Мавз ъ: Маълумот дар бораи забони парфиёнӯ ӣ Нақша: 1. Маълумоти умум дар бораи забони парфиён . ӣ ӣ 2. Дарачаи омўзиши забони парфиён ӣ 3. Осори хатии забонҳои парфиён ӣ 4. Грамматикаи забонҳои парфиён ӣ

То солҳои наздик дар илми эроншинос баъзан байни истилоҳҳоиӣ порсй ва паҳлавй ихтилофоте чой дошт ва онҳоро як забон ҳам мешумориданд. Аммо ҳар дуи инҳо ба этнотопонимҳои Раг vava ва Раг s а тааллуқ доранд. Азбаски дар асрҳои миёна ба чои «порсии миёна» «паҳлавй истифода мекарданд, ин анъана то кунун давом кард. Дар асл бошад, «паҳлавй» < Ра hlavik < раг v а v а ва пасванди - ik ва «порсии миёна» ра rsi - ра rsik ном доранд. Забони парфиён ба гурўҳи шимолию ғарбии эрон дохил ӣ ӣ шуда, чунонки дар боло зикр шуд, Ра rvav а - Парфия ватани портҳо ва макони аввалини паҳншавии забони парфиён буд. Он яке аз музофоти шарқии ӣ империяи Ҳахоманишиён (558-330 п. аз м.) ба шумор мерафт. Парфия дар қисмати ануби шарқии баҳри Каспий чойгир буда, дар ғарб бо давлати Мод ҷ дар шимол бо Хоразм, дар шарқ бо Марғиён, боз шарқтар аз он бо Бохтар ҳамсарҳад буд. То ташаккули империяи Ҳахоманишиён Парфия яке аз музофоти дурдасти подшоҳии Мод ба шумор мерафт. Ҳудудҳои имрузаи он бо музофоти шимолию шарқии Эрон - Хуросону Мозандарон инчунин як қисми анубию ғарбии Туркманистон рост меояд. Пойтахти он Арсака ҷ (мавзеъҳои имрўзаи шимоли Хуросон) буд, ки боқимондаҳояш аз шимоли Ашқобод пайдо шудаанд.Аз рўи гуфтаи баъзе муаррихон (Страбон) Парфия давлати хурдакаки кўҳии бо анбўҳи дарахтон пўшидае будааст. Аз он ду роҳи барои он замон муҳим аз Мод ба Бохтария ва аз Гиркания ба Арея бурида мегузаштавд. Пас аз ҳучуми Искандари Мақдунй (с.330 п. аз м.), ба ҳайати империяи бузурги Юнониён дохил шуда, дар солҳои 312 - 215 п. аз м. ба ҳайати давлати Селевкиҳо дохил мешуд. Парфия дар аҳди Аршакиҳо (с.250 п. аз м. -224м.) давлати мустақил гардида, подшоҳони парфиён ин мустақилият ва васеъшавии ҳудудҳои ӣ давлати худро дар мубориза бо Селевкиҳо ба даст оварданд. Баъдтар сарзамини ҳукмронии Матрадати I (174-136п.а.м) Мидия, Атропотен, Элам,

қисми Байканнаҳрайну Бобул, Арман, Марғиён ба ҳайати он ворид гардида сарҳадоти он дар шарқ аз Ҳиндукуш то Еврат-ба ғарб, дар шимол аз Арман то Гулўгоҳи Форс ба ануб тўл мекашид. Пойтахташ ба ғарб аввал баҷ Екбатан, сипас ба Тайсафун (нимаҳои асри II п.а.м.) - ҳудудҳои имрўзаи Бағдод кўчонида шуд. Равобити тичоратии Парфия хеле васеъ гардида корвони парфиянҳо ба Чину Ҳинд, Арману Палмир, Миср рафтуомад мекард. Давлати Парфия бештар аз 400 сол арзи вучуд карда буд. Шикасти он бо арзи вучуд кардани сулолаи Сосониён (224-651) алоқамандй дорад. Парфия ва парфияниҳо дар нигоштаҳои аввали Сосониён баробари Порсу порсиён ёд карда мешаванд. Дар бораи давраи қадимаи забони парфиён маълумоте дар даст нест. Аз ӣ давраи салтанати Ҳахоманишиён осори хаттии парфиён боқи намондааст. ӣ Пас аз забти Эрон аз ониби Искандари Мақдунй ва дар давраи Селевкидҳо ҷ забони расм юнон , будааст. Ҳатто дар давраҳои аввали ҳукмронии ӣ ӣ Аршакиҳо низ ин мақоми забони юнон нигоҳ дошта шудааст. Дар ӣ сангнавиштаҳои Бесутун бо тасвири шоҳони парфиён низ забони юнон ӣ ӣ дида мешавад. Ду катибае, ки дар Авроман (кўҳҳои Загрос) ёфт шудаанд, яке ба соли 88 п. аз м., дигаре солҳои 22 - 21 п. аз м. тааллуқ доранд, низ бо забони юнон навишта ҳатто, ба гуфтаи Плутарх дар давраи Ороди ӣ I фочеаҳои Эврипид ба забони юнон ба саҳна гузошта мешудаст. Ин далели ӣ бартарияти забони юнон дар Парфия аст. Танҳо аз асри ӣ I милодй сар карда навиштаҳои парфиён дар тангаҳо ба назар мерасад. Аз давраи ҳукмронии ӣ Аршакиҳо деворнавиштаҳое, ки тақрибан ба асри I рост меояд, аз Сарпул, ба соли 215 аз Суз, ба нимаи аввали асри Ш аз дараи Қалъаи чанггоҳ, ба нимай аввали асри Ш рост меоянд, аз Дура - Европос ёфт шудаанд. Бо сарварии М. Е. Масона экспидитсияи археологияи шўравй (солҳои 1948 - 1954) ҳангоми ҳафриёти шаҳри Нисо пойтахти қадимаи Парфия (дар шимоли

Туркманистон, дуртар аз Ашқобод) дар ҳачми 2000 нусха ҳу атҳоиҷҷ хо агидор болои сафолпораҳо ёфт шуданд, ки бо хатти ором ва ҷ ӣ ӣ идеограммаҳои хеле зиёд навишта шудаанд. Дар натичаи баҳсҳои зиёд олимон М.М. Дяконов, И.М.Дяконов, В.А.Лившитс, В.Б.Ҳеннинг парфиён ӣ будани онро муқаррар намуданд. Ба ақидаи олимон давраҳои аввали ҳукмронии Сосониён забони парфиён ҳанўз васеъ истеъмол мегардид. ӣ Мавчудияти матнҳо ба забони парфиён (дар баробари порсии миёна ва ӣ юнон ) дар Нақши Рустам, Нақши Рачаб (дар баробари порсии миёна), дар ӣ Хочиобод ва Нарс онҳоро ба чунин хулоса оварда буд. Пас аз омўзиши ёдгориҳои номбурда (дар охири асри XIX ) забони удогона будани ҷ парфиён муқаррар шуд. То кунун олимон онро варианти навишти форсии ӣ миёна мепиндоштанд. Инчунин дар солҳои 1893 - 1911 аз Туркистони Шарқ ӣ пораҳои матни монавй ба забони порсии миёна, парфиён ва суғд аз ониби ӣ ӣ ҷ олимони рус В.И.Гоборовский ва П.К.Нозлов, Н.Н.Каков экепедитсияи археологҳои олмон, англис пайдо карда шуданд, ки аксарияташон дар Берлин, Лондон ва Санкт-Петербург маҳфузанд. Осори монавии парфиён бори нахуст аз ониби Ф.Мюллер с. 1904 ва ӣ ҷ минбаъд Фонле Кок, К.Г.Залеман, В.Ҳеннинг дар байни солҳои 1909-1947 нашр карда шудаанд. Дар ин чода, бахусус, заҳматҳои Ф.Мюллер, ФАндреев ва В.Ҳеннинг бузург аст. ГРАММАТИКАИ ЗАБОНИ ПАРФИЁН Ӣ То кунун сохтори грамматикии яклухти забони парфиён барқарор карда ӣ нашудааст. Аммо доир ба фонетика, лексикология ва грамматикаи он корҳои зиёде анчом дода шудаанд.Тадқиқоти чудогона доир ба феъл (Гилиан, 1939),ҳиссаҳои номии нутқ (Скалмовский, 1967),баъзе масъалаҳои наҳв (М.Бойс, 1964, Бранер, 1974)-и забони парфиён ан ом дода шудаанд. ӣ ҷ

Мавқеъ нишонаҳои хоси фонетикии забони парфиён дар байни забонҳоиӣ эрон дар муқоиса бо забонҳои порсии миёна аз ониби П.Тедеско (1921), ӣ ҷ минбаъд аз ониби В.А.Лившитс (1962), Оранский (1963) нишон дода шуда ҷ буданд. Дар матнҳои то имрўз боқимонда забони парфиён танҳо давраи миёнаро ӣ тачассум мекунад.Он аз забони қадимаи умумиэрон хеле дур буда ӣ категорияи чинс, падеж надорад, сохти феъл тамоман дар он ба тағйирот дучор шуда, шакли синтетикии флективии замони гузашта ба шакли аналитикии бо сифати феълии замони гузашта (бо пасв.- t а) сохташаванда табдил ёфтааст. Дар сохтори фонетикй низ чунин тағйирот кам нестанд. Ҳамсадоҳои зичи бечаранги р, t , k ва аффрикатаи c -и матнҳои давраи аввали забони парфиён ӣ дар давраи минба h да β , δ , (вариантҳои b , d ) g ва z табдйл меебанд. Забони парфиён дар асрҳои ӣ V - VI аз байн рафтааст. Агарчи баъзе шеваҳои забонҳои гурўҳи марказии эрон нишонаҳои узъи фонетикии онро нигоҳ ӣ ҷ дошта бошанд, ҳам идомаи бевоситаи забони парфиён нестанд. ӣ АЛИФБОИ ПАРФИЁН Ӣ Алифбои парфиён 22 ҳарф дошта, асоси худро аз хатти ором мегирад, ки ӣ ӣ дар транслитератсия чунинанд: a , b , g , d , h , w , z , h , t , y , k , l , m , n , s , ', p , s , q , r , š, t . . Ҳарфҳои s , ', s , q танҳо дар идеограммаҳо истифода мешуданд. Дар осори давраи пешинаи парфияни ҳарфи t .-ро дар идеограммаҳо баъзан t иваз мекард: ВТ L - идеограмма барои tusik - холй ва инчунин. btl , ТВ – nev - хуб, TVR - k ō f -кўҳ. Баръакси забонҳои порсии миёна ва суғд дар забони парфиён ҳарфи š на ӣ ӣ танҳо ҳамсадои роқ инчунин африкатаи č -ро ифода мекард: š urk /š irak whwmny š k | wahmani č ak