" nomi bilan saqlanadigan maydon turini o‘z
ichiga olishi mumkin va ma’lumotlar bazasida tavsiflangan OTMlarning har bir turi uchun
(fakultetlar, yo‘nalishlar, guruhlar, talabalar va boshqalar) ushbu saqlanadigan maydonning
alohida nusxasi mavjud bo‘ladi.
Fayl - bu bir xil turdagi saqlangan yozuvlarning barcha mavjud nusxalari to‘plami.
Oddiylik uchun har qanday berilgan fayl faqat bitta turdagi saqlanadigan yozuvlarni o‘z
ichiga olishi mumkin deb qabul qilinadi. Ushbu soddalashtirish keyingi mulohazalarga jiddiy
ta’sir ko‘rsatmaydi.
Ma’lumotlar bazasini loyihalash uchun axborot va ma’lumotlar o‘rtasidagi farqni
tushunib olish kerak.
Axborot - bu ma’lumotlarning ma’nosini ochib berish uchun qayta ishlash natijasidir.
Axborotdan qaror qabul qilish uchun asos sifatida foydalanish mumkin. Masalan, OTM
professor-o‘qituvchilari haqidagi ma’lumotlarning qisqacha tavsifi attestatsiya organlariga
OTM uchun attestatsiyani o‘tkazish yoki o‘tkazmaslikni belgilashda foydali bo‘lgan
tushunchalarni beradi.
Ushbu misoldan ko‘rinib turibdiki, ma’lumot o‘z vaqtida va aniq ma’lumotlarni talab
qiladi. Bunday ma’lumotlar to‘g‘ri yaratilishi va ularga kirish va qayta ishlash oson bo‘lgan
formatda saqlanishi kerak. Bundan tashqari, har qanday asosiy manba kabi ma’lumotlar
muhiti ehtiyotkorlik bilan boshqarilishi kerak.
Yozuv – bu mantiqiy bog‘langan maydonlar to‘plami. Yozuv tuzilishi uchun uning
tarkibiga kiruvchi maydonlar tarkibi va joylashishi ketma-ketligi aniqlanib, ularni har biri
ichida elementar yozuvlarning nusxasi deb ataladi. Yozuv ob’ektning biror bir elementi
haqida to‘liq ma’lumotni ifodalaydi. Fayl (jadval) - bu bir xil tuzilmaga ega bo’lgan
yozuvning nusxalar to‘plamidir. U o‘zicha har bir maydonda qiymatga ega. Har bir MB
jadvali o‘zining birlamchi kalitiga ega bo’lishi mumkin. Birlamchi kalit deganda yozuvlar
qaytarilmasligini ta’minlovchi maydon (polya) yoki maydonlar guruhi tushiniladi. Birlamchi
kalit sifatida ishlatiladigan maydon yoki maydonlar guruhi bir xil yozuvga ega bo’lmaslik
shartini bajarishi kerak. Boshqa maydonlarda bir xil yozuvlar takrorlanishi mumkin. Shu
sabab ular birlamchi kalit bo’la olmaydi. Birlamchi kalit qisqa va sonli maydonlardan tashkil
topishi maqsadga muvofiqdir. MB jadvaliga birlamchi kalitni kiritishdan maqsad, jadvaldagi
ma’lumotlarni izlash, tartiblashtirish va tanlab olishda qulaylikni beradi. Birlamchi kalit
kiritish yoki kiritmaslik foydalanuvchi tomonidan MB jadvali strukturasini tashkil qilishda
aniqlanadi. Bosh jadval yordamida qaram jadvaldagi mos ma’lumotlarni chaqirishni
ta’minlash uchun qaram jadvalda tashqi kalit tashkil qilinadi. “Bitta-ko’pga” bog‘lanish
8](/data/documents/6b6d1a57-8ab7-41b3-b3e1-89ca1522c25f/page_8.png)
![holatida tashqi kalit bosh jadvalda tashkil qilinadi. Birinchi va ikkinchi kalitlarni aniqlashda
MBBT avtomatik ravishda jadvalda indekslarni quradi. 13. Ma’lumotlar bazasini sinflarga
ajratish. Ob’ektlarni sinflarga ajratish deyilganda, barcha ob’ektlar to‘plamini birorta
norasmiy belgi bo‘yicha qism to‘plamlarga ajratish tushuniladi. MBni ko‘pligini hisobga olib
uni sinflarga ajratish belgilari xilma–xil. Hozirgi kunda MBni quyidagi sinflari ko‘p
qo’llaniladi: MB ma’lumotlarni tasvirlash shakliga qarab: video, audio, multimedia
guruhlariga ajratish mumkin. Video MB ma’lumotlarini ko‘rinishiga qarab o‘z navbatida
matnli va grafik tasvirli bo‘ladi. Matnli MB ma’lumotlarni strukturalashganiga qarab
strukturalashgan, qisman strukturalashgan va strukturalashmagan MB ga bo‘linadi.
Strukturalashgan MB o‘z navbatida ma’lumotlarni modeliga qarab: ierarxik, tarmoqli,
relyatsion, ob’ektli relyatsion, ob’ektga yo‘naltirilgan MBga bo‘linadi. Bundan tashqari
strukturalashgan MBlari statik va dinamik shuningdek, markazlashgan va taqsimlangan
MBga bo‘linadi. MBni foydalanuvchilar soniga qarab: bitta va ko‘p foydalanuvchili MBga
bo‘linadi. Ma’lumotlarni saqlanishiga qarab op е ratsion va analitik bo‘ladi. Iqtisodiy nuqtai
nazardan, pulli va pulsiz MB ga bo‘linadi. Murojaat qilish darajasiga qarab: ommabop va
murojaati ch е klangan MB ga bo‘linadi. 14. Ma’lumotlarni fizik va mantiqiy tavsifi.
Ma’lumotlarni tavsirlash va ular orasidagi munosabat aloqalar o‘rnatish 2 xil bo‘ladi: Logik
yoki mantiqiy; Fizik; Fizik tasvirlashda ma’lumotlar mashinani tashqi xotirasida saqlashi
bilan farqlanadi. Mantiqiy tasvirlashda esa amaliy dasturchi yoki foydalanuvchi tomonidan
ma’lumotlarni tasvirlash ko‘rinishi tushuniladi.
9](/data/documents/6b6d1a57-8ab7-41b3-b3e1-89ca1522c25f/page_9.png)
![1.2. MySQL dasturida tuzlgan jadvallar.
Ma’lumotlar bazasi - axborot tizimlarining eng asosiy tarkibiy qismi bo’lib hisoblanadi.
Ma’lumotlar bazasidan foydalanish uchun foydalanuvchi ishini yengillashtirish maqsadida
ma’lumotlar bazasini boshqarish trizimlari yaratilgan.
Bu tizimlar ma’lumotlar bazasini amaliy dasturlardan ajratilgan holda
qaraydi.Ma’lumotlar bazasini boshqarish tizimi (MBBT) - bu dasturiy va apparat
vositalarining murakkab majmuasi bo’lib, ular yordamida foydalanuvchi ma’lumotlar
bazasini yaratish va shu bazadagi ma’lumotlar ustida ish yuritish mumkin. Ma’lumotlarni
boshqarish - bu ma’lumotlarning to‘g‘ri yaratilishi, saqlanishi va olinishiga qaratilgan
qoidalar [6]. Ma’lumotlar muhim rol o‘ynashini hisobga olib, ma’lumotni boshqarish har
qanday biznes, davlat idorasi, xizmat ko‘rsatish tashkiloti yoki xayriya faoliyatining asosiy
yo‘nalishi ekanligi biz to‘liq anglashimi lozim.
Ma’lumotni samarali boshqarish odatda kompyuter ma’lumotlar bazasidan foydalanishni
talab qiladi. Ma’lumotlar bazasi bu quyidagilar to‘plamini saqlaydigan umumiy,
birlashtirilgan kompyuter tuzilmasi:
Tashqi foydalanuvchi ma’lumotlari, ya’ni oxirgi foydalanuvchini qiziqtirgan muhim
faktlar;
Metadata (ma’lumotlar haqidagi ma’lumotlar [6]), ular orqali oxirgi foydalanuvchi
ma’lumotlari birlashtiriladi va boshqariladi.
Metadata ma’lumotlar xarakteristikalarini va ma’lumotlar bazasida topilgan
ma’lumotlarni bog‘laydigan munosabatlar to‘plamini tavsiflaydi. Masalan, meta-ma’lumotlar
komponenti har bir ma’lumot elementining nomi, har bir ma’lumot elementida saqlanadigan
qiymatlar turi (raqamlar, sana yoki matn) va ma’lumotlar elementini bo‘sh qoldirish
mumkinligi kabi ma’lumotlarni saqlaydi. Metadata ma’lumotlarning qiymati va ishlatilishini
to‘ldiruvchi va kengaytiradigan ma’lumotlarni taqdim etadi. Qisqa qilib aytsak, metadata
ma’lumotlar bazasida ma’lumotlarning yanada to‘liq tasvirini taqdim etadi.
Ma’lumotlar bazasini boshqarish tizimi (MBBT) bu ma’lumotlar bazasi tuzilishini
boshqaruvchi va unda saqlanadigan ma’lumotlarga kirishni boshqaradigan dasturlar to‘plami.
Qaysidir ma’noda ma’lumotlar bazasi juda yaxshi tashkillashtirilgan elektron topshirish
kabinetiga o‘xshaydi, unda kuchli dasturiy ta’minot (MBBT) kabinet tarkibini boshqarishga
yordam beradi.
10](/data/documents/6b6d1a57-8ab7-41b3-b3e1-89ca1522c25f/page_10.png)
![Ma’lumotlar bazasining turlari. Har bir ma’lumotlar bazasi ma’lum bir ma’lumot
to‘plamini saqlaydi va ma’lum maqsadda foydalaniladi. Yillar o‘tishi bilan, ma’lumotlar
bazalaridan texnologiya va innovatsion foydalanish rivojlanib borgan sari ma’lumotlar
bazalarini tasniflashda turli xil usullar qo‘llanilmoqda. Masalan, ma’lumotlar bazalari qo‘llab-
quvvatlanadigan foydalanuvchilar soni, ma’lumotlar joylashgan joyda, saqlanadigan
ma’lumotlar turi, ma’lumotlardan maqsadli foydalanish va ma’lumotlar tuzilish darajasi
bo‘yicha tasniflanishi mumkin.
Foydalanuvchilar soni ma’lumotlar bazasi bitta foydalanuvchi yoki ko‘p foydalanuvchi
sifatida tasniflanganligini aniqlaydi. Bitta foydalanuvchi ma’lumotlar bazasi bir vaqtning
o‘zida faqat bitta foydalanuvchini qo‘llab-quvvatlaydi. Boshqacha aytganda, agar A
foydalanuvchisi ma’lumotlar bazasidan foydalansa, B va C foydalanuvchilari A
foydalanuvchisini kutib turishlari kerak. Bunga javoban, ko‘p foydalanuvchi ma’lumotlar
bazasi bir vaqtning o‘zida bir nechta foydalanuvchilarni qo‘llab-quvvatlaydi. Ko‘p
foydalanuvchi ma’lumotlar bazasi nisbatan kam miqdordagi foydalanuvchilarni (odatda 50
dan kam) qo‘llab-quvvatlasa, tashkilotning ishchi guruhi ma’lumotlar bazasi deb ataladi.
Ma’lumotlar bazasi butun tashkilot tomonidan ishlatilganda va ko‘plab bo‘limlarda (50 dan
ortiq, odatda yuzlab) foydalanuvchilarni qo‘llab-quvvatlasa, ma’lumotlar bazasi korxona
bazasi deb nomlanadi.
Joylashuv ma’lumotlar bazasini tasniflash uchun ham ishlatilishi mumkin. Masalan, bitta
saytda joylashgan ma’lumotlarni qo‘llab-quvvatlaydigan ma’lumotlar bazasi
markazlashtirilgan ma’lumotlar bazasi deb ataladi. Bir nechta turli saytlarda tarqatilgan
ma’lumotni qo‘llab-quvvatlaydigan ma’lumotlar bazasi taqsimlangan ma’lumotlar bazasi deb
ataladi.
Markazlashtirilgan va markazlashtirilmagan (tarqatilgan) ma’lumotlar bazasi
ma’lumotlar bazasini amalga oshirish va boshqarish uchun aniq belgilangan infratuzilma
(apparat, operatsion tizimlar, tarmoq texnologiyalari va boshqalar)ni talab qiladi. Odatda,
infratuzilmaga ma’lumotlar bazasini yaratadigan va ishlaydigan tashkilot egalik qiladi va
xizmat qiladi. Ammo so‘nggi yillarda bulutli ma’lumotlar bazalaridan foydalanish tobora
ommalashib bormoqda. Bulutli ma’lumotlar bazasi - bu Microsoft Azure yoki Amazon AWS
kabi bulutli ma’lumotlar xizmatlaridan foydalanib yaratilgan va saqlanadigan ma’lumotlar
bazasi. Uchinchi tomon yetkazib beruvchilari tomonidan taqdim etiladigan ushbu xizmatlar
ma’lumotlar bazasi uchun ishlashning aniq choralarini (ma’lumotlarni saqlash hajmi, talab
qilinadigan o‘tkazuvchanlik va mavjudlik) ta’minlaydi, lekin uni amalga oshirish uchun
asosiy infratuzilmani ko‘rsatishi shart emas.
11](/data/documents/6b6d1a57-8ab7-41b3-b3e1-89ca1522c25f/page_11.png)
![Ba’zi bir kontekstlarda ma’lumotlar bazalarini tasniflashning mashhur usuli ularda
saqlanadigan ma’lumotlar turiga qarab belgilanadi. Ushbu mezondan foydalangan holda
ma’lumotlar bazalari ikki toifaga guruhlanadi: umumiy maqsadlar va aniq bir sohaga
asoslangan ma’lumotlar bazalari. Umumiy maqsadga asoslangan ma’lumotlar bazalarida bir
nechta fanlarda ishlatiladigan turli xil ma’lumotlar mavjud - masalan, umumiy demografik
ma’lumotlarni o‘z ichiga olgan ro‘yxatga olish ma’lumotlar bazasi va LexisNexis va
ProQuest ma’lumotlar bazalari, turli mavzularda gazeta, jurnal va jurnal maqolalarini o‘z
ichiga olgan. Aniq bir maqsadga asoslangan ma’lumotlar bazalarida muayyan fan sohalariga
yo‘naltirilgan ma’lumotlar mavjud.
Qo‘yilgan masala yuzasidan ma’lumotlar bazasida jadvallar hosil qilindi. Ular orasidagi
bog‘lanishlar mos keluvchi (ustma-ust tushuvchi) maydonlari yordamida bog‘langan.
Ma’lumotlar bazasidagi jadvallar orasidagi munosabatlar quyidagi to‘rtta turda bo‘lishi
mavjud: birga-bir, birga-ko‘p, ko‘pga-bir, ko‘pga-ko‘p. Masala yuzasidan ma’lumotlar
bazasini loyilahashda birga-ko‘p va ko‘pga-ko‘p bog‘lanish munosabatlaridan foydalanildi.
Birga-ko‘p bog‘lanish munosabati ma’lumotlar bazasini loyihalashda ko‘p uchraydi va uning
vazifasi takrorlanmaydigan qiymat oluvchi (kalit) maydonga ega bo‘lgan jadvalning har bir
yozuvi qiymatiga ushbu maydon qiymatlari orqali bog‘langan jadvaldagi ko‘p sondagi
yozuvlarini mos qo‘yishdir.
12](/data/documents/6b6d1a57-8ab7-41b3-b3e1-89ca1522c25f/page_12.png)
![2.1. Davlat ma`lumotlar bazasini infologik modeli
Loyihalashtirilayotgan ma`lumotlar bazasida davlatnomi, davlatning, ahlisi, davlatning
hududi,gerbi, madhiyasi konstitutsiyasi,viloyati, shaharlari haqida ma`lumotlarini saqlaymiz.
Mohiyat-aloqa modelidan foydalanib, quyidagi mohiyatlar aniqlandi:
Vazirliklar mohiyati. Vazirlikning quydagi ma’lumotlarini saqlaydi:vazirlikning vazirlik nomi,
vazirlik websayti, vazirlik telfon raqami, vazirlik elektron pochta manzili, vazirlik manzili
kabilar haqida ma’lumotlar bazasini shakillantiramiz.
Geografik tuzilmasi mohiyati. Davaltning geografik tuzilmasi quydagi ma’lumotlarni
saqlaydi:geografik maydoni,chegara uzunligi, tabbiy boyliklari, tekislik maydoni, tog’li
hudud maydoni kabi ma’lumotlar bazasini shakillantiramiz.
Viloyat mohiyati . Davlatning viloyatlarning quydagi ma`lumotlarni saqlaydi: Viloyatning
nomi, aholi soni, tumanlar soni, shaharlar soni, Shahar hokimyati, viloyat hokimyati kabilar
haqida ma’lumotlar bazasini shakillantiramiz.
Shahar mohiyati . shahar haqidagi quyidagi ma`lumotlarni saqlaydi: Shaharning nomi, aholi
soni,
Aholi mohiyati . Davlatning aholisi haqidagi quyidagi ma`lumotlarni saqlaydi: Erkaklar soni,
ayollar soni, bolalar soni, nafaqadagilar soni shu kabi bo’limlarga ajratib o’rganishimiz
mumkun.
Tuman mohiyati . tuman haqida batafsil quyidagi ma`lumotlarni saqlaydi: Tuman aholi soni,
tuman nomi, maydoni.
13](/data/documents/6b6d1a57-8ab7-41b3-b3e1-89ca1522c25f/page_13.png)
![Loyihalashtirilayotgan ma`lumotlar bazasining infologik modeli
Mohiyat aloqa diagrammasi. Hozirgi kunda axborot tizimlarini loyihalash va predmet
sohasini tavsiflash uchun ko‘p usullar mavjud. Shulardan biri ER (Entity-Relation) ya’ni
mohiyat-aloqa usulidir. Bu model 1976-yil Piter Chen tomonidan kiritilgan bo‘lib, u o‘ziga
bir qator grafik diagrammalarni oluvchi bir necha har xil turdagi komponentlarni
birlashtirgan. Piter Chen mohiyatlar to‘plami va ular orasida bog‘lanish sifatida relyatsion
ma’lumotlar strukturasini interpretatsiya qilishni taklif qiladi. ER modelining asosiy
komponentlari mohiyat, bog‘lanish va atribut hisoblanadi. Predmet sohani mohiyat aloqa
usulida tavsiflaganda quyidagi bosqichlarda ish olib boriladi: 1. Predmet sohani obyektlari
aniqlanadi. 2. Obyekt sohalari (atributlari) belgilanadi va uning kalit parametri aniqlanadi.
Kalit parametri obyektni identifikatsiyalaydi. 3. Obyektlar o‘rtasida aloqa o‘ rnatiladi va ular
sinflarga ajratiladi. 4. Maxsus belgilar kiritilib, mohiyat aloqa diagrammasi o‘rnatiladi. Bu
diagramma Predmet sohasining infologik modeli grafik tasviri hisoblanadi.
14](/data/documents/6b6d1a57-8ab7-41b3-b3e1-89ca1522c25f/page_14.png)
![15](/data/documents/6b6d1a57-8ab7-41b3-b3e1-89ca1522c25f/page_15.png)
![16](/data/documents/6b6d1a57-8ab7-41b3-b3e1-89ca1522c25f/page_16.png)
![2.1.Rasm. Loyihalashtirilayotgan ma`lumotlar bazasining mantiqiy modeli
2.2. Ma`lumotlar bazasini datalogik modeli
Ma`lumotlar bazasini quyida keltirilgan jadvallardan asosida shakllantiriladi. Bu yerda
jadvallarning tuzilishi, strukturasi va tasnifi keltirilgan.
Davlatlar jadvali
Ro`yhatga olingan davlatlar haqida ma`lumotlarni saqlash uchun jadval.
Davlatlarning boshqaruv shaki
Boshqaruv shakli tuzilmasi haqida ma`lumotlarni saqlash uchun jadval.
Atribut Ma`lumot turi PKEY FKEY NOT
NULL UNIQU
E Tasnifi
davbosh_Id NUMBER X X X Kalit maydon
respublika VARCHAR(256) X X X Respublika
nomi
parlamentar_res Int(24) X X Parlamentlar
soni
monarxiya Int(24) X X Monarxiya
davlatlar soni
federativ_davlat Int(25) X X Federativ dav
soni
unitar_dav Int(23) X X Davlat soni
17](/data/documents/6b6d1a57-8ab7-41b3-b3e1-89ca1522c25f/page_17.png)
![Davlatlarning tabbiy resurslari jadvali
Davlatlarning tabbiy resurslari tuzilmasi haqida ma`lumotlarni saqlash uchun jadval.
Atribut Ma`lumot turi PKEY FKEY NOT
NULL UNIQU
E Tasnifi
davbosh_Id Int(21) X X X Kalit maydon
Tugaydigan VARCHAR(256) X X X Ma’lum
vaqtdan keyn
tugaydigan
tugamaydigan VARCHAR(247) X X Qyosh
energiyasi
Tiklanadigan VARCHAR254) X X Inson
aralashuvi
tiklanmaydigan Int(258) X X Qayta paydo
bulmaydigan
unitar_dav Int(23) X X Davlat soni
Davlatning iqtisodiy ahvoli jadvali
Davlatning iqtisodiy ahvoli haqida ma`lumotlarni saqlash uchun jadval.
Atribut Ma`lumot turi PKEY FKEY NOT
NULL UNIQU
E Tasnifi
daviqtisodiy_Id Int(21) X X X Kalit maydon
rivojlangan int(25) X X X Kuchki
davlatlar
rivojlanmagan Int (24) X X Qoloq davlatlar
Katta_yettilik VARCHAR254) X X Rivojlangan
itfoqdosh
davlatlar
Aholi jadvali
Bu jadval davlat ma`lumotlari saqlash uchun kerak.
18Atribut Ma`lumot turi PKE
Y FKE
Y NOT NULL UNIQUE TASNIF
aholi_soni Int(256) X X X Umumiy
aholi soni
erkaklar_soni Int(256) X X Davlatdag
i erkaklar
soni
ayollar_soni Int(256) X X Davlatdag
i ayollar
soni
bolalar_soni Int(256) X X Umumiy
bolar soni
nafaqadagilar_soni Int(256) X X](/data/documents/6b6d1a57-8ab7-41b3-b3e1-89ca1522c25f/page_18.png)
![Tuman jadvali
Ro`yhatdan o`tkazilgan avtomobil haqida ma`lumotlarni saqlash uchun jadval.
Atribut Ma`lumot turi PKEY FKEY NOT
NULL UNIQUE Tasnif
tuman_id NUMBER X X X Tuman id
Tuman_nomi Varchar(50) X X Tuman
nomi
Tuman_aholisi Int (3 50 ) X X Tuman
aholisi
Tuman_mahallalari Varchar(256) X X X Tumandagi
aholilar
Shahar jadvali
Avtomobil xaridorlari haqida ma`lumotlarni saqlash uchun jadval.
Atribut Ma`lumot turi PKEY FKE
Y NOT NULL UNIQUE Tasnifi
shahar_id NUMBER X X X Shahar id
shahar_nomi VARCHAR 2(50) X Shahar nomi
shahar_aholisi int(350) X Shahar aholisi
Viloyatlar jadvali
viloyat haqida ma`lumotlarni saqlash uchun jadval.
Atribut Ma`lumot turi PKEY FKE
Y NOT NULL UNIQUE Tasnifi
viloyat_id NUMBER X X X Kalit maydon
viloyat_nomi VARCHAR 2(50) X Viloyat nomi
viloyat_aholisi int(250) X Viloyat aholisi
tumanlar VARCHAR 2(250
) X Tumanlar soni
viloyat_shaharlari VARCHAR 2(255
) X Shaharlar
nomlari
Vazirliklar jadvali
vazirliklar haqida ma`lumotlarni saqlash uchun jadval.
Atribut Ma`lumot turi PKE
Y FKEY NOT NULL UNIQUE Tasnifi
vazirlik_id NUMBER X X X Kalit maydon
vazirlik_nomi VARCHAR 2(50) X Vazirlik nomi
vazirlik_websayti VARCHAR(25) X Vazirlik
websayti
vazirlik_telraqami int(25) X Tel raqami
19](/data/documents/6b6d1a57-8ab7-41b3-b3e1-89ca1522c25f/page_19.png)
![vazirlik@pochta VARCHAR 2(255) X Elektron
pochtasi
vazirlik_manzili VARCHAR2(300) Vazirlik manzili
Geografik tuzilmasi jadvali
Geografik tuzilmasi haqida ma`lumotlarni saqlash uchun jadval.
Atribut Ma`lumot turi PKEY FKEY NOT
NULL UNIQUE Tasnifi
geografik_tuzilmasi_id NUMBER X X X Kalit maydon
Maydoni int(50) X maydoni
chegara_uzunligi int(25) X Chegara
uzunligi
tabbiy_boyliklari VARCHAR(250
) X Tabbiy
boyliklari
tekislik_maydoni int(25) X Teksil
maydoni
tog’li_hudud_maydoni (30) Hudud
maydoni
Loyihalashtirilayotgan ma`lumotlar bazasining datalogik modeli
20](/data/documents/6b6d1a57-8ab7-41b3-b3e1-89ca1522c25f/page_20.png)
![2.3. Davlat ma`lumotlar bazasini SQL tili yordamida yaratish
Yuqorida keltirilgan ma`lumotlar infologik va datalogik modellar asosida real ma`lumotlar
bazasini SQL tilida ma`lumotlar bazasini boshqarish tizimini yaratishni qaraymiz. Quyida
jadvalarni yaratish SQL tili orqali berilgan.
-- phpMyAdmin SQL Dump
-- version 5.1.1
-- https :// www . phpmyadmin . net /
--
-- Хост: 127.0.0.1:3306
-- Время создания: Фев 23 2022 г., 08:40
-- Версия сервера: 5.6.51
-- Версия PHP: 7.2.34
SET SQL_MODE = "NO_AUTO_VALUE_ON_ZERO" ;
START TRANSACTION ;
SET time_zone = "+00:00" ;
/*!40101 SET
@OLD_CHARACTER_SET_CLIENT=@@CHARACTER_SET_CLIENT */ ;
/*!40101 SET
@OLD_CHARACTER_SET_RESULTS=@@CHARACTER_SET_RESULTS */ ;
/*!40101 SET
@OLD_COLLATION_CONNECTION=@@COLLATION_CONNECTION */ ;
/*!40101 SET NAMES utf8mb4 */ ;
--
-- База данных : `davlat`
--
-- --------------------------------------------------------
--
-- Структура таблицы `aholi`
--
CREATE TABLE `aholi` (
`aholi_soni` int ( 255 ) NOT NULL ,
`erkaklar_soni` int ( 255 ) NOT NULL ,
21](/data/documents/6b6d1a57-8ab7-41b3-b3e1-89ca1522c25f/page_21.png)
![`ayollar_soni` int ( 255 ) NOT NULL ,
`bolalar_soni` int ( 255 ) NOT NULL ,
`nafaqadagilar_soni` int ( 255 ) NOT NULL
) ENGINE = InnoDB DEFAULT CHARSET = utf8mb4
COLLATE= utf8mb4_unicode_ci;
-- --------------------------------------------------------
--
-- Структура таблицы `davlat`
--
CREATE TABLE `davlat` (
`davlat_id` int ( 11 ) NOT NULL ,
`davlat_nomi` varchar ( 255 ) COLLATE utf8mb4_unicode_ci NOT
NULL ,
`davlat_aholisi` varchar ( 255 ) COLLATE utf8mb4_unicode_ci
NOT NULL ,
`davlat_hududi` varchar ( 255 ) COLLATE utf8mb4_unicode_ci
NOT NULL ,
`davlat_bayrogi` text COLLATE utf8mb4_unicode_ci NOT NULL ,
`davlat_gerbi` text COLLATE utf8mb4_unicode_ci NOT NULL ,
`davlat_madhiyasi` text COLLATE utf8mb4_unicode_ci NOT
NULL ,
`davlat_konstitutsiyasi` text COLLATE utf8mb4_unicode_ci
NOT NULL ,
`davlat_viloyat` varchar ( 255 ) COLLATE utf8mb4_unicode_ci
NOT NULL ,
`davlat_shaharlar` varchar ( 255 ) COLLATE utf8mb4_unicode_ci
NOT NULL
) ENGINE = InnoDB DEFAULT CHARSET = utf8mb4
COLLATE= utf8mb4_unicode_ci;
-- --------------------------------------------------------
--
-- Структура таблицы `shahar`
--
CREATE TABLE `shahar` (
22](/data/documents/6b6d1a57-8ab7-41b3-b3e1-89ca1522c25f/page_22.png)
![`shahar_id` int ( 11 ) NOT NULL ,
`shahar_nomi` varchar ( 255 ) COLLATE utf8mb4_unicode_ci NOT
NULL ,
`shahar_aholisi` int ( 255 ) NOT NULL
) ENGINE = InnoDB DEFAULT CHARSET = utf8mb4
COLLATE= utf8mb4_unicode_ci;
-- --------------------------------------------------------
--
-- Структура таблицы `tuman`
--
CREATE TABLE `tuman` (
`tuman_id` int ( 11 ) NOT NULL ,
`tuman_nomi` varchar ( 255 ) COLLATE utf8mb4_unicode_ci NOT
NULL ,
`tuman_aholisi` int ( 255 ) NOT NULL ,
`tuman_mahallalari` varchar ( 255 ) COLLATE
utf8mb4_unicode_ci NOT NULL
) ENGINE = InnoDB DEFAULT CHARSET = utf8mb4
COLLATE= utf8mb4_unicode_ci;
-- --------------------------------------------------------
--
-- Структура таблицы `viloyat`
--
CREATE TABLE `viloyat` (
`viloyat_id` int ( 11 ) NOT NULL ,
`viloyat_nomi` varchar ( 255 ) COLLATE utf8mb4_unicode_ci NOT
NULL ,
`viloyat_aholisi` int ( 255 ) NOT NULL ,
`tumanlar` varchar ( 255 ) COLLATE utf8mb4_unicode_ci NOT
NULL ,
`viloyat_shaharlari` varchar ( 255 ) COLLATE
utf8mb4_unicode_ci NOT NULL
CREATE TABLE `davlatning boshqaruv shakli` (
`davbosh_id` int ( 11 ) NOT NULL ,
23](/data/documents/6b6d1a57-8ab7-41b3-b3e1-89ca1522c25f/page_23.png)
![`respublika` varchar ( 255 ) COLLATE utf8mb4_unicode_ci NOT
NULL ,
`parlamentar_respublika` varchar ( 255 ) NOT NULL ,
`monarxiya` varchar ( 255 ) COLLATE utf8mb4_unicode_ci NOT
NULL ,
`federativ_davlat` varchar ( 255 ) COLLATE utf8mb4_unicode_ci
NOT NULL
CREATE TABLE `dunyoning tabbiy resurslari` (
`dunyo_tab_id` int ( 11 ) NOT NULL ,
`tugaydigan` int ( 11 ) NOT NULL ,
`tugamaydigan` varchar ( 255 ) COLLATE utf8mb4_unicode_ci NOT
NULL ,
`tiklanadigan` varchar ( 255 ) NOT NULL ,
`tiklanmaydigan` varchar ( 255 ) COLLATE utf8mb4_unicode_ci
NOT NULL ,
CREATE TABLE `vazirlikllar` (
`vazirlik _id` int ( 11 ) NOT NULL ,
`vazirlik_nomi` varchar ( 255 ) COLLATE utf8mb4_unicode_ci
NOT NULL ,
`vazirlik_websayti` varchar ( 255 ) NOT NULL ,
`vazirlik_telraqami` int ( 255 ) COLLATE utf8mb4_unicode_ci
NOT NULL ,
`vazirlik@pochta` varchar ( 255 ) COLLATE utf8mb4_unicode_ci
NOT NULL
`vazirlik_manzili` varchar ( 255 ) COLLATE utf8mb4_unicode_ci
NOT NULL
CREATE TABLE `geografik_tuzilmasi` (
`geografik_tuzilmasi _id` int ( 11 ) NOT NULL ,
`maydoni` int ( 30 ) COLLATE utf8mb4_unicode_ci NOT NULL ,
`chegara_uzunligi` int ( 30 ) NOT NULL ,
`tabbiy_boyliklari` varchar ( 255 ) COLLATE
utf8mb4_unicode_ci NOT NULL ,
`teksilik_maydoni` int ( 25 ) COLLATE utf8mb4_unicode_ci NOT
NULL
`tog’li_hudud_maydoni` int ( 25 ) COLLATE utf8mb4_unicode_ci
NOT NULL
24](/data/documents/6b6d1a57-8ab7-41b3-b3e1-89ca1522c25f/page_24.png)
![) ENGINE = InnoDB DEFAULT CHARSET = utf8mb4
COLLATE= utf8mb4_unicode_ci;
--
-- Индексы сохранённых таблиц
--
--
-- Индексы таблицы `aholi`
--
ALTER TABLE `aholi`
ADD PRIMARY KEY ( `aholi_soni` );
--
-- Индексы таблицы `davlat`
--
ALTER TABLE `davlat`
ADD PRIMARY KEY ( `davlat_id` );
--
ALTER TABLE `dunyoning_tabbiy_resurslari`
ADD PRIMARY KEY ( `dunyo_tab_id` );
ALTER TABLE `vazirlik`
ADD PRIMARY KEY ( `vazirlik_id` );
-- Индексы таблицы `shahar`
-- ALTER TABLE `geografik_tuzilmasi`
ADD PRIMARY KEY ( `geografik_id` );
ALTER TABLE `shahar`
ADD PRIMARY KEY ( `shahar_id` );
--
-- Индексы таблицы `tuman`
--
ALTER TABLE `tuman`
ADD PRIMARY KEY ( `tuman_id` );
25](/data/documents/6b6d1a57-8ab7-41b3-b3e1-89ca1522c25f/page_25.png)
![--
-- Индексы таблицы `viloyat`
--
ALTER TABLE `viloyat`
ADD PRIMARY KEY ( `viloyat_id` );
--
-- AUTO_INCREMENT для сохранённых таблиц
--
--
-- AUTO_INCREMENT для таблицы `davlat`
--
ALTER TABLE `davlat`
MODIFY `davlat_id` int ( 11 ) NOT NULL AUTO_INCREMENT;
--
-- AUTO_INCREMENT для таблицы `shahar`
--
ALTER TABLE `shahar`
MODIFY `shahar_id` int ( 11 ) NOT NULL AUTO_INCREMENT;
--
-- AUTO_INCREMENT для таблицы `tuman`
--
ALTER TABLE `tuman`
MODIFY `tuman_id` int ( 11 ) NOT NULL AUTO_INCREMENT;
--
-- AUTO_INCREMENT для таблицы `viloyat`
--
ALTER TABLE `viloyat`
MODIFY `viloyat_id` int ( 11 ) NOT NULL AUTO_INCREMENT;
COMMIT ;
/*!40101 SET CHARACTER_SET_CLIENT=@OLD_CHARACTER_SET_CLIENT
*/ ;
/*!40101 SET
CHARACTER_SET_RESULTS=@OLD_CHARACTER_SET_RESULTS */ ;
26](/data/documents/6b6d1a57-8ab7-41b3-b3e1-89ca1522c25f/page_26.png)
![/*!40101 SET COLLATION_CONNECTION=@OLD_COLLATION_CONNECTION
*/ ;
Xulosa.
Xulosam shuki bu loyihada br nechta dasturlardan foydalanishga harakat qildm. “Davlatlar”
mavzusi haqida MySQLdan foydalanib mantiqiy va datalogik modelni yaratishga jadval
kurinishdagi ma’lumotlar bazasini yaratishga harakat harakat qildim .Bu loyihani tuzishda
infalogik, datalogik,fezalogik modellardan foydalanib tuzishga harakat qildm. ishlatishdan
maqsad foydalanuchi ishini osonlashtiradi.infalogik modelni qisqacha ma’lumoti
Loyihalashtirilayotgan ma`lumotlar bazasida davlatnomi, davlatning, ahlisi, davlatning
hududi,gerbi, madhiyasi konstitutsiyasi,viloyati, shaharlari haqida ma`lumotlarini saqlaymiz.
Mohiyat-aloqa modelidan foydalanib, quyidagi mohiyatlar aniqlandi : Munosabatni ikki
o‘lchamli jadvallar yordamida tavsiflash qulay. Jadval tushunarli, ko’rimli va inson uchun
oddiy. Munosabatlar to‘plami ma’lumotlarni saqlash uchun ishlatilishi mumkin. Shu bilan
birga ular orasidagi bog‘lanishlarni modellashtirish imkonini beradi. Birga – bir (1:1)
munosabat. A va B ob’ektlar to‘plami orasida 1:1 munosabat o‘rnatilgan deyiladi, agarda A
ob’ektning har bir nusxasiga B ob’ektning bitta nusxasi mos kelsa, va aksincha, B ob’ektning
har bir nusxasiga A ob’ektning bitta nusxasi mos kelsa. Ixtiyoriy ob’ektni, shuningdek
27](/data/documents/6b6d1a57-8ab7-41b3-b3e1-89ca1522c25f/page_27.png)
![ma’lumotlar bazasi tizimlari axborot xavfsizligini har tomonlama tahlil qilish tahdidlarni
klassifikatsiyalashni (sinflarga ajratishni) taqozo etadi.
Foydalanilgan adabiyotlar
1 Ma’lumotlar Bazasi,muharrir:Sh. Nazirov, R. Qobulov, N. Mardonova, Toshkent “Sharq”,
2007y, 200b;
2. Ma’lumotlar Bazasini Boshqarish Sistemasi; muharrir:A. Sattarov, Toshkent 2006, 300b;
Foydalanilgan saytlar
https://en.wikipedia.org/wiki/Database_System_Concepts
http:// www.tuit.uz
http://library.ziyonet.uz/uz/book/7107
https://tami.uz/matnga_qarang.php?id=965
28](/data/documents/6b6d1a57-8ab7-41b3-b3e1-89ca1522c25f/page_28.png)
![https://uz.wikipedia.org/wiki/Davlatlar_ro%CA%BByxati
https://uz.birmiss.com
29](/data/documents/6b6d1a57-8ab7-41b3-b3e1-89ca1522c25f/page_29.png)
O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O’RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI SAMARQAND DAVLAT UNIVERSITETI RAQAMLI TEXNOLOGIYALAR FAKULTETI AXBOROT TIZIMLARINI MATEMATIK VA DASTURIY TA’MINOTI YO’NALISHI MA’LUMOTLAR BAZASINI BOSHQARISH TIZIMI fanidan “DAVLATLAR” ma’lumotlar bazasini yaratish mavzusida tayyorlagan KURS ISHI SAMARQAND-2021 MUNDARIJA Kirish ……………………………………... ……………………………………..…….3 I. NAZARIY QISM 1.1.Malumotlar Bazasini Boshqarish Tizimi haqida ma’lumot……………….…….5 1
1.2. MySQL dasturida tuzlgan jadvallar……………………………………….…..10 II. AMALIY QISM 2.1. Davlat ma`lumotlar bazasini infologik modeli............................................... … 13 2.2. Ma`lumotlar bazasini datalogik modeli …………………………………….….17 2.3. Davlat ma`lumotlar bazasini SQL tili yordamida yaratish…………………….20 Xulosa……………………………………………………………………….….….26 Foydalanilgan adabiyotlar………………….………………………….……..……27 2
Kirish. Informatsion tizimlarni yaratish bo’yicha jadal harakatlar va ma’lumotlar hajmining tez sur’atlar bilan oshib borishi 60-yillar boshida maxsus “Ma’lumotlar bazasini boshqarish tizimi” (MBBT) deb ataluvchi dasturiy kompleksning yaratilishiga olib keldi. Ma’lumotlar bazasi — biror sohaga oid o’zaro bog’langan ma’lumotlar yig‘indisining disk tashuvchidagi tashkiliy jamlanmasidir. Boshqacha qilib aytganda, ma’lumotlar bazasi — bu komputer xotirasiga yozilgan ma’lum bir strukturali, o‘zaro bog‘langan va tartiblangan ma’lumotlar majmui bo‘lib, u biror bir obyektning xususiyatini, holatini yoki obyektlar o‘rtasidagi munosabatni ma’lum ma’noda tavsiflaydi. Ma’lumotlar bazasini boshqarish tizimi (MBBT) — bu dasturiy va apparat vositalarining murakkab majmui bo‘lib, ular yordamida foydalanuvchi ma’lumotlar bazasini yaratishi va shu bazadagi ma’lumotlar ustida ish yuritishi mumkin. MBBT o‘z maxsus dasturlash tillariga ham ega bo’lib, bu tillarga buyruqli dasturlash tillari deyiladi. MBBTga Oracle, Clipper, Paradox, FoxPro, Access va boshqalarni misol keltirish mumkin. MBBT asosiy xususiyatlari — bu nafaqat ma’lumotlarni kiritish va saqlashda ishlatiladigan protseduralar tarkibi bo‘lmasdan, ularning strukturasini ham tasvirlaydi. Ma’lumotlarni o‘zida saqlab va MBBT ostida boshqariladigan fayl oldin ma’lumotlar banki, keyinchalik esa “Ma’lumotlar bazasi” deb yuritila boshlandi. Ma’lumotlarni boshqarish tizimi quyidagi xossalarga ega: fayllar to‘plami mantiqiy kelishuvini quvvatlaydi; ma’lumotlar ustida ish yuritish tili bilan ta’minlaydi; har xil to‘xtalishlardan keyin ma’lumotlarni qayta tiklaydi; bir necha foydalanuvchilarning parallel ishlashini ta’minlaydi. 2. Ma’lumot modeli tushunchasi. MBBT istalgan foydalanuvchiga ma’lumotlarga kirishga ruxsat etadiki, ularning hech biri amaliy jihatdan quyidagilar haqida tasavvurlarga ega bo‘lmaydi: ma’lumotlarning xotirada fizik joylashishi va ular ko‘rinishi; so‘raladigan ma’lumotlarni izlash måxanizmi; bir xil ma’lumotlarga bir vaqtning o‘zida ko‘pchilik foydalanuvchilar tomonidan bo‘ladigan so‘rovlar muammosi (amaliy dasturlar bilan); mumkin bo‘lmagan va ruxsat etilmagan o‘zgarishlarni kiritishdan ma’lumotlarni himoyalashni ta’minlash usullari; ma’lumotlar bazasini va boshqa ko‘pgina MBBT funksiyalarini aktiv holatda ta’minlash. MBBTning bu asosiy funksiyalarining bajarilishida har xil turdagi ma’lumotlar tavsiflanadi. Albatta, ma’lumotlar bazasini loyihalashni qo‘llash (predmet) sohasini tahlil qilishdan va alohida foydalanuvchilar (masalan, korxona xodimlari, ular uchun ma’lumotlar bazasi tuziladi) talablarini aniqlashdan boshlash kerak. Oldin umumlashgan holda rasmiy bo’lmagan tavsifga ega tuzilishi kerak bo’lgan ma’lumotlar bazasi tuziladi. Bu ma’lumotlar bazasini tuzish har bir foydalanuvchilardan 3
so‘rovlar natijasida olingan tasavvurlarni birlashtirilib amalga oshiriladi. Insonlarga tushinarli bo’lgan tabiiy til, matematik formulalar, jadvallar, grafiklar va boshqa vositalar yordamida bajarilgan bu tavsif ma’lumotlar bazasini loyihalash ustida ish yuritishda ma’lumotlarning infologik modeli deb ataladi. Insonlar uchun yo‘naltirilgan bunday model to‘laligicha ma’lumotlarni saqlash muhitining fizik parametrlariga bog‘liq emas. Bu muhit, oxir-oqibatda, EHM xotirasi bo’lmasdan, balki inson xotirasi bo’lishi mumkin. Shuning uchun, infologik model birorta predmet sohasini akslantirishi uchun, real olamdagi o‘zgarishlar qandaydir ta’rifni o‘zgartirishni talab qilmaguncha o‘zgarmasligi kerak. Rasmda ko’rsatilgan boshqa modellar komputer uchun yo‘naltirilgan hisoblanadi. Ular yordamida MBBT dasturlar va foydalanuvchilarga saqlanayotgan ma’lumotlardan foydalanish uchun imkoniyat yaratadi. Bu imkoniyat ma’lumotlarni fizik joylashishini hisobga olmasdan, balki dasturlar va foydalanuvchilar nomlari bo‘yicha amalga oshiriladi. MBBT kerakli ma’lumotlarni tashqi eslab qolish qurilmasidan ma’lumotlarning fizik modeli bo’yicha izlaydi. Demak, kerakli ma’lumotlardan foydalanishga ruxsat aniq bir MBBT yordamida bajariladi. Shuning uchun, ma’lumotlar modeli ushbu MBBT ma’lumotlarni tavsiflash tilida tavsiflanishi kerak bo’ladi. Ma’lumotlarning infologik modeli bo’yicha yaratiladigan bunday tafsiviga ma’lumotlarning datalogik modeli deyiladi. Uch bosqichli arxitektura (infologik, datalogik va fizik bosqich) ma’lumotlarning saqlanishi unga ishlatiladigan dasturga bog‘liqmasligini ta’minlaydi. Kerak bo‘lganda saqlanayotgan ma’lumotlarni boshqa ma’lumot tashuvchilarga yozib qo‘yish va (yoki) ma’lumotlarning fizik modelini o‘zgartirish bilan uning fizik strukturasini qayta tashkil etish mumkin. Tizimga istalgan yangi foydalanuvchilarni (yangi ilovalarni) qo‘shish mumkin. Agar datalogik model kerak bo‘lsa, uni qo‘shish mumkin. 4
1.1. Malumotlar Bazasini Boshqarish Tizimi haqida malumot . Ma’lumotlar bazasi – ma’lum sohaga oid o’zaro boglangan ma’lumotlar yig’indisining disk tashuvchidagi tashkiliy jamlanmasi. Relyatsion ma’lumotlar bazasi – ikki o’lchamli jadvallarning mohiyatmunosabat mehanizmi orqali bog’lanishidir. Relyacion ma’lumotlar bazasining logic aloqasi o’zaro logic bog’langan jadvallar majmuini tashkil etadi. Ma’lumotlarning relyacion modeli normallashtirish orqali yaratiladi. Normallashtirish jarayoni qayta takrorlanuvchi ma’lumotlarni yangi jadvalga kuchirishdan iborat hodisadir. Relyacion jadval structurasi maydon bilan belgilanadi. Maydonga ma’lumot turi v ahajmi kabi hossalar kiritiladi. Maydon tarkibi jadval ustunlarida keltiriladi. Har bir qator ma’lumotning bitta ekzemplyari bo’lib, yozuv deb nomlanadi. Har bir yozuvni identifikatciyasi uchun unikal birlamchi kalit qullaniladi. Kalit bir yoki bir nechta maydondan iborat bo’lishi mumkin. Ikki jadvalni bog’lash uchun tashqi kalitdan foydalaniladi. Bunda birga-bir (1:1), birga-kup(1:N) va kupgakup(M:N) munosabatlar urnatilishi mumkin. Ma’lumot sxemasi ma’lumotlar bazasinig mantiqiy structurasini yaqqol namoiysh etadi hamda ndagi mavjud vositalar orqali ma’lumotlarni qayta ishlashni amalgam oshiradi. Shunday imkoniyatlardan biri bog’liqlik birligi bo’lib, uning yordamida bog’liq jadvalda ham asosiy jadvaldagi uzgarishlarni uchirish, qushish, uzgartirish amalgam oshirish mumkin. Ma’lumot sxemasida har qanday bir hil tipli maydonlari mavjud jadvallarni birlashtirish mumkin. Ma’lumotlar bazasi mdb-faylida quyidagi ob’yektlarni o‘z ichiga oladi: - jadvallar, surovlar, ma’lumotlar sxemasi; - formalar, hisobotlar, makroslar, modullar; Formalar, hisobotlar va betlar ma’lumotlarni yangilash, kurish, kriteriya bo’yicha qidirish va hisobot olish uchun ishlatiladi. Ob’ectlarga murojaatni avtomatlashtirish uchun dastur kodi modul va makroslarga kiritiladi va VBA da kompilyaciyaga beriladi. Har bir ob’ekt va boshqaruv elementi hossalar tuplamiga ega. Baza bu – ishlov berilmagan elementlar bo`lib, ularning ichiga matn, son, tasvir, audio va videolar kirishi mumkin. Masalan, matn klaviaturada kiritiladi , ovoz 5