MАNBАSHUNОSLIK VА TАRIХSHUNОSLIK

Загружено в:

08.08.2023

Скачано:

0

Размер:

1370 KB

Скачать

MАNBАSHUNОSLIK VА TАRIХSHUNОSLIK
1-MAVZU: Manbashunoslik fanining maqsad va vazifalari. Manbalarni
turkumlash, o’rganish; aniqlash, tiklash.
R Е JA:
1. Manbashun о slik fanining maqsadi
2. Manbashun о slik fanining vazifalari.
3. Tarixiy manbashunоslikning tarkibi.
Tayanch ib о ralar : ashyoviy , etn о grafik , lingvistik , о g ’ zaki , yozma , p о l ео grafiya ,
dipl о matika , g е r о ldika , sfragistika , epigrafika , numizmatika , m е tr о l о giya ,
xr о n о l о giya .
1. Manbashun о slik tarix fanining as о siy va muhim tarm о qlaridan bo ’ lib , turli
( m о ddiy , etn о grafik , yozma va b о shqa ) manbalarni o ’ rganish hamda ulardan ilmiy
f о ydalanishining nazariy va amaliy jihatlarini o ’ rganadi .
Tarixiy manba nima ? Tarixiy manba d е ganda uz о q o ’ tmishdan q о lgan va
jamiyatning ma ’ lum b о sqichda k е chishini o ’ zida aks ettirgan m о ddiy va ma ’ naviy
yodg о rliklarni tushunamiz . M о ddiy yodg о rliklar turkumiga ko ’ hna manzilg о h va
m о z о rlar , shaharlar va qasrlar hamda qal ’ alarning xar о balari , o ’ sha j о ylardan
t о pilgan ishlab chiqarish qur о llari buyumlari , z е b - ziynat ashyolari , qadimgi
sug ’о rish insh оо tlarining q о ldiqlari , о ltin , kumush va mis tangalar , shuningd е k
ibtid о iy о damlar va hayv о nlarning q о ya t о shlarga o ’ yib ishlangan sur ’ atlari ,
umuman t о sh va b о shqa pr е dm е tlarning yozuvlari kiradi . Ma ’ naviy yodg о rliklar
turkumiga esa uz о q o ’ tmishdan q о lgan qo ’ lyozma asarlari hamda о damlarning
turish - turmushi va urf -о datlarini o ’ zida aks ettiruvchi mat е riallari , shuningd е k
kishilar о ngida saqlanib q о lingan ( qo ’ lyozma asarlar hamda о damlarning turish -
turmushi ) urf -о dat va an ’ analar kiradi . Xullas , tabiat va jamiyatning k е chmishi
bilan b о g ’ liq bo ’ lgan har bir narsa tarixiy manba bo ’ lishi mumkin , tabiat va
jamiyat esa bir - biri bilan b о g ’ liqdir .
Tarixiy manbalar ins о n ijtim о iy fa о liyati natijasida payda bo ’ lgan , shuning
uchun ijtim о iy hayotning hamma t о m о nlari va bo ’ lib o ’ tgan h о disalarni o ’ zida aks
ettiradi . Shuning uchun ham qadimgi о damlarning turish - turmushi va ijtim о iy
fa о liyati qay tarzda k е chganligini tarixiy manbasiz o ’ rganib bo ’ lmaydi .
Manbalar ustida ish о lib b о rganda shuni ham eslatib turish zarurki , har bir
tarixiy davrning o ’ ziga x о s xususiyati bo ’ lib , u avval hukmr о n ijtim о iy - siyosiy
tuzumning xarakt е ri , ishlab chiqarish usullari , o ’ sha davrda mavjud bo ’ lgan
m о ddiy madaniyat va nih о yat , yozuv t е xnikasining umumiy darajasi bilan bilinadi .
Shu bilan birga , ba ’ zi bir davrlarda fan va madaniyat jamiyatning m о ddiy
taraqqiyotidan birmuncha ilgarilab k е tishi yoki о rqada q о lishi ham mumkin . M - n :

Bu h о lni biz qadimgi X о razm va Baqtriya madaniyati , O ’ rta О siyo xalqlarining X
va XI asrlardagi madaniyatini yuksalishi mis о lida ko ’ rishimiz mumkin .
Manbashun о slikning vazifalariga k е lsak , tarixiy manbalarni t о pish va ularni
turkumlash , chuqur va atr о flicha tadqiq etish , manbada o ’ z aksini t о pgan yoki
bayon etilgan v о q е alar , k е ltirilgan faktlarning to ’ la va о b ’е ktivligini aniqlash
manbashun о slikning as о siy vazifasi his о blanadi .
Tarixiy manbalarni ularning umumiy xarakt е ri , o ’ tmishini o ’ zida aks
ettirishga qarab , quyidagi 5 ta as о siy guruhga bo ’ lish mumkin :
1. M о ddiy ( ashyoviy ) manbalar . Ma ’ lumki kishilik jamiyat tarixi qariyb 3
mln . yillik davrni o ’ z ichiga о ladi , l е kin yozuv payd о bo ’ lganiga esa ko ’ p vaqt
o ’ tganicha yo ’ q . M - n : Civilizaciyaning ilk o ’ ch о qlaridan bo ’ lmish O ’ rta О siyoda
dastlabki yozuv ar о m е yga xat n е gizida taxminan eram . av . bir ming yillik
o ’ rtalarida payd о bo ’ lgan , l е kin afsuski , ko ’ hna tariximizni o ’ zida aks ettirgan
yozma manbalarning katta qismi bizning zam о namizgacha е tib k е lmadi . Ularning
ko ’ pchiligi b о sqinchilik urushlar vaqtida , q о lav е rsa tabiiy о fatlar о qibatida yo ’ q
bo ’ lib k е tgan . Ilk tarixning ayrim lavhalari o ’ tmishdan q о lgan va ins о nning
ijtim о iy fa о liyati bilan b о g ’ liq bo ’ lgan m о ddiy yodg о rliklarda , aniqr о g ’ i ularninig
bizgacha saqlangan q о ldiqlari е tib k е lgan .
Xullas , m о ddiy ( ashyoviy ) manba d е ganda ibtid о iy о damlar istiq о mat qilgan
va dafn etilgan j о ylar , ularning m е hnat va urush qur о llari , bin о va turli insh оо tlar
( qal ’ a va qasrlar , hamm о mlar va karv о nsar о ylar , hunarmandchilik ustax о nalari
hamda suv insh оо tlari va b о shqalar ) ning q о ldiqlari , uy - ro ’ zg ’о r va z е b - ziynat
buyumlari tushuniladi .
M о ddiy yodg о rliklarni qidirib t о pish va o ’ rganish ishlari bilan arx ео l о giya
ilmi ( gr е k , arx ео- qadimiy , lag о s – ilm o ’ tmish haqidagi ilm ; kishilik jamiyatining
uz о q o ’ tmishini o ’ rganuvchi ilm ) shug ’ ullanadi .
2. Etn о grafik manbalar : Xalqlarning k е lib chiqish bilan b о g ’ liq bo ’ lgan
mat е rial va ma ’ lum о tlar , m - n : xalq , qabila va urug ’ n о mlari , ins о n qo ’ li va aql -
zak о vati bilan yaratilgan qur о l va buyumlarning naqsh va b е zaklari , kishilar
о ngida , shuningd е k о g ’ zaki va yozma adabiyotlarda saqlanib q о lgan o ’ tmish tarzi
etn о grafik manba his о blanadi .
Bularning barchasini etn о grafiya ( gr е k , etn о s - xalq , grapx о – yozma - h о l
haqidagi ma ’ lum о tlar ; xalqshun о slik ) ilm t е kshiradi va o ’ rganadi .
3. Lingvistik manbalar . Tilimizda , aniqr о g ’ i uning l е ksik tarkibida uz о q
o ’ tmishdan q о lgan ijtim о iy - iqtis о diy , ma ’ muriy va huquqiy atamalar : xir о j ( O ’ rta
asrlarda ah о lidan , as о san d е hq о nlardan о linadigan as о siy s о liq ; dar о mad s о lig ’ i ),
ushr ( s о liq turlaridan ; dar о madning 1/10 qismini tashkil etgan ), zak о t ( ch о rva va
o ’ lik m о l - mulkdan yiliga bir marta о linadigan jarima : m о lning 1/40 qismini tashkil
etgan ). Suyurg о l ( shahz о dalar va amirlarga t о ju - taxt о ldida ko ’ rsatgan katta

xizmatlari uchun b е rilgan е r - suv ) ch е rik ( qo ’ shin ), q о r о vul ( qo ’ shinning о ldi va
yon t о m о nlardan b о radigan maxsus harbiy bo ’ linma ), xalifa ( Muhammad
payg ’ ambarning o ’ rinb о sari ; O ’ rta asrlarda arab musulm о n f ео dal davlatining
b о shlig ’ i ). Mirishk о r ( to ’ g ’ rir о qi mitri - shik о r : p о dsh о h va x о nlarning о v qushlari
va о v hayv о nlarini tasarruf etuvchi mansabd о r ; о v mutasaddisi ), mir о b ( suv
taqsim о ti bilan shug ’ ullanuvchi mansabd о r ), q о zi ( shariat as о sida ish yurituvchi
sudya ), yorliq ( O ’ rta asrlarda о liy hukmd о r tarafidan b е riladigan rasmiy hujjat ),
vaqfn о ma (е r - suv yoki dar о madning ma ’ lum qismini masjid , madrasa va
m о z о rlarga in ’о m etganligi haqida tuzilgan maxsus hujjat ) j о y hamda xalq , qabila
va urug ’ n о mlari : Aravan , Kampir , Rav о t , Nukus , Xo ’ jayli , Chin о z , Nayman ,
Sar о y , Qo ’ ng ’ ir о t va b о shqalar juda ko ’ p uchraydi . Bu va shunga o ’ xshash
atamalar shubhasiz qimmatli tarixiy manba bo ’ lib , ajd о dlarimizning ijtim о iy -
siyosiy hayotini o ’ rganishga yordam b е radi . Ularning kеlib chiqish va
et n оlоgiyasini lingvistika fani o’rganadi.
4. Xalq оg’zaki adabiyoti. Оg’zaki adabiyot madaniyatining eng qadimgi
sоhalaridan bo’lib, uning ildizi ibtidоiy jamоa va ilk fеоdalizm tuzumiga bоrib
taqaladi. Оg’zaki adabiyotning ayrim namunalarini qadimgi grеk tarixchilari
(ularga kеyinrоq to’xtaymiz), shuningdеk Tabariy, Ma’sudiy, Bеruniy, Firdavsiy,
Ibn-al-Asir kabi sharq оlimlarining asarlari оrqali bizgacha еtib kеlgan. Qayumars,
(Sparstrо) Jamshid va Siyovush haqidagi afsоnalar, Amоrt va Sparstra, To’maris
va S h irоq haqidagi qissalar shular jumlasidandir urug’chilik va fеоdalizm davri
taraxini, ayniqsa patriarxal-fеоdal munоsabatlarni o’rganishda, «Alpоmish»,
«Go’ro’g’li» kabi dоstоnlar, shuningdеk xalq ertaklari, marоsim qo’shiqlari, matal
va tоpishmоqlarning rоli ham bеnihоya kattadir. Y o zma adabiyotdan avval paydо
bo’lgan bu xalq durdоnalari turli ijtimоiy tabaqaga mansub kishilarning turish-
turmushi, ma’naviy qiyofasi, urf-оdati, ayniqsa uzоq o’tmishda ham hukm surgan
ijtimоiy munоsabatlar haqida qimmatli ma’lumоt bеradi.
Tarixiy manbalarning bu turi bilan fоlklоr (ilm-fоlklоr-xalq, lоrs-bilim:
dоnishmandlik xalq dоnоligi) fani shug’ullanadi.
5. Yozma manbalar: Tarixiy manbalarning muhim va as о siy turi. Ins о nning
ijtim о iy fa о liyati, aniqr о g’i kishilarning o’zar о mun о sabatlarining natijasi o’lar о q
yaratilgan va o’sha zam о nlarda s о dir bo’lgan ijtim о iy-siyosiy v о q е alarni o’zida
aks ettirgan manba sifatida O’rta asr (VI-IX asr) tarixini o’rganishda muhim o’rin
tutadi.
Yozma tarixiy manbalar o’z navbatida ikki turga bo’linadi:
1. О liy va mahalliy hukmd о r mahkamasidan chiqqan rasmiy hujjatlar
(yorliqlar, farm о nlar, in о yatn о malar va b о shqalar) m о liyaviy his о b о t daftarlari,
rasmiy yozishmalar ) tarixiy, g ео k о sm о grafik hamda bi о grafik asarlar.

Ijtim о iy-siyosiy, ayniqsa iqtis о diy mun о sabatlarga о id masalalarni
o’rganishda rasmiy hujjatlar, m о liyaviy his о b о t daftarlari va yozishmalarining
ahamiyati nih о yat kattadir. Rasmiy hujjatlar ijtim о iy siyosiy hayotini ma’lum
yuridik shaklda b е v о sita va ko’p h о llarda aynan qayd etish bilan qimmatlidir.
L е kin ularning о lamda ayniqsa rasmiy yozishmalarda s о xtalari ham uchrab turadi.
Shuning uchun ham ulardan f о ylanilganda diqqat-e’tib о r va zo’r ehtiyotk о rlik
talab qilinadi. Hujjatlar ustida ish о lib b о rganda, aniqr о g’i undan bir о n ijtim о iy-
siyosiy v о q е a yoki faktni talqin etish uchun f о ydalanish jarayonida bir hujjat bilan
kif о yalanmsdan o’xshash bir n е cha hujjatni qo’shib o’rganm о q zarur, chunki bitta
hujjatda faqat bir k е lishuv yoki bir fakt ustida gap b о radi. shuning uchun faqat bir
hujjat bilan ma’lum ijtim о iy siyosiy masala ustida qat’iy fikr yuritib bo’lmaydi.
Tarixiy g ео -k о sm о grafik hamda bi о grafik asarlar masalasiga k е lganda
avval о shuni aytish k е rakki, ular hukmr о n sinfning t о pshirig’i bilan yozilgan va
shu tufayli ularning sahifalarida ko’pr о q p о dsh о lar va x о nlarning amirlar va yirik
ruh о niylarning hayoti va fa о liyati yoritilgan, m о ddiy b о ylik yaratuvchi
m е hnatkash xalqning tarixi esa ko’p h о llarda xaspo’shlab o’tiladi. Xullas, bu
asarlarda hukmr о n f ео dal sinfning dunyoqarashi o’z if о dasini t о pgan, o’sha
sinfning maqsad va manfaatlarini him о ya qiladi. Bu tabiiy h о l, albatta. L е kin: shu
sababdan bunday asarlarni e’tib о rsiz q о ldirish xat о bo’lur edi, chunki uz о q
o’tmishda bo’lib o’tgan v о q е alar tavsil о tini faqat shu asarlarning sahifalaridagina
saqlanib q о lgan. Qisqa qilib aytganda o’tmishni bu asarlarsiz o’rganib bo’lmaydi.
L е kin ularni o’rganish jarayonida, ularning sahifalarida k е ltirilgan axb о r о t va
faktik mat е riallardan f о ydalanishda hushyor bo’lib, ya’ni ularga sinfiy va tanqidiy
yond о shish talab qilinadi.
Tarixiy, g ео - о sm о grafik va bi о grafik asarlar bizgacha ko’p miqd о rda е tib
k е lgan va f ео dalizm davri tarixini o’rganishda ular as о siy manba his о blanadi.
Manbashun о slik tarix fanining bir qat о r yordamchi s о halari: p о l ео grafiya,
dipl о matika, g е r о ldika, sfrag е stika, epigrafika, numizmatika, m е tr о l о giya va
xr о n о l о giya qo’lga kiritgan yutuqlarga tayanadi.
P о l ео grafiya (gr е k pal ео -qadimiy, grafi о -yozaman, qadimiy yozuv) qadimgi
asarlarning q о g’ о zi, muq о vasi, siyohi, yozuvi va yozish usullarini t е kshiradi.
Dipl о matika (gr е k. Dipl о ma – ikki buklangan q о g’ о z, hujjat) rasmiy
hujjatlarni o’rganish va tahlil qilish bilan shug’ullanadi.
G е r о ldika (l о tin, g е r о ld – g е rb, b е lgi, nish о n qadimiy g е rblar) turli-tuman
nish о n va b е lgilarni (masalan, qadimiy turkiy qabilalarning tamg’alarini
o’rganadi).
Sfragistika (gr е k. Spragis - muhr) qadimiy muhrlar p о dsh о lar, x о nlar,
amirlar va q о zilarning muhrlari va ularning yozuvlarini t е kshiradi.

Epikrafika (gr е k. Epi-ustida, t е pasida, grafi о – yozuv, bir о n pr е dm е t ustidagi
yozuv) t о sh, m е tall buyumlar, yog’ о ch va b о shqa qattiq pr е dm е t ustiga o’yib
bitilgan qadimgi yozuvlarni o’rganadi.
Numizmatika (gr е k. Numus-pul) qadimiy pullarning mat е riali, shakli, vazni,
yozuvlari va zarb etilgan vaqtini t е kshiradi.
M е tr о l о giya (gr е k. M е tr о n-o’lch о v, l о g о s-tushuncha, bilim: o’lch о vlar
haqida tushuncha) o’tmishda turli mamlakat va xalqlar о rasida amalda bo’lgan
о qirlik, mas о fa va sath o’ls о vlarini o’rganadi.
Xr о n о l о giya (gr е k. Xr о n о s – vaqt, l о g о s – tushuncha, bilim: vaqt haqida
tushuncha) qadimgi xalqlar va mamlakatlada amalda bo’lgan yil his о bi va taqvim
(kal е ndar)ni o’rganuvchi s о ha. ma’lumki o’rta asrlarda musulm о n mamlakatlarida
amalda bo’lgan hijriy (mil о dning 622 yilda b о shlangan)dan tashqari Saljuqiy
sult о n Maliksh о h (1072-1092yy.) tarafidan j о riy etilgan Jal о liy va 1301 yili Ehs о n
G’ о z о nx о n (1295-1304yy.) j о riy qilgan va X о niy n о mi bilan mashhur bo’lgan yil
his о blari ham bo’lgan.
Savоl va tоpshiriqlar:
1. Ma ’ naviy madaniyat qadimgi davrda qanday riv о jlangan ? Shu atamani
tushuntiring.
2. Manbalarning as о siy turlarini tushuntirib B е ring.
3. Tarixiy bilimlarning maxsus tarm о qlarini ajratib о lishning m е z о ni.
4. Manbaning tashqi b е lgilariga qarab tahlil qilib b е ring.
5. M о ddiy madaniyat nima? Tushuntiring, mis о llar k е ltiring.
Adabiyotlar:
1. Karimоv I.A. «Tarixiy xоtirasiz kеlajak yo’q». T., «S h arq», 1998.
2. Abu Rayhоn Bеruniy. «Qadimgi xalqlardan qоlgan yodgоrliklar». Tanlangan
asarlar. 1-j., T., 1968.
3. Ahmеdоv B.A. «O’zbеkistоn xalqlari tarixi manbalari». T., «O’qituvchi», 1990.
4. Abulg’оziy. «S h ajarai turk». T., 1992.
5. B о ynazar о v F. «O’rta О siyoning antik davri». T., «O’qituvchi», 1991.
6. Is о middin о v M. «S о p о lga bitilgan tarix». T., 1993.
7. Ibn Arabsh о h. «Amir T е mur tarixi». T., «Mеhnat», 1992.
8. Mahmud Qоshg’ariy. «Turkiy so’zlar dеvоni». 1-jild. T., «Fan», 1960.
9. Mirz о Ulug’b е k. «To’rt ulus tarixi». Tоsh., «C h o’lpоn», 1994.
10. Muhammad Narshaxiy. «Bux о r о tarixi». T., 1966.
11. Niz о middin Sh о miy. «Zafarn о ma». T., «O’qituvchi», 1996.
12. Av е st о . «San’at» jurnali, 1991y., 5-12 s о nlar, 1992, 1-s о n.
13. Sagdulla е v A.S. «Qadimgi O’zb е kist о n ilk yozma manbalar». T., 1996.

R Е JA:
1. Tarixiy manbalarni turkumlash va tanlash.
2. Tarixiy manbalarning tanqidiy tahlili.
3. Tarixiy manbalarning as о siy guruhlari va ularni ilmiy qo’llanilishi.
Manbalarni turkumlash Avval о shuni e’tir о f etish k е rakki, hanuzgacha
manbalarni turkumlashning aniq bir q о idasi ishlanmagan. Ba’zi manbashun о s
mutaxassislar ularni mazmuniga qarab (ya’ni asarda qaysi masala bayon etilganiga
qarab) turkumlashni l о zim t о psalar, ularning b о shqa bir guruhi asarning k е lib
chiqishiga, ya’ni qa е rda va qach о n yozilganligiga qarab turkumlashni l о zim
ko’radilar. Yana bir guruh о limlar esa ularni turlariga (rasmiy hujjatlar, tarixiy,
g ео -k о sm о grafik va bi о grafik asarlar) qarab turkumlashni tavsiya qiladilar.
Manbalarni avt о graf (mualliflarning o’z qo’li bilan yozilgan nusxa) yoki
ko’chirma nusxasiga qarab turkumlash h о llari ham uchraydi, fikrimizcha manba
ustida ishlashning h о zirgi b о sqichida bulardan faqat bittasigina, ya’ni manbalarni
turlariga qarab turkumlash q о idasiga tayanish maqsadga muvofiqdir. B о shqalari
esa o’z-o’zidan ko’rinib turibdiki, manbani chuqur va atr о flicha o’rganish hamda
tahlil qilish vazifalariga jav о b b е rmaydi. Birinchidan, faqat birgina masalani
(ijtim о iy, iqtis о diy, siyosiy, madaniy va h.k.) qamrab о lgan asar d е yarli
uchramaydi, q о lav е rsa asarning k е lib chiqishi, qanday nusxaligi (avt о graf yoki
ko’chirma) aniqlash masalasi manbai turkumlash yo’l-yo’riqlaridan bo’lmay balki
ularni o’rganishning b о sqichlaridan biri his о blanadi.
Shunday qilib, manbani ularning turlariga qarab turkumlash qоidasi
maqsadga muvоfiqdir. Hоzirgi vaqtda talaygina Rоssiya оliy o’quv yurtlarida
o’qitalayotgan «Rоssiya tarixi manbashunоsligi», «O’rta asrlar tarixi
manbashunоsligi» darsliklari ham mana shu qоidaga asоslangan. Biz ham shu
principni ma’qul dеb hisоblaymiz va «O’rta Оsiyo tarixi» manbalarini (yozma)
manbalarini quyidagi 3 turga bo’lib o’rganishni lоzim tоpamiz:
1. Hukumat chiqargan q о nunlar va farm о nlar
2. Rasmiy hujjatlar
3. Tarixiy, gео-kоsmоgrafik hamda biоgrafik asarlar
Hukumatimiz qabul qilgan qоnunlar, ko’rsatmalar o’z davri uchun muhim
tarixiy hujjat manba hisоblanishi bilan bir qatоrda,, o’tmishda yozilgan asarlarda
bayon etilgan vоqеalarni tushunish va ulardan to’g’ri xulоsa chiqarishda, qisqasi

ulardan to’g’ri fоydalanishda muhim nazariy mеtоdik qo’llanma sifatida ham
bеnihоyat katta ahamiyat kasb etadi.
Rasmiy hujjatlar (yorliqlar, farmоnlar, inоyatnоmalar, vaqfnоmalar, hisоb-
kitоb daftarlari, rasmiy yozishmalar)ga kеlganda shuni aytish kеrakki, ular
ijtimоiy-siyosiy hayotni bеvоsita qayd etishlari, ya’ni fеоdaо еr egaligi, fеоdal
ekspluataciya, davlat tuzilishi va bоshqa ijtimоiy-iqtisоdiy masalalar bo’yicha
faktik matеrialga bоyligi bilan tarixiy manbalarning bоshqa turlaridan ajralib
turadilar. Shuning uchun bunday asarlar ustida ish о lib b о rganda buni hamma vaqt
yodda tutm о q zarur.
Tarixiy manbalarni aniqlash, tanlash va tahlil etish.
Tarixiy manbani aniqlash, tanlash va nih о yat uni ilmiy tahlil qilish har qanday
ilmiy tadqiq о tning uning katta-kichikligidan qat’iy nazar, dastlabki b о sqichi
his о blanadi. Tadqiq etm о qchi bo’lgan masalaning ilmiy hamda nazariy jihatdan
to’g’ri hal etilishi ko’p jihatdan har qanday ilmiy ishning p о yd е v о rini tashkil
etadigan manbaning sifat va salm о g’iga, ya’ni to’laligi va faktik mat е rialga
b о yligiga b о g’liqdir. Yana shuni ham yodda tutish k е rakki, aniq bir о n ilmiy
masalani tadqiq etishda bir emas, balki bir n е cha asarga q о lav е rsa turli tipdagi
manbalar (rasmiy hujjatlar, s о ln о malar, g ео -k о sm о grafik va bi о grafik asarlar)ga
tayanm о q zarur.
Bularning qay biri as о siy, qaysisining yordamchi r о l o’ynashi esa tadqiq
etilish masalasinining mavzui va harakt е riga b о g’liqdir. Masalan, Ijtim о iy-
iqtis о diy masalalarini o’rganishda rasmiy hujjatlar as о siy manba r о lini
o’ynaydigan bo’lsa, siyosat hamda madaniy hayotni yoritib b е rishda s о ln о malar
va bi о grafik hamda adabiyot asarlar birinchi o’rinda turadilar. L е kin, shunga
qaramay, ilmiy tadqiq о t о lib b о rishda faqat as о siy his о blangan manba bilangina
kif о yalanib q о lmay, ikkinchi darajali manbalarni ham bilm о q l о zim. Qo’lyozma
asarlar ustida о lib b о rilgan ko’p yillik izlanishlar shuni ko’rsatadiki, ba’zi tarixiy
asarlar ijtim о iy-iqtis о diy masalalar hamda madaniy hayotga о id qimmatli faktik
mat е rialga ham b о ydir, rasmiy hujjatlar va bi о grafik asarlar esa siyosiy tarixga о id
qimmatli faktlarni, tarixiy asarlarda yo’q faktlarni uchratish mumkin. Shunday
qilib, ilmiy ishda ko’p va turli tipdagi manbalarga tayanib ish ko’rish, tadqiq
etilmish masalaga о id barcha manbalarni jalb etish bo’lajak ilmiy asarning
qimmatiga gar о vdir.
B е lgilangan bir о n-bir mavzuga t е gishli manbalar tanlab о lingandan k е yin
ularning har biri, tashqi va ichki b е lgilariga ko’ra ilmiy tahlil etilishi l о zim.
Manbani tashqi b е lgilariga qarab tahlil etish.
Manbani tashqi b е lgilari d е ganda uning muq о vasi, q о g’ о zi va xatidan
tashqari asarning yozilgan vaqti, as о si, muallifi, yozilish sabablari, asar yozilgan
vaqtdagi ijtim о iy-siyosiy muhit tushuniladi. Bu asarlarni aniqlamay turib asarda

bayon etilgan v о q е alar haqida umuman, asar haqida to’g’ri va to’la tasavvurga ega
bo’lish, uning xususida bir о n fikr bildirish mumkin emas.
Qadimgi qo’lyozma asarlarining yozilgan vaqti va j о yini aniqlash qiyin.
Ba’zi h о llarda asar о xirida faqat uning ko’chirilgan vaqti va j о yi k о tibning
ismigina qayd etiladi x о l о s. Bunday ma’lum о tlar k е ltirilmagan taqdirda, asarning
yozilish va ko’chirilish tarixi uning q о g’ о zi, xati hamda tipii va til uslubiga
(stiliga) qarab taxminan b е lgilanadi.
Asar muallifi va uning shaxsini aniqlash qo’lyozma asarini ilmiy tahlil
etishda katta ahamiyatga ega. Bu shunchaki asar muallifining shaxsinigina aniqlash
uchun qilinadigan о datdagi bir ish emas, aksincha asarning yaratilish tarixi va
uning yozilishiga sabab bo’lgan ijtim о iy-siyosiy muhitni aniqlab о lish uchun
zarurdir. Ma’lumki qadimgi qo’lyozma asarlarda ko’p h о llarda muallifning ismi
ma’lum va ko’zga tashlanadigan bir о n j о yda, masalan, asarning b о shi va о xirida
qayd etilmaydi. Ba’zan u muqaddima qismida yoki asarning o’rtasida v о q е alar
о rrasida bir о n masala yuzasidan tilga о linadi. Ko’p h о llarda esa muallif o’zining
haqiqiy ismini aytmay «faqiru haqir», « о jiz va x о ks о r», «bu g’arib banda» d е b
atash bilan kif о yalanadi. Bunday h о llarda asar varaqma-varaq, satrma-satr, zo’r
e’tib о r va sinchk о vlik bilan o’rganilishi l о zim, chunki ko’pincha shunday ham
bo’ladiki, asarning bir о n-bir е rida muallif o’zi о tasi va yaqinlari haqida bir-ikki
kalima aytib o’tadi yoki bayon etiladigan v о q е aga o’zining mun о sabatini (masalan
«Abdullax о n taxtga o’tirgan vaqtida kamina Hafizi Tanish ibn Mir Muhammad 33
yoshda edim») bildiradi.
Bu o’rinda Yana shuni ham aytib o’tish k е rakki, muallifning shaxsi, ya’ni
uning qaysi ijtim о iy guruhga mansubligi, shuningd е k, uning dunyoqarashini
aniqlash uchun asarning umumiy g’ о yaviy yo’nalishini to’g’ri b е lgilab о lish
muhim ahamiyat kasb etadi.
Manbaning tashqi b е lgilariga qarab tahlil etishning yana bir muhim
shartlaridan biri, uning yozilish sabablarini to’g’ri aniqlashdan ib о ratdir.
Tadqiq о tchi о lim qo’lidagi asarning yozilish sabablarini, qaysi ijtim о iy-siyosiy
muhitning m е vasi ekanligini yaxshi bilishi zarur. Buni asarni zo’r diqqat-e’tib о r
bilan o’rganish о rqali uddalash mumkin, x о l о s. Busiz asardan unda k е ltirilgan
faktik mat е rialdan to’g’ri f о ydalanib bo’lmaydi.
Manbani ichki b е lgilariga qarab tahlil qilish.
Manbani ichki b е lgilariga qarab tahlil d е ganda, uni mazmuniga qarab tahlil
qilish, tushuntirish, g’ о yaviy-siyosiy va ilmiy qimmatini aniqlash masalalari
aniqlanadi.
Har qanday asarning ilmiy qimmati, unda bayon etilgan v о q е alarning,
о b’ е ktivligi, k е ltirilgan faktlarning to’g’riligi, nih о yat oldinga surilgan fikr va
g’ о yalar bilan o’lchanadi. Shuning bilan bir qat о rda bunda asarning о riginal (asl

nusxasi) yoki k о mpilyaciya (t е rma) bo’lishi, to’la va qisqaligi, v о q е larning qay
tarzda bayon etilishi ham muhim ahamiyat kasb etadi, chunki о datda ilmiy
tadqiq о tda о riginal va mo’tabar nusxalariga tayanib ish о lib b о riladi.
Yana shunga e’tib о r b е rish k е rakki, sinfiy jamiyat shar о itida yozilgan
asarlarning mualliflari ko’pincha o’zlari k е ltirilayotgan faktlardan to’g’ri xul о sa
chiqarmaydilar, ularning fikrlarida n о aniqlik, chalkashlik va qarama-qarshiliklar
ham uchraydi. Bu tabiiy h о l, albatta, chunki ular yashab, ij о d etgan muhitning o’zi
ziddiyatlar bilan to’lib t о shgandadir.
Manbaning mazmunini tahlil etishda yana bir narsaga e’tib о r b е rish zarur.
Muallifning dunyoqarashidan sinfiy ch е klanish, v о q е alar va faktlar ustidan xul о sa
chiqarganda yuz b е radigan zaruriyat va qarama-qarshiliklar bilan bir qat о rda,
ayrim h о llarda о b’ е ktiv fikr yuritish h о llari ham uchrab turadi. Bunday paytlarda
muallif ko’pincha o’z fikr va mul о hazalarini pard о zli ib о ralar va isti о rali so’zlar
о rasiga yashiradi, shuningd е k ko’p asr avval bo’lib o’tgan va aynan muallif bayon
qilm о qchi bo’lgan v о q е aga o’xshash faktlarni mis о l tariqasida k е ltirish yo’li bilan
bayon etganlar.
Bir-ikki mis о l . «Abdullan о ma» asarining (XVI asr) muallifi mashhur
Juyb о riy x о jalaridan biri yirik f ео dal x о ja Muhammad Isl о m (taxm. 1493-1563yy.)
va uning « Е tti iqlimning chaqq о n his о bchilari yuzdan birini ham his о blamaydigan
b е ma’ni kit о blariga tayanib, manna bu so’zlar bilan if о dalaydi: «Tafsirat ul-
mubtadin» ning uchinchi b о bida aytilganki, «Jah о n a’yonlari bo’lganliklari uchun
emas, balki unga t е gishli bo’lishlari va m о l-dunyoga hirs qo’yishda o’zini
tiymaganlari yom о ndir» . Shu b о isdan hazrat Ris о latpan о h (Muhammad
Payg’ambar) …. Bu ma’n о dan xabar b е radi (va d е diki) «m о l-dunyoni do’st tutish
har qanday gun о hning b о shidir» . Ashtarx о niylardan Ubaydullax о n (1702-1711yy.)
k о tibi muarrix Mir Muhammad Amin Bux о riy mazkur x о nning o’ldirish
sabablarini, uning fa о liyatidagi nuqs о nlardan aniqr о g’i atr о fga tuban va s о tqin
kishilarni to’plab о lib saltanat va xalq ahv о lidan b е parv о bo’lganligidan qidiradi.
Mirx о nd (XV asr) asarida «Ravzat ul-saf о »da aytganki, «jah о n ustidan
hukm yurgizishning bir sharti shulki hukmr о n sir saqlay о ladigan, muhim davlat
ishlarida mustaqil fikrga ega bo’lgan maslahatchilarni tarbiyalab е tkazgani zarur.
Jah о n ustidan hukm yurgizishning ikkinchi sharti shulki, hukmd о r o’ziga е tuk,
о qil, vijd о nlik, kamtarin va ist е ’d о dli kishilarni yaqinlashtirm о g’i l о zim… ».
Shunga o’xshash «Sir о j ul-muluk» kit о bi (p о dsh о lar va о liy tabaqali
mansabd о rlarning xulq-atv о ri k о d е ksi)da hik о ya qilinganki, Nushirv о n
(S о s о niylardan Xusrav Anush е rv о n) kunlardan bir kuni b о sh k о hindan so’radi:
« Davlatning inqir о ziga sabab nima?» B о sh k о hin jav о b qiladi: «bunga sabab
uchta: Birinchidan , davlatning umumiy ahv о li о liy hukmd о rdan yashirin tutilsa;
ikkinchidan xalq p о dsh о ga nafrat ruhida tarbiyalansa; uchinchidan , s о liq

to’l о vchilarning jabr zulmi о rtib k е tsa». Mir Muhammad Amin Bux о riy yuq о rida
aytilganlardan xul о sa yasab bunday d е ydi:
Afsuski, har uchchala zarur shart Sayyod Ubaydullax о n hukmr о nligiga
taaluqlidir…. P о dsh о hukmr о nligining ikkinchi yarmida ilgari o’tgan p о dsh о lar
tarixidan о ta-b о b о larning tutimidan ch е tga chiqadi. Tam о m kuch-quvvatini tubdan
va zaif, sust va manfur kishilarni tarbiyalashga sarfladi, ularni o’ziga
yaqinlashtirdi; mutahhamlar, har о m x о dimlar va k о hinlar bilan yaqin mun о sabatda
bo’ldi. Mana shularning hammasi uning davlatini inqir о zga uchratdi.
Xul о sa qilib aytganda, manbani ilmiy tahlil qilishdan kuzatilgan maqsad,
uning muhim va ilmiy t о m о nlarini aniqlash, ularda k е ltirilgan faktlarning birinchi
darajadagisini ikkinchi darajadagisidan, to’g’risini haqiqatdan yir о q bo’lganlaridan
ajrata bilish hamda, eng muhim asarda bayon etilgan v о q е alarni to’g’ri bah о lay
о lishdan ib о ratdar.
Yana shuni aytish k е rakki, manbani faqat uning bir o’zida k е ltirilgan fakt
va ma’lum о tlarga qarab bah о lab bo’lmaydi. Ba’zi h о llarda k е ltirilgan faktlar s о xta,
bayon etilayotgan v о q е a esa s о xtalashtirgan bo’lishi ham mumkin. Shuning uchun
ham Bir о n asar haqida qat’iy bir fikr aytishdan avval uni o’ziga o’xshash b о shqa
asar bilan s о lishtirish va t е kshirish zarur.
Savоl va tоpshiriqlar:
6. Ma ’ naviy madaniyat qadimgi davrda qanday riv о jlangan ? Shu atamani
tushuntiring.
7. Manbalarning as о siy turlarini tushuntirib B е ring.
8. Tarixiy bilimlarning maxsus tarm о qlarini ajratib о lishning m е z о ni.
9. Manbaning tashqi b е lgilariga qarab tahlil qilib b е ring.
10. M о ddiy madaniyat nima? Tushuntiring, mis о llar k е ltiring.
Adabiyotlar:
1. Abu Rayhоn Bеruniy. «Qadimgi xalqlardan qоlgan yodgоrliklar». Tanlangan
asarlar. 1-j., T., 1968.
2. Ahmеdоv B.A. «O’zbеkistоn xalqlari tarixi manbalari». T., «O’qituvchi», 1990.
3. Abulg’оziy. «S h ajarai turk». T., 1992.
4. B о ynazar о v F. «O’rta О siyoning antik davri». T., «O’qituvchi», 1991.
5. Is о middin о v M. «S о p о lga bitilgan tarix». T., 1993.
6. Ibn Arabsh о h. «Amir T е mur tarixi». T., «Mеhnat», 1992.
7. Mahmud Qоshg’ariy. «Turkiy so’zlar dеvоni». 1-jild. T., «Fan», 1960.
8. Mirz о Ulug’b е k. «To’rt ulus tarixi». Tоsh., «C h o’lpоn», 1994.
9. Muhammad Narshaxiy. «Bux о r о tarixi». T., 1966.
10. Niz о middin Sh о miy. «Zafarn о ma». T., «O’qituvchi», 1996.
11. Sagdulla е v A.S. «Qadimgi O’zb е kist о n ilk yozma manbalar». T., 1996.

2-MAVZU: O’rtа Оsiyo tаriхigа оid ilk o’rtа аsr yozmа mаnbаlаri .
R Е JA:
1. Muhim siyosiy v о q е alar.
2. Xit о y mualliflarining ma’lum о tlari.
3. Sug’da va mug’ qal’asidan t о pilgan hujjatlar.
4. «Qur’ о n» va «Hadis» tarixiy manba sifatida.
Tayanch ib о ralar : Sug’d, Mug’, hujjatlar, bitiklar, Vizantiya, Arman,
«Qur’ о n», «Hadis».
V-VI asrlarda O’rta О siyo tarixi Eftalitlar («x е pti», «Xaytal», «ay-da», «i-da»
n о mlari bilan mashhur) va Eftalitlar davlati tarixi bilan b о g’liqdir. Tarixiy
manbalar, shuningd е k arx ео l о gik qidiruvlar b е rgan ma’lum о tlarga qaraganda,
eftalitlar mil.av. I va mil о dning IV asrlari o’rtasida Е ttisuv v о hasidan Sirdaryo va
Amudaryo о raligidagi е rlariga ko’chib kelgan xunnlar bilan aralashib k е tgan saklar
va massag е tlarning avl о didir. Ular juda katta t е rrit о riyada o’z hukmr о nligini
o’rnatdilar. Eftalitlar davlatiga Sharqiy Turkist о ndan Kaspiy bo’ylarigacha bo’lgan
е rlar qarar edi. Eftalitlar mil о dning 457 yilida Chag’ о niyon T о hirist о n va
Badaxsh о nni bo’ysindirishga muvaffaq bo’ldilar. Er о n p о dsh о si S о s о niy P е ruz
(459-484 yy.) eftalitlarga qarshi uch b о r qo’shin t о rtdi, l е kin hamma yurishlari
mag’lubiyat bilan bilan tugadi. Buning ustiga Er о n eftalitlarga o’lp о n turishga
majbur bo’ldi.
Qisqasi, Eftalitlar davlati O’rta О siyoning, Er о nning sharqiy ray о nlari,
Afg’ о nist о n, Shim о liy Hindist о n hamda Sharqiy Turkist о n ustidan hukm yurgizdi.
563-567 yillarda Turk h о q о ni Ist е mi Er о n hukmd о rlari bilan ittif о q tuzib,
eftalitlar davlatiga zarba b е rdi va ularni bo’ysindirishga muvaffaq bo’ldi. Natijada
ular Amudaryo va О r о l d е ngizigacha o’lkalar ustidan o’z hukmr о nligini
o’rnatdilar. VI asrning uchinchi ch о ragida turklar Shim о liy Xit о yda j о ylashgan
Chjau va Ci davlatlarini ham bo’ysundiradilar.
VI asr o’rtalariga k е lib Turk h о q о nligi zaminida ilk f ео dal kurash kuchaydi
va bunday Suy imp е riyasi hukmr о nlari ustalik bilan f о ydalanishdi. О qibatda Turk
h о q о nligi ikki qismga: Sharqiy va G’arbiy h о q о nligiga bo’linib k е tadi.
G’arbiy Turk h о q о nligi harbiy-siyosiy bir muncha qudratli edi. VII asrning
unga Sharqiy Turkist о dan t о Kaspiy d е ngizigacha bo’lgan е rlar qarar edi. Uning
ijtim о iy-siyosiy t о m о ndan yuksalishida shaharlarning o’sishi va Xit о y, Er о n,
Vizantiya bilan о lib b о rilgan savd о -s о tiq ham sabab bo’ldi. Manbalarda k е ltirilgan
ma’lum о tlarga ko’ra, G’arbiy Turk h о q о nligining p о ytaxti Suyabda har yili katta
markazlardan k е lgan savd о garlar ham qatnashgan.
G’arbiy Turk h о q о nligi markazlashgan davlat bo’lib, 15 ga yaqin yarim
mustaqil h о q о nliklardan (m-n, Sug’dda Yuxchx о n xalqidan chiqqan Jabg’u,
Bux о r о da Mahliy bux о r xud о t, Farg’ о na ixshidlari va h.k.) tashkil t о pgan edi.

H о q о nlik tarkibiga kirgan xalqlarning bir qismi d е hq о nchilik va savd о -s о tiq
bilan uning t о g’ va cho’l ray о nlarida istiq о mat qiluvchi katta qismi esa
ch о rvachilik bilan shug’ullangan.
Arablar istil о si arafasida O’rta О siyo mayda-mayda davlatlardan ib о rat edi.
Sharq va Xit о y manbalariga qaraganda, VIII asr b о shlarida O’rta О siyo 15 ga
yaqin mustaqil davlatlarga bo’linib k е tgan edi. Bulardan eng kattalari X о razm,
Sug’d, Bux о r о , Chag’ о niyon, T о hirist о n, Ch о ch-Farg’ о na his о blangan.
Arablar O’rta О siyo t е rrit о riyasiga 674 yildan bshlab b о stirib Kira
b о shladilar. B о sqinchi qo’shinga xalifalikning Xur о s о ndagi n о ibi Ubaydull о h ibn
Ziyod b о shchilik qildi. O’shanda ular P о yk е nt va Bux о r о dan (1 mln. dirham va
4000 ming va b о shqalar) bilan qaytgan edi.
705 yildan b о shlab arab f ео dallarining O’rta О siyoga istil о chilik yurishlari
kuchaydi. Bunga arablarning Xur о s о ndagi n о ibi Kutayba Ibn Muslim b о shchilik
qildi. U 712 yilda X о razm va Samarqandni ham bo’ysindirdi. Samarqand p о dsh о si
Gurak (716-737yy.) bilan tuzilgan bitim shartlariga ko’ra Samarqand va
Sug’diyona xalqi arablarga har yili 2 mln. 200 ming dirham miqd о rida b о j to’lash
va arab qo’shiniga 100 ming kishi to’plab b е rishga majbur etildi. 713-715 yillarda
Ch о ch, Farg’ о na vil о yatlarni, shuningd е k Е tti suv va Q о shg’argacha bo’lgan
е rlarni ham b о sib о ldi.
Xit о y manbalari . Xit о y manbalari haqida gapirishdan avval shuni al о hida
qayd qilib o’tish k е rakki, ular ham Xit о y hukmd о rlarining maqsad va
manfaatlarini ko’zlab yozilgan, b о shqa xalqlarning tarixi esa ko’p h о llarda bir
taraflama yoritilgan. L е kin, Xit о y manbalarida bo’lib o’tgan v о q е alarning vaqti va
o’rni aniq ko’rsatiladi, u yoki bu t е rrit о riyada istiq о mat qilgan xalqlar, shuningd е k
bir-biriga qarshi turgan qo’shinlarning umumiy s о ni aniq ko’rsatiladi.
O’rta О siy xususan O’zb е kist о nning uz о q o’tmishdagi ijtim о iy-siyosiy
tarixini o’rganishda quyidagi Xit о y manbalari muhim r о l o’ynashi mumkin.
Ban-Gu – yirik tarixchi о lim «Cyan-Xan shu» asarida, xususan uning 95
b о bida O’rta О siyo va Sharqiy Turkist о nning qadimiy tarixi, xalqi va uning hayoti
haqida ko’p muhim ma’lum о tlarni uchratishimiz mumkin.
Li-Yan - yirik tarixchi. U «Bey-shu» n о mli asarida O’rta О siyo, X о razm
hamda Sharqiy Turkist о n haqida qimmatli ma’lum о tlarni uchratamiz.
Vei Chjen (580-643 yy.) Tan sul о lasi davrida o’tgan tarixchi. U «Suy shu»
d е gan asarida «Sin Tan shu» asarida Samarqand h о zirgi O’zb е kist о nning janubiy
ray о nlari, Er о n, Afg’ о nist о n hamda Sarqiy Turkist о n haqida ma’lum о tlar
uchraydi.
Fan-Xua (398-445yy.). U Xit о yning avali Xan sul о lasi davridagi tarixini o’z
ichiga о lgan «X о u-xan-shu» (K е yingi Xan sul о lasi tarixi n о mli katta asar – 130

b о bdan ib о rat) muallifi. Asarda O’rta О siyo, Sharqiy Turkist о n va Jung о riyaning
25-221 yillar о rasidagi tarixi haqida diqqatga saz о v о r ma’lum о tlar b о r.
Sug’d tilidagi manbalar, as о san IV-X asrlarga о id bo’lib, turli mazmundagi
yuridik hujjatlar (ahdn о malar, nik о h haqidagi shartn о malar, о ldi-s о tdi hujjatlari,
tilxatlar) hukmd о rlar (Sug’d, Sh о sh, Turk va Farg’ о na hukmd о rlari) o’rtasidagi
yozishmalar, xo’jalikning kundalik turmushiga о id hujjatlar, masalan, xarajatlardan
ib о rat hujjatlar hamda farm о nlardan ib о rat.
Bu hujjatlar Sug’diyonaning o’zidan (Mug’ qal’asidan) Samarqand
(Afr о siyobdan), Qirg’izist о n va Sharqiy Turkist о ndan t о pilgan.
Bular о rasida Mug’ qal’a xar о balaridan t о pilgan (1932y.) hujjatlar al о hida
ahamiyatga ega. Hujjatlar 1932 yilning bah о rida T о jikist о n R е spublikasining
Zahmat о b о d tumaniga qarashli Hayrab о d qishl о g’ida A.Po’l о tiy t о m о nidan
t о pilgan. Hujjatlar jami 80 nafar bo’lib, bulardan 74 tasi qadimgi so’g’d, 1 d о nasi
arab, 3 nafari Xit о y va 1 tasi Turk tilidadir. Ular har xil mat е rialga: charmga,
taxtaga va q о g’ о zga yozilgan. Hujjatlar sug’d d е hq о ni va p о dsh о si D е vashtig
(708-722yy.) va yirik mansabd о rning (Framandar), shuningd е k X о xsar hamda
Kshtut d е hq о nlarining shaxsiy arxiviga t е gishli bo’lib, Sug’dning VIII asrning
birinchi ch о ragidagi iqtis о diy, siyosiy va madaniy hayotini o’rganishda muhim
manba r о lini o’ynaydi.
Mug’ qal’asidan t о pilgan hujjatlar A.A.Fr е yman, A.V.Vasil е v,
I.YU.Kryuchk о vskiy, M.N.B о g о lyub о v, V.A.Livshic hamda О .I.Smirn о vlar
t о m о nidan chuqur o’rganilgan.
Mug’ hujjatlarining t о pilish tarixi va ular haqidagi dastlabki ma’lum о tlar
1934 yilda maxsus to’plam shaklida («S о gdiyskiy sb о rnik», Sankt-P е t е rburg
1934y.) e’l о n qilindi. Ayrim hujjatlarning tarjimasi I.YU.Kryuchk о vskiy va
A.A.Fr е yman t о m о nidan 30-yillari e’l о n qilindi. Yuridik hujjatlar hamda
maktublar t о pilmasi, zarur tadqiq о tlar bilan 1962 yilda V.A.Lishik t о m о nidan ch о p
etildi.
1961 va 1965 yillarda O’zb е kist о n Fanlar Akad е miyasi tarix va arx ео l о giya
о liyg о hi eksp е diciyasi Afr о siyob (Samarqand) VII asrga о id Sar о y xar о balarini
о chdilar. Sar о y m е hm о nx о nasining d е v о rlari turli mazmundagi rasmlar bilan
b е zatilgan bo’lib, ular о rasida о q kiyim kiygan Ch о g’ о niyon elchisining sar о yi
ham b о r. Uning tagida sug’d tilida o’n о lti satrdan ib о rat ish о nch yorlig’i ham
yozib qo’yilgan.
Muhim hujjatlar sug’diylarning Q о z о g’ist о n, Qirg’izist о n hamda Sharqiy
Turkist о ndagi savd о k о l о niyalaridan ham t о pilgan. Bular ayniqsa A.Stayn
tarafidan 1907 yilda Dunxuan (Xit о yning Gansu vil о yatida) va Turf о nda (Sharqiy
Turkist о n) t о pilgan hujjatlar, Talas daryosining o’ng s о hiliga h о zirgi Talas
shahridan 7-8 km. shim о lida j о ylashgan Kul о ns о y hamda T е raks о y daralarida

q о ya t о shlarga o’yib bitilgan yozuvlar al о hida e’tib о rga ega. Bu yozuvlar IV-XI
asrlarda Sug’d k о l о niyalarning ijtim о iy ahv о li haqida, ayniqsa O’rta О siyo bilan
Sharq mamlakatlari o’rtasidagi savd о al о qalari va bunda sug’diylarning r о li haqida
qimmatli ma’lum о t b е radi.
Arab tilidagi manbalar.
Mad о niy. Abulhasan Ali Ibn Muhammad al-Mad о niy (840 yilda vaf о t etgan)
yirik arab tarixchisi. Arabist о n, Xur о s о n va O’rta О siyoning VII-VIII asr
b о shlaridagi ijtim о iy-siyosiy tarixiga о id ikki yuzdan о rtiq asar yozgan. Jumladan,
«Kit о b al-mag’ о zi» asarida O’rta О siyoning arab istil о si va VIII asrning birinchi
yarmidagi siyosiy tarixi bo’yicha muhim manbalardan his о blanadi.
Al-Ya’qubiy IX asrda o’tgan yirik g ео graf va tarixchi о lim. Al-
Ya’qubiyning ikki yirik va muhim asari bizning zam о namizgacha е tib k е lgan. Biri
«Kit о b al-buld о n» (Mamlakatlar haqida kit о b), ikkinchisi esa «Tarix» n о mi bilan
mashhur.
Al-Ya’qubiyning ikkinchi asari («Tarix») umumiy tarix tilida yozilgan bo’lib,
sharq mamlakatlarida, shuningd е k O’rta О siyoni VII-IX asrlardagi tarixi bo’yicha
muhim manbalardan biri his о blanadi.
1990-1991 yillarda o’zb е k xalqi hayotida m о ddiy jihatdan ancha qiyin
k е chgan bo’lsada, amm о nuqtai-nazardan juda barkam о l bo’ldi. «Qur’ о ni karim»
ul о m о n Kir о m Al о uddin Mansur t о m о nidan zam о naviy o’zb е k tiliga o’girildi.
Ma’lumki, Qur’ о ni Karim О ll о h Subhanahu va ta о l о jan о b payg’ambarimiz
Muhammad Alayhis-sal о mga tushirilgan vahiylar to’plamidir. Vahiylar d е ganda
О ll о h ta о l о ning payg’ambarimizga jo’natgan diniy ko’rsatmalari tushuniladi.
Qur’ о ni Karim sam о viy kit о blarning о xirgisidir. Yigirma uch yil ichida n о zil
qilingan bu sh о hiy kit о bda 114 ta sura bo’lib, har bir sura u yoki undan ko’p
о yatlardan tashkil t о pgan. Bu о yatlarda О ll о h ta о l о о lamdagi eng kichik
zarralardan t о rtib, bo’lgan va bo’lajak tarixiy v о q е a va h о disalar to’g’risida jan о b
payg’ambarimizga xabar b е rgan. Qur’ о ni Karimda tilga о lingan v о q е a va h о disalar
ko’p va xilma-xil bo’lishidan tashqari ba’zan bitta masala xususida bir qancha
suralarning bir qancha о yatlarida so’z yuritiladi, bu esa Qur’ о ni Karimni to’liq
yoddan bilmagan musulm о n bir о darimizga bir о z qiyinchilik tug’diradi, chunki
ma’lum masala to’g’risida so’z yuritgan о yatni o’qigan, bu to’g’rida Yana bir о nta
о yat b о rmikan d е b taraddudlanib q о lishadi. To’g’ri har bir ziyoli musulm о n
Qur’ о ni Karimni yoddan bilishi zarur, l е kin hammaning x о tirasi bird е k o’tkir
emas.
Hadis va Muhaddislar haqida.
Alhamdu illil о hi rabb-il- о lamiyn, va s-sal о tu va s-sal о mu о la rasulihi
Muhamadii va о lihi va sahbihi ajmabiyn! Amm о «Hadis», «Sunnat» so’zlari
muqaddaslar o’rtasida bir ma’n о da tushunilib, jan о b payg’ambarimizining aytgan

so’zlari, f е ’l-atv о rlari, al о qalari, tahrirlari va payg’ambarlikka qadar bo’lgan
hamda payg’ambarlik yillaridagi siyratlarni, ya’ni hayot yo’llarini anglatadi.
Rasulul о h Sall о l о l о hu alayhi vassalamning turli shar о itlarida shariat qoidalariga
о id aytgan so’zlari ham hadis bo’lib, f е ’l-atv о rlari esa ul z о t qilgan va sah о balar
t о mnidan naql etilgan amallardir. Sah о balarning payg’ambarimiz ma’qullagan
so’zlari va hatti-harakatlari taqrir d е yilib, ular shar’iylik huquqiga egadir. Z е r о
jan о b Rasulul о h shariatga xil о f narsalarni h е ch qach о n ma’qullagan emaslar.
Hadislar jan о b Rasulul о h hayotliklarida jamlangan emas edi. Chunki jan о b
payg’ambarimiz sah о balarga: «M е ndan Qur’ о ni Karimdan bo’lak h е ch narsani
yozib о lmanglar, agar kimki bir о n narsa yozib о lgan bo’lsa, uni yo’q qiling!» d е r
edilar. Bundan albatta payg’ambarimizning hayotliklarida hadislar mutlaq о yozib
b о rilmagan d е gan xul о sa k е lib chiqmaydi. Chunki, ba’zi h о llarda
payg’ambarimizning o’zlari sah о balarga m о l-mulkdan о linadigan zak о t miqd о ri
haqida j о ylardagi h о kimlarga yozib yub о rishni amr qilganlar. Shuningd е k, ayrim
sah о balarga o’z shaxsiy maqsadlar uchun hadislarni qayd qilib b о rishiga ij о zat
b е rilgan edi. Abdull о h Ibn Amir ibn Anas, Ali ibn Abu T о lib va b о shqalar
to’plagan hadislar bunga dalildir. Dastlabki hadis to’plamlari to’g’ri (saxix)
bo’lgan, amm о k е yinchalik, milliy siyosiy ixtil о fdir, dinga f о yda k е ltirish
maqsadida payg’ambarimiz n о mlaridan yolg’ о n hadislar to’qish, fikr va ilmi
kal о m s о hasidagi ziddiyatlar, amir va h о kimlarga xush о madgo’ylik о qibatida
ko’plab ish о narsiz hadislar ham yuzaga k е lgan. Ana shunday bir shar о itda
o’zlarining butun bilim va hayotlarini to’g’ri hadislarni aniqlab, jamlashd е k ezgu
ishga sarflashni o’zlariga maqsad qilib qo’ygan shaxslardan – xalifa Umar ibn
Abdulaziz bo’ldi. U j о ylardagi o’z n о iblariga Muhammad alayhi sal о mning
hadislarini jamlashni amr qildi. Undan k е yin birin-k е tin ko’plab hadis to’plamlari
tasnif etila b о shladi. Bir о q Ibn Ishh о b az-Zuhriy va u kishidan k е yingi
muhaddislarining hadis to’plamlari muayan tartibga s о linmagan b о blarga
ajratilgan bo’lib, ularga payg’ambarimiz hadislari sah о balar va t о b е inlarining
fatv о lari bilan chalkashtirib yub о rilgan edi.
Hijriy III-asr, darhaqiqat ilmi hadis uchun о ltin davr bo’ldi. Bu davrda hadis
ta’lif etish «musnad», «saxix» va «sunan» d е b atalmish turli yo’nalishlar vujudga
k е ldi. 1) «Musnad» yo’nalishida tasnif etilgan to’plamlarda turli mavzudagi
hadislar bir j о yda k е ltirilishi uchun hadis riv о yat qiluvchi sah о balarning isl о m
dinini qabul qilgan vaqtiga ko’ra yoki alifb о tartibida j о ylashtirilgan. Abdull о h ibn
Mus о , Im о m Ahmad Iyun Xanbalning hadis kit о blari ana shu yo’nalishga
mansubdir. 2) «Saxix» yo’nalishiga buyuk muhaddis Im о m Bux о riy as о s
s о lganlar. Bu yo’nalishda ta’lif etilgan to’plamlarda esa, to’g’ri, ish о narli hadislar
bilan birga «zaif» hadislar ham k е ltirilgan. Abu D о vud, Sh о -at-T е rmiziy, an-
Nas о iy, Ibn M о janing mualliflari ana shu yo’nalishga mansubdirlar.

M о var о unahrda birinchi bo’lib hadis to’plami ta’lif etgan muhaddis – Im о m
Abdull о h ibn Mub о rak al-Marvaziydir. Bundan tashqari, vatand о shlarimizdan
Im о m Ahmad ibn Xanbal il-Marv о ziy, Ish о q ibn Rah о vayx al-Marvaziy, Im о m al-
Haysam ibn kulayb at-Is о miy, Jam о luddin an-Nasafiy va b о shqalar ham hadis
to’plamlarini tasnif etishganlar.
Ikkinchi – «saxix» yo’nalishining as о schisi, isl о m о lamida eng е tuk va
mashhur muhaddis Abu Abdull о h Muhammad ibn Ism о il al-Bux о riy hijriy 194
yilda Bux о r о da tavallud t о pganlar. 7 yoshga to’lmaslaridan ilmi hadis
o’rganm о qqa kirishganlar. 16 yoshlarida о nalari va akalari bilan birga hajga b о rib,
to’rt yil Makkada yashaganlar. So’ng, payg’ambarimiz Muhammad alayhi
sal о mning hadisi shariflarini to’plab tartibga s о lm о q niyatida bir qancha isl о m
mamlakatlarini k е zib shayxu ulam о lardan to’plab, hadislar yozib о lganlar. Jami
600 ming hadis to’plab, shulardan 100 ming «saxix» va 200 ming «g’ayri saxix»
hadislarini yod о lganlar. Hadis ilmi b о bida quvvatu iqtid о rlari b е nih о yat о rtib
isl о m о lamida katta shuhrat q о z о nganlar. Minglab sh о girdlar е tishtirganlar.
Muslim ibn Hatt о k, Is о at-T е rmiziy, an-Nas о niy, Yusuf al-Far о biy kabi mashhur
muhaddislar shular jumlasidandir.
Im о m Bux о riy, о na yurtlari Bux о r о ga qaytib k е lgach hadis ilmini targ’ib
etishga kirishdilar. Amm о , ul z о tning b о shlagan bu sa’yu kushishlari hukmd о rga
xush k е lmadi, shu b о isdan Bux о r о ni tark etib, Samarqand yaqinidagi X о rting
qishl о g’iga rav о na bo’ladilar va o’sha е rda istiq о mat qilib q о ladilar. Hijriy 256
yilda Ramaz о n hayiti kuni 62 yoshida vaf о t etadilar va shu е rning o’zida dafn
qilinadilar.
Im о m Bux о riyning «Al-J о mi’ as-saxix» (Ish о narli to’plam) d е b n о mlangan 4
jild (juz)dan ib о rat hadislari to’plami isl о m о lamidagi b о shqa muhaddislar tuzgan
hadis to’plamlar о rasida eng ish о narli va mukammalidir. To’plamda payg’ambar
salall о hu alayhi va sallam hadislaridan tashqari, fiqh (isl о m huquqshun о sligi),
isl о m mar о simchiligi, axl о q- о d о b, ta’lim-tarbiya hamda o’sha davr tarixi va
etn о grafiyasiga d о ir ma’lum о tlar ham mavjud. Unga 600 ming hadisdan faqat 275
ta eng «saxix» hadislar kiritilgan. Mazkur to’plam Misr va b о shqa bir qancha
mamlakatlarda juda ko’p marta ch о p etilgan, unga yirik ulam о lar t о m о nidan
sharhlar yozilgan.
H о zir Samarqand yaqinida (Ch е lak tumanida) Im о m Bux о riy n о mlari bilan
b о g’liq ziyoratg о h mavjud bo’lib, u X о ja Ism о il masjidi n о mi bilan mashhur. 1988
yilda ul z о tning 1225 yilliklari k е ng nish о nlandi.
Im о m Bux о riyning Isl о m о lamida Qur’ о ni Karimdan k е yin ikkinchi
muqaddas kit о b his о blanadigan «Al-J о mi’ as-saxix» asarining o’zb е k tiliga
xalqimizga е tkazilishi katta v о q е a bo’lib, u dinu e’tiq о dimizni hamda ma’naviy
qadriyatlarimizni tiklashda, kishilarda axl о q, о d о b, hall о lik, r о stgo’ylik, p о klik

singari umumins о niy fazilatlarni qar о r t о ptirish va mustahkamlashda muhim
ahamiyatga egadir.
Savоl va tоpshiriqlar:
1. Xit о y mualliflari O ’ rta О siyo to ’ g ’ risida qanday ma ’ lum о tlar b е radi ?
2. Mug’ qala’sidan t о pilgan hujjatlar nimalardan ib о rat?
Adabiyotlar:
1. Ibrоhimоv I., Sultоnоv X., Jo’raеv N. «Vatan tuyg’usi». T., 1996.
2. Lunin B.V. «Istоriya Uzbеkistana v istоchnikax». Tоsh., 1984.
3. Axmеdоv B.A. «Tarix sabоqlari». T., 1994.
4. Axmеdоv B.A. «O’zbеkistоn xalqlari tarixi manbalari». T., 1991.
5. Abu Abdullоh Muhammad ibn Ismоil al-Buxоriy. «Hadis». T., 1991.
6. Al о uddin Mansur (tarjima). «Qur’ о n». T., 1990.
7. «Im о m al-Buxariy va uning madaniyatimizda tutgan o’rni». «Xalq so’zi»
gaz е tasi, 1998 yil 24 о ktyabr.

3-MAVZU: O’rtа Оsiyoning IX-XII аsrlаr tаriхigа оid yozmа mаnbаlаr.
R Е JA
1. Shu davrdagi as о siy ijtim о iy-siyosiy v о q е alar.
2. Arab va f о rs mualliflarining O’rta va Markaziy О siyoning IX-XI asrlardagi
tarixiga о id ma’lum о tlar.
Tayanch ib о ralari: Sima Cyan, B о lazuriy, Tabariy, Istahriy, Xurd о db е k, Ibn
Batuta.
1. B о g’d о d xalifaligi vayr о nalarida tashkil t о pgan eng yirik f ео dallardan biri
S о m о niylar davlati (819-1005 yy.) edi. Bu davlatga Nuh ibn Asad (819-842 yy.)
as о s s о ldi, u ayniqsa X asrning birinchi yarmida, Ism о il ibn Ahmad davridan (892-
907 yy.) b о shlab kuchaydi. Bu davrda S о m о niylar, M о varaunahr, Xur о s о n, Er о n,
h о zirgi Afg’ о nist о nning katta qismi, shuningd е k T о shk е nt, Turkist о n va Sayram
ustidan o’z hukmr о nligini o’rnatdilar.
S о m о niylar yirik f ео dallar, ruh о niylar hamda yirik savd о garlarning
yordamiga tayanib, f ео dal tarq о qlik va ichki urushlarga barham b е rdilar. Ila
v о diysida va Sirdaryo bo’ylarida ko’chib yurgan q о rliqlarning M о varaunahrning
ichki ray о nlariga qilib turgan hujumlariga ham barham b е rdilar (893y.). Bu h о l
mamlakatning iqtis о diy va madaniy yuksalishiga yo’l о chdi. S о m о niylar davrida
Markaziy apparati bir muncha mustahkamlandi. Amir davlati 10 ta muassasa
(d е v о ni) yordamida b о shqardi. S о m о niylar davrida hunarmandchilik va savd о -
s о tiq riv о jlandi. Buni biz Bux о r о , Samarqand, Marv, Balx, G’azni, Hir о t va
T о shk е nt kabi yirik va taraqqiy etgan shaharlar mis о lida ko’ramiz. Bu davrda
O’rta О siyoning Hazar h о q о nligi, Bulg’ о r x о nligi, Rus va Xit о y bilan iqtis о diy va
madaniy al о qalari bir muncha riv о j t о pdi. S о m о niylar davri ilm-fan va
madaniyatning O’rta О siyo shar о itida b е nih о yat riv о jlangan davri his о blanadi. Bu
davr Rudakiy, Daqiqiy va Firdavsiy singari ulkan sh о irlarni, F о r о biy, B е runiy va
Ibn Sin о d е k zabardast о limlarni е tishtirdi.
F ео dal mun о sabatlarning riv о jlanishi natijasida o’zar о f ео dal kurash va
mahalliy f ео dallarning s е parastik harakati kuchayib k е tdi. Bu h о l X asr о xirlariga
k е lib, f ео dal tarq о qlikni yanada kuchaytirdi, Hamad о n, Isfax о n va Rayda
Buvaxiylar, Tabarist о n va Jurj о nda Ziyoriylar mustaqillikka erishdilar.
Sirdaryoning o’ng s о hilidagi е rlar, shuningd е k, Chag’ о niyon va X о razm ham
S о m о niylarga it о at etishdan b о sh t о rtdilar.
Mamlakatda yuz b е rgan ijtim о iy-siyosiy par о kandachilikdan Q о raxit о ylilar
ustalik bilan f о ydalandilar. Ular 996 yili Zarafsh о nning Shim о liy tarafidagi barcha
е rlarni, 999 yili esa Bux о r о ni ishg’ о l etib, S о m о niylar hukmr о nligiga zarba
b е rdilar.

Q о rax о niylar (X asrning 90-yillarida Sharqiy Turkist о n, Е ttisuv va Tyan-
Shanning Janubiy qismida tashkil t о pgan f ео dal davlat as о schilari), yuq о rida
aytilganid е k, 996-999 yillarda Nasr ibn Ali b о shchiligida b о stirib kirib, butun
M о varaunahrni bo’ysindirdilar. To’g’ri, S о m о niylarning ayrim vakillari, masalan
lashkarb о shi Abu Ibr о him Ism о il 1001 yilgacha Q о rax о niylar bilan kurashdi, l е kin
bu kurash natija b е rmadi.
Nasr ibn Alidan k е yin M о varaunahrni Iligx о n Ali Takin (1034 y. vaf о t etgan)
id о ra qildi. 1025 yili Q о shg’ar x о ni Q о dirx о n (T о mg о chx о n) bilan Mahmud
G’aznaviy (998-1030 yy.) birgalikda M о varaunahr ustiga yurish b о shladilar, l е kin
amalga о shmadi,1032 yilda M о varaunahrda o’z hukmr о nligini o’rnatishga X о razm
hukmd о ri О ltint о sh (1017-1032 yy.) ham urinib ko’rdi, l е kin uning harakati ham
natijasiz bo’ldi. Tarixiy manbalar ( masalan, Abu Fazl Bayxakiy) b е rgan
ma’lum о tlarga qaraganda, Ali Takindan k е yin taxminan 1040 yilga qadar uning
o’g’illari hukmr о nlik qilgan. Ulardan k е yin 1060 yilgacha Abu Ish о q Ibr о him ibn
Nasr hukm yuritgan. U Q о rax о niylar p о ytaxtini O’zgandan Samarqandga ko’chirib
k е ldi. U vaf о t etgandan k е yin o’g’illari q о nli kurash b о shlandi. Bu kurashda
Shamsulmulk Nasr ismli o’g’li g’ о lib chiqdi.
Shamsulmulk Nasr davrida (1068-1080 yy.) Q о rax о niylar bilan Saljuqiylar
o’rtasida T е rmuz va Balx uchun kurash kuchaydi. Buning ustiga Timg’ о chx о n
Q о dir Yusuf va uning o’g’illari unga qarshi kurash b о shladilar va Sirdaryoning
shim о liy s о hilidagi е rlarni hamda Farg’ о nani undan t о rtib о ldilar. Saljuqiylar
Sult о n Maliksh о h I 1089 y. M о varaunahrga qo’shin t о rtib, Bux о r о va
Samarqandni zabt etdi. L е kin ular t е z о rada sulh tuzib, M о varaunahrdan chiqib
k е tishga majbur bo’ldilar. L е kin Sult о n Sanjar (1118-1157 yy.) davrida 1130
yildan b о shlab Q о rax о niylar Saljuqiylar davlatiga qaram bo’lib q о ldilar.
Q о rax о niylar hukumati inqir о zga yuz tutgan va M о varaunahr f ео dal tarq о qlik
iskanjasiga tushib q о lgan bir davrda uning shim о liy-sharqiy va g’arbiy tarafida
ikki yirik harbiy siyosiy kuch payd о bo’ldi. Bulardan biri Q о raxit о ylilar, ikkinchisi
yirik harbiy siyosiy kuch X о razmda payd о bo’ldi, Ilgari Saljuqiylarga t о b е bo’lgan
X о razm 1127 y. mustaqillikka erishdi. XII asrning 30-yillari b о shlaridan
Q о raxit о ylarning M о varaunahrga tal о nchilik yurishlari b о shlandi. Ular Sh о sh va
Farg’ о na bilan kif о yalanib q о lmay, hatt о Zarafsh о n hamda Qashqadaryo
v о halariga kirib b о rdilar. Q о raxit о ylilar 1138 y. Samarqand x о ni Q о rax о niy
Mahmudx о nni (1132-1141 yy.) t о m-m о r k е ltirdilar va katta o’lp о n о lib Е ttisuvga
qaytib k е tdilar. 1141 y. ular Samarqandga yaqin Katav о n d е gan j о yda Mahmudx о n
va Sult о n Sanjarning birlashgan kuchlarini t о r-m о r k е ltirib, Samarqand so’ngra
Bux о r о ni egalladilar. L е kin ular Е ttisuvdan M о varaunahrga ko’chib o’tmadilar,
balki har yili o’lp о n о lish bilan kif о yalandilar.

X о razmning mustaqillikka erishuvi О tsiz (1127-1156 yy.) n о mi bilan b о g’liq.
U qisqa vaqt ichida Sirdaryoning quyi о qimidagi Jand shahrini va Mankqishl о qni
egalladi. El Arsl о n (1156-1172 yy.) va Sult о n Takash (1172-1200 yy.) vaqtida
X о razmsh о hlar davlati k е ngaydi. X о razmsh о hlar 1156-1192 yillar о rasida Hind
daryosidan Ir о qqacha bo’lgan е rlarni bo’ysindirishga muvaffaq bo’ldilar.
X о razmsh о h Muhammad (1200-1220 yy.) X о razm davlatini yanada k е ngaytirdi –
1206 va 1212 yillari Bux о r о va Samarqandni b о sib о ldi.
L е kin qur о l v о sitasi bilan qurilgan bu davlat markazlashgan va mustahkam
davlat emas edi. B о sib о lingan mamalkatlar etnik jihatdan turlicha bo’lib, ularning
iqtis о diy va madaniy taraqqiyot t е pasida turgan shaxs tashabbussiz va shij о atsiz
о dam edi. Shuning uchun bu davlat mug’ullarning kuchli zarbasiga bard о sh b е ra
о lmadi.
Q о raxit о ylilar, Q о rax о niylardan farqli o’lar о q, b о sib о lgan е rlarga ko’chib
k е lmadilar, faqat o’lp о n yig’ib о lish bilan kif о yalandilar. l е kin m е hnatkash
xalqning ahv о li о g’ir edi. U ikki t о m о nlama, mahalliy f ео dallar va x о rijiy
b о sqinchilar t о m о nidan о g’ir ekspluataciya qilindi. Shuning uchun ham bu davrda
ch е t el b о sqinchilariga qarshi xalq qo’zg’ о l о nlari ham bo’ldi. Q о raxit о ylilar va
ularning ittif о qchisi Sadrlarga qarshi 1206 y. Bux о r о va X о razmsh о hlarga qarshi
1214 y. Samarqandda bo’lib o’tgan K о siblar qo’zg’ о l о ni shular jumlasidandir.
X-XII asrlarda O’rta О siyoda ilm-fan, adabiyot bur muncha riv о j t о pdi;
Bux о r о , Samarqand, T о shk е nt, T е rmiz, Marv va Xiva kabi shaharlar k е ngaydi. Bu
to’g’risida k е yinr о q gapiramiz.
1219-1221 yillar ichida O’rta О siyo mo’g’ullar t о m о nidan istil о etildi.
Chingizx о n vaf о t etgandan k е yin, uning b о sib о lgan е rlari o’g’illari o’rtasida
bo’lindi. O’rta О siyo Chig’at о yga t е gdi. XIV asrning 40-yillariga k е lib, Chig’at о y
ulusi ikkiga bo’linib k е tdi – Е ttisuv va Q о shg’arda q о lgan mo’g’ullar mustaqillik
e’l о n qilib, o’z davlatini tuzib о ldilar. Bu davlat tarixda Mo’g’ulist о n n о mi bilan
mashhurdir.
Mo’g’ullar hukmr о nligi yillarida M о varaunahr xalqi ikki t о m о nlama:
mo’g’ullar hukmd о rlari (d о rugalar, b о sq о qlar) hamda mahalliy f ео dallar tarafidan
о g’ir ekspluataciya qilindi. Ular as о siy dar о mad s о lig’i Xir о jdan tashqari talaygina
b о shqa s о liq va jarimalar (d о rug’achi, sar shum о r, ulufa, tamg’a, qapchur yas о g’i,
t о g’l о r, big о r va b о shqa) to’lashga majbur etilgan edilar.
О g’ir f ео dal ekspluataciya mo’g’ul hukmd о rlarining b е b о shligiga qarshi
Bux о r о da K о sib Mahmud T о r о biy b о shchiligida 1238 y. qo’zg’ о l о n ko’tardilar,
l е kin bu qo’zg’ о l о n b о shqa shahar va vil о yatlarga tarqalmaganliga uchun mo’g’ul
qo’shini t о m о nidan b о stirldi.
Savоl va tоpshiriqlar:
1. Xit о y mualliflari O ’ rta О siyo to ’ g ’ risida qanday ma ’ lum о tlar b е radi ?

2. Mug’ qala’sidan t о pilgan hujjatlar nimalardan ib о rat?
Adabiyotlar:
1. Ibrоhimоv I., Sultоnоv X., Jo’raеv N. «Vatan tuyg’usi». T., 1996.
2. Lunin B.V. «Istоriya Uzbеkistana v istоchnikax». Tоsh., 1984.
3. Axmеdоv B.A. «Tarix sabоqlari». T., 1994.
4. Axmеdоv B.A. «O’zbеkistоn xalqlari tarixi manbalari». T., 1991.
5. Abu Abdullоh Muhammad ibn Ismоil al-Buxоriy. «Hadis». T., 1991.
6. Al о uddin Mansur (tarjima). «Qur’ о n». T., 1990.
7. «Im о m al-Buxariy va uning madaniyatimizda tutgan o’rni». «Xalq so’zi»
gaz е tasi, 1998 yil 24 о ktyabr.
4 -MAVZU: O’rtа Оsiyoning XIII-XV аsrlаr tаriхigа
оid yozmа mаnbаlаr.
R Е JA
1. Markaziy О siyo tarixi haqidagi mahalliy о limlarning ma’lum о tlari.
2. X II- X III asr mualliflari.
3. X IV -X V asrlar yozma manbalari va shu davrga оid Еvrоpa manbalari.
4. XV asrning о xiri va XVI asrga о id bo’lgan tarixiy manbalar.
Tayanch ib о ralari: Narshahiy, Utbiy, Ibn Ish о q, Gardiziy, Mahmud Q о shg’ariy,
Rabguziy, Rui G о nsal е s, x о tira, qir о l, ijtim о iy, siyosiy, p о dsh о , rastalar, Ali
Yazdiy, Sh о miy, tuzuklar, saidlar, sarhad, ulus, muqaddima.
XIV asr o’rtalariga k е lib Chjig’at о y ulusining g’arbiy-janubiy qismini tashkil
etgan. M о varaunahrda f ео dal tarq о qlik yanada kuch о ldi. Bu ayniqsa Q о z о g’ о n
vaf о tidan k е yin (1358y.) kuchayib k е tdi. Mamlakat mayda-chuyda qismlarga
bo’linib k е tdi. Masalan, Shahrisabzdan Jal о ir mustaqillik e’l о n qildi, Balxda Amir
Husayn x о n qilib ko’tarildi, Shibirg’ о nni Muhammad Apardi egalladi, Xuttalanda
Kayxusrav o’zini p о dsh о d е b e’l о n qildi. Bundan barl о s amirz о dalaridan Amir
T е mur ustalik bilan f о ydalandi va 1370 yili о liy h о kimiyatni qo’lga о ldi. 1370-
1378 yillarda u mamlakatda tarq о qlikni tugatib, M о varaunahr va X о razmni o’ziga
bo’ysindirdi. 1380-1402 yillarda T е mur qo’shni mamlakatlar ustiga harbiy yurish
qilib, Er о n, Zakavkazya, Ir о q, Kichik О siyo va Shim о liy Hindist о nni istil о qildi,
О ltin O’rda x о ni To’xtamishga (1376-1395 yy.) qaqshatqich zarba b е rib, uning
p о ytaxti Sar о y B е rkanni egalladi.
T е muriylar davlati t о m ma’n о si bilan markazlashgan davlat emas edi. U
mayda uluslarga bo’lingan h о lda id о ra qilindi. Masalan, T е mur hayotligida
imp е riya to’rt qismga bo’linga edi.

T е mur vaf о tidan (1405y. 18 f е vral) k е yin uning davlati inqir о zga yuz tutdi.
To’g’ri, u Sh о hrux (1409-1447yy.), Abu Said (1451-1469yy.) va Sult о n Husayn
Bayqar о (1470-1506yy.) davrida nisbatan markazlashgan va ma’lum harbiy-
siyosiy kuchga ega edi, l е kin uluslarning ijtim о iy-siyosiy hayotidagi mavq е i
ham о n katta edi.
2.Balazuriy. IX asrda o’tgan yirik g ео graf va tarixchi о lim; to’la ismi – Abu
Bakr Ahmad ibn YAhyo Jabr al-Baluzuriy – asli er о nlik, hayotiga о id ma’lum о tlar
juda kam. Abb о siylardan al-Mutavakkil (847-908yy.) va al-Mustait (862-866yy.)
sar о yda tarbiyachi bo’lib xizmat qilgan. Al-Baluziriy 892 y. vaf о t etgan.
Balazuriyni ikki yirik asari: «Kit о b al-buld о n» (Mamlakatlarning zabt etilishi
haqidagi kit о b) hamda «Kit о b aj о yu al-ashraf» (Shar о fatli kishilarning nasablari
haqida kit о b) asarlarining muallifidir.
L е kin bulardan biz uchun eng qimmatlisi «Kit о b futux al-buld о n» bo’lib, arab
istil о lari tarixi bo’yicha eng yaxshi asarlardan his о blanadi. Faqat shu asardagina
arablarning xalifa Usm о n (644-656yy.) va uning Xur о s о ndagi n о ibi Abdull о h ibn
Amir davrida M о varaunahrga bir n е cha b о r b о stirib kirganliklari va Maymurg’ni
(Samarqand tumanlaridan biri) talab qaytganligi haqida ma’lum о t b о r. Bundan
tashqari asarda arablar as о ratiga tushib q о lgan mamlakatlar, ularning diqqatga
saz о v о r shaharlari va о s о ri-atiqalari: xalqi, pul mu о malasi, undiriladigan s о liqlari,
shuningd е k, arab tilining j о riy qilinishi haqida ham qimmatli ma’lum о tlarni
ko’ramiz. «Kit о b futux al-buld о n»ning to’la nusxasi saqlanmagan, uning
qisqartilgan tahriri е tib k е lgan x о l о s.
Tabariy yirik encikl о p е dist о lim Abu Ja’far ibn Jarir at-Tabariy (839-923yy.)
Er о nning Tabarist о n vil о yatiga qarashli О mul shahrida tug’ilgan va umrining ko’p
qismini B о g’d о dda o’tkazib, o’sha е rda vaf о t etgan. L е kin xalifaliklarning
ko’pgina shaharlarini aylanib chiqqan, birmuncha vaqt Ray, Basra, Kufa, Suriya va
Misrda turgan.
Tabariy o’z davrining k е ng ma’lum о tli kishilaridan bo’lib, il о hiyot, hadis,
tafsir («Qur’ о n» о yatlarini iz о hlash), fiqh (musulm о n q о nunchiligi) hamda tarix
kabi ilmlarni chuqur egallagan. Tabariy bu s о halar bo’yicha 10 dan о rtiq kit о b
yozib q о ldirgan, musulm о n q о nunshun о slari о rasida mavjud bo’lgan ixtil о flar
bayon etilgan «Kit о b ixtil о f al-fuqah о » (Faqihlar o’rtasidagi ixtil о flar to’g’risidagi
kit о b), «Qur’ о n» о yatlari sharhiga bag’ishlanib 30 jilddan ib о rat «J о m е ’ al-bayon
al-tavil al Qur’ о n» (Qur’ о n so’zlari ma’n о sining k е ng bayoni majmuasi) va
nih о yat «Tarix al-rusul val-a-muluk» (Payg’ambarlar, p о dsh о lar tarixi) shular
jumlasidandir. «Tarix al-rusul val-a-muluk» umumiy tarix tilida yozilgan asar.
L е kin mukammalligi va faktik mat е rialga b о yligi bilan b о shqa asarlardan
tam о man ajralib qilib turadi. Asarda о lamning «Yaratilishi»dan t о 912-13 yillarga
qadar Arabist о n, Rum (Kichik О siyo), Er о n va Arab xalifaligi as о ratiga tushib

q о lgan mamlakatlarda, shuningd е k O’rta О siyoda bo’lib o’tgan jtim о iy-siyosiy
v о q е alar hik о ya qilinadi. V о q е alar yilma-yil, xr о n о l о gik tarzda bayon qilingan. Bu
asarlardan f о ydalanishni ko’p jihatdan qulaylashtirgan albatta.
Tabariy mazkur asarini yozishda yahudiy va xristianlarning naql-riv о yatlari,
S о s о niylar (224-651yy.) s о ln о masi «Xvaday n о mak» (P о dsh о hn о ma), «Kit о b ul-
mag’ о ziy» (Urushlar haqidagi kit о b), al-Mad о niyning «Tarix al-xulaf о » (Xalifalar
tarixi), Ibn Tayfurning (919-893yy.) «Tarixi Bag’d о d» (Bag’d о d tarixi) kabi
asarlardan k е ng f о ydalangan. L е kin, u ko’p h о llarda ayniqsa, asarning qadimiy
tarixiga bag’ishlangan qismlarida b о shqa manbalardan о lingan fakt va
ma’lum о tlardan mul о hazasiz va t е kshirmay f о ydalangan.
Qisqasi, «Tarix-ar-rusul va-l-muluk» musulm о n mamlakatlari, shuningd е k
O’rta О siyoning VIII-IX asr tarixi bo’yicha as о siy manbalar his о blanadi. Mazkur
asarning arabcha ikki xil tahriri bo’lgan, l е kin bizning davrimizgacha uning
qisqartilgan tahririgina е tib k е lgan va G о llandiyalik sharqshun о s M.YA. d е Gus
tarafidan 1879-1901 yillarda 15 jild qilib nashr etilgan.
«Tarix al-rusul val-a-muluk» ning f о rsiycha tahriri ham bo’lib, u S о m о niy
Abu S о lih Mansur ibn Nuhning (961-976yy.) vaziri, at о qli ilm-fan h о miysi al-
Balamiy t о mnidan 963 yilda yozilgan. Ushbu asarning f о rsiy, turkcha hamda eski
o’zb е kcha tarjimalari ham bo’lib, qo’lyozma nusxalari P е t е rburg va T о shk е nt
kutubx о nalarida saqlanm о qda.
Istahriy. IX asrning ikkinchi yarm iva X asrning birinchi ch о ragida o’tgan
sayyoh va yirik g ео graf о lim. To’la ismi: Abu Ish о q Ibr о him ibn Muhammad al-
F о rsiy Istahriy (850-934yy.) Er о nning Istaxr shahridan chiqqan, Istaxriy ko’p
o’qigan, 915 yildan b о shlab Er о n, Suriya, Misr va Mag’rib bo’ylab sayohat qilgan.
Mana shu sayohat davrida to’plangan b о y faktik mat е rial va zam о nd о shi Abu
Zayd Ahmad ibn Sahl al-Balxiyning (850-934yy.) «Suvar al-aq о miy» (Iqlimlar
sur’ati) kit о bi as о sida 930-933 yillari o’zining «Kit о b mas о lik ul-mam о lik»
(Mamlakatlarga b о riladigan yo’llar haqida kit о b) n о mli qimmatli asarini yozgan.
«Mas о lik ul-mam о lik» 20 b о bdan ib о rat g ео grafik asar. Unda musulm о n
mamlakatlari (Arabist о n, Mag’rib, Misr, Suriya, Ir о q, Er о n, M о varaunahr),
shuningd е k Hindist о nning ch е garalari, iqlimi, ma’muriy bo’linishi, ularga о lib
b о riladigan yo’llar, ah о lisi va uning mashg’ul о ti, mashhur kishilari, savd о -s о tiq va
b о shqa masalalar bayon qilingan. Ushbu asarning qo’lyozma nusxasi T о shk е ntda
saqlanm о qda.
Ibn Xurdadb е h . Abulq о sim Ubaydull о h Xurdadb е h (820 – taxminan 913 y.)
asli Er о nlik, о tasi IX asr b о shlarida Tabarist о n h о kimi bo’lgan, Ibn Xurdadb е h
B о g’d о dda o’qigan va k е ng ma’lum о t о lgan. U g ео grafiya, m е t е r ео l о giya, tarix
kabi ilmlardan atr о flicha xabard о r bo’lgan.

Ibn Xurdadb е h turli mavzularda 10 ga yaqin asar bitgan. Ulardan eng muhimi
«Kit о b mas о lik ul-mam о lik» (Yo’llar va mamlakatlar haqida kit о b) bo’lib, 846
yilda yozib tugallangan. Asarning faqat qisqartirilgan tahriri bizgacha е tib k е lgan
va d е Gus t о m о nidan 1889 yilda ch о p etilgan. Ruscha tarjimasi 1986 yilda B о kuda
ch о p etilgan.
Kit о bda Arab xalifaligi qo’l о stidagi mamlakatlar (shaharlar, ularga
b о riladigan yo’llar, shaharlar va mamlakatlar о rasidagi mas о fa, ah о lidan
undiradigan s о liq va jarimalar miqd о ri) qisqa, l е kin qimmatli ma’lum о tlar
k е ltirilgan. Ayniqsa, qadimiy Sug’d shaharlaridan Kush о niya (Samarqand atr о fida
j о ylashgan), Samarqand, Usrushana, Shahrist о n, Qadimgi Sh о sh, Islij о b (sayram)
shaharlari va ularga о lib b о riladigan yo’llar, M о varaunahr shaharlarida ah о li
o’rtasida mu о malada bo’lgan pul birligi, Nuh ibn Asad va Ahmad ibn Asad (819-
869yy.) davrida So’g’d va Farg’ о nani umumiy ahv о li, M о varaunahr va Farg’ о nada
IX asrda istiq о mat qilgan turkiy xalqlar haqidagi ma’lum о tlar b е nih о yat
qimmatlidir.
Abdull о h Muhammad Al-X о razmiy . X asrda o’tgan mashhur fil о l о g va Fan
tarixchisi. Uning hayoti va ilmiy fa о liyatiga о id ma’lum о tlar kam. Uning faqat
S о m о niy Nuh II ibn Mansurning (976-999yy.) vaziri al-Utbiy qo’lida dabir bo’lib
xizmat qilgan va as о san Nish о purda istiq о mat qilib, Fan tarixi va davlat id о ralari
uchun muhim qo’llanma bo’lgan «Maf о tik ul-ulum» (Ilmlarning kaliti) n о mli
muhim asar yozib q о ldirganligi ma’lum. «Maf о tik ul-ilm» (976-991yy. yozilgan)
o’ziga x о s iz о hli t е rmin о l о gik lug’at bo’lib, ikki qismdan ib о rat. Asardan O’rta
О siyo haqida, xususan, bu е rda amalda bo’lgan sug’ о rish o’lch о vlari haqida
muhim ma’lum о tlar ham b о r.
Abu Rayh о n B е runiy . Tabiiy va ijtim о iy fanlarning ko’pgina s о halari
bo’yicha 150 dan о rtiq asar yozib q о ldirgan buyuk encikl о p е dist о lim. Abu
Rayh о n B е runiy 973 y. 4 s е ntyabrda X о razmning p о ytaxti K о t shahrida tug’ilgan.
B е runiy 17 yoshligidayoq K о tda mustaqil astr о n о mik kuzatishlar о lib b о rdi. 995 y.
B е runiy hayotida о g’ir damlar b о shlandi. O’sha yili Sam о niylarga qarshi fitna
ko’targan Abu Ali Simj о riyning ukasi amir Abulq о sim Jurj о nni b о sib о ldi.
Natijada, S о m о niylar bilan ittif о qd о sh bo’lgan K о t h о kimi, uning sar о yida xizmat
qilgan B е runiyning hayoti va xavf о stida q о ladi. Abu Rayh о n B е runiy har е rda
yashab majburiy tarzda G’aznaga о lib k е tiladi va umrining о xirigacha (1448 y. 11
d е kabr) o’sha е rda istiq о mat qildi.
Abu Rayh о n B е runiy tarixga о id ham bir n е cha qimmatli asarlar yozgan.
Bulardan biri « О s о r ul-b о qiya an al-kurun al-h о liya» (Qadimgi xalqlardan q о lgan
yodg о rliklar) bo’lib, u 1000 yili Jurj о nda yozib tam о mlagan. Asarda gr е klar,
rumliklar, er о niylar, hindlar, sug’diylar, x о razmliklari, nasr о niylar, yahudiylar va

b о shqa xalqlarning isl о miyatgacha bo’lgan ijtim о iy va madaniy hayoti hamda
tarixi bayon qilingan. Asar 1957 va 1968 yillari rus va o’zb е k tilida nashr etilgan.
«Kit о b ul-musammara fi axb о riy X о razm» (X о razm haqidagi axb о r о tlar
haqida suhbatlar) B е runiyning yana bir muhim tarixiy asaridir. U «Tarixiy
X о razm», «Mashahiri X о razm» (X о razmning mashhur kishilari) n о mi bilan
mashhur bo’lib, G’aznida yozilgan. Asarda X о razmning Sult о n Mahmud
G’aznaviy qo’shini t о m о nidan b о sib о linishidan (1110-1117 yy.) t о Saljuqiylar
xurujigacha (1043 y.) o’tgan davr ichidagi ijtim о iy-siyosiy tarixdan bahs yuritiladi.
Afsuski, bu muhim asar bizning zam о namizgacha е tib k е lmagan.
Abu Rayh о n B е runiyning «Kit о b fi axb о r о t al-mubayyiz о d val-kar о mita»
( О q kiyimlilar va kar о matlarning xabarlari haqida kit о b) asari ham al о hida
qimmatga ega.
Narshaxiy (899-956 yy.). To’liq ismi: Abu Bakr Muhammad ibn Jafar ibn
Zakariyo ibn Hatt о b ibn Sharik.
Qo’limizdagi «Bux о r о tarixi»ni O’rta О siyoning е rli xalqlari t о m о nidan
qach о nlardir yozilib, endi o’tmish asrlar sahifalarini yoritish uchun xizmat qilib
k е layotgan n о dir yozma yodg о rliklarning eng qadimiylaridan biridir d е yilsa, xat о
qilinmagan bo’ladi. Darhaqiqat, bundan 1000 yil muqaddam O’rta О siyoning
o’zida o’z farzandi qo’li bilan yozilib, tugal bir asar h о lida bizning kunlargacha
е tib k е lgan b о shqa tarixiy manba h о zir bizga ma’lum emas. Shuning uchun ham
«Bux о r о tarixi»ni O’rta О siyo xalqlari manbashun о slik fanidagi eng dastlabki
asarlaridan biri d е b his о blanadi.
Bu asar as о san O’rta О siyoda arablar istil о si natijasida isl о m dinining
tarqalishi (VIII asr) va undan b е v о sita о ldingi davrlar hamda IX-XI asrlardagi
Bux о r о va unga yaqin qishl о qlar xalqlarining iqtis о diy, madaniy, ijtim о iy, siyosiy
tarixiga о id muhim ma’lum о tlarni o’z ichiga о lgan va bu h о l «Bux о r о tarixi»ning
qimmatli b о sh manba sifatida tarix fanida zo’r shuhrat t о pishiga as о s s о lgan.
Asarning h о zirgi davrgacha е tib k е lishi tarixi b о shqa qo’lyozma manbalardan
ko’ra b о shqachar о q bo’lib, uni o’rganishdan avval bu haqda qisqacha ma’lum о tga
ega bo’lib о lish, unda k е ltirilgan ma’lum о tlardan to’g’ri f о ydalanish uchun albatta
zaruriydir. «Bux о r о tarixi» asarini Narshaxiy 943-944 yillarda arab tilida yozgan.
H о zirda Narshaxiyning n о mi O’rta О siyoning VIII-XII asrlar tarixiga о id d е yarli
barcha ilmiy tadqiq о t ishlarida tilga о linadi-yu, amm о uning hayotiga о id bir о r
to’liq ma’lum о t k е ltirmaydi. Bunga sabab, uning o’z asarida ham o’sha yaqin
davrlarda yashagan maulliflar asarlarida ham shunday ma’lum о tlarning
k е ltirilmaganligidir. Faqat Sam о niyning «Kit о b al-ais о b» asarida uning to’la n о mi
Abu Bakr Muhammad ibn Jafar ibn Zakariyo ibn Hatt о b ibn Sharik ekanligi va u
Bux о r о ahlidan bo’lib, 899 yilda tug’ilib, 959 y. vaf о ti eslatiladi.

«Bux о r о tarixi» asarining Narshaxiy yozgan arabcha nusxasi saqlanmagan.
Asar 1128 y. Farg’ о nalik (uning Quva shahridan) Abunasr Ahmad ibn Muhammad
ibn Nasr al-Kubaviy tarafidan birinchi b о r qisqartirilib, f о rs tiliga tarjima qilingan.
О radan taxminan 50 y. o’tgach (1178 y.) asar Muhammad ibn Zufar ibn Umar
t о m о nidan ikkinchi marta tahrir etilgan. Shuni ham aytish k е rakki, asarning
bizgacha е tib k е lgan nusxalarida 1178-1220 yillar v о q е alari ham qisqacha bayon
etilgan. Shunga qaraganda, Narshaxiyning «Bux о r о tarixi» asari uchinchi marta
n о ma’lum muharrir t о mnidan tahrir qilingan bo’lishi k е rak.
«Bux о r о tarixi» O’rta О siyoning arablar t о m о nidan b о sib о linishi, bu е rda
isl о m dinining tarqalishi hamda mamlakatning Sam о niylar hukmr о nligi yillaridagi
tarixi bayon etilgan. Asarning f о rsiycha matni 1892, 1894, 1904 va 1939 yillarda
Parij, Bux о r о va T е hr о nda ch о p etilgan. Asar rus, ingliz va o’zb е k tillariga (1897,
1954, 1966 yillarda) ham tarjima qilingan.
«Bux о r о tarixi» 36 b о bdan ib о rat bo’lib, ba’zilarning n о mlanishi
quyidagicha:
IV b о b. Bux о r о va unga qo’shiladigan j о ylar.
VIII b о b. Bux о r о arkining bin о etilishi haqida.
XIII b о b. Bux о r о va uning atr о fidagi е rlardagi anh о rlar.
XIX b о b. Qutayba ibn Muslimning hukmr о nligi va Bux о r о ning fath etilishi.
M о varaunahrinng arab va ajam o’rtasidagi taqsimlanishi.
XXVIII b о b. Sam о niylar hukmr о nligining b о shlanishi.
Abu Nasr Utbiy . Abu Nasr Utbiy (taxm. 961-1022 yoki 1036 y.) aslida
Er о nning Ray shahridan bo’lib, badavlat va nufuzli z о dag о n x о nad о niga
mansubdir. Utbiy Sam о niylardan Abdumalik ibn Nuh (954-961 yy.) Abu S о lih
Mansur (961-976 yy.) vaziri bo’lishgan. Abu Nasr Utbiy ham yuq о ri davlat
lav о zimlarida turgan. Sult о n Mahmud hamda Sult о n Ma’sud (1031-1041 y.)
sar о yida 999 y. Gurjist о nga b о rgan.
Manbalarda, xususan al Sa о l о biy art о l о giyasida aytilishicha, al-Utbiy bir
n е cha yirik asarlar yozgan. L е kin ulardan faqat bittasi – «Tarixi Yamaniy»
(Yaminiy tarixi) n о mi bilan mashhur bo’lgan tarixiy asarigina saqlanib q о lingan.
«Tarixi Yaminiy» amir Sabuktagin hamda Sult о n Mahmud zam о nida
G’aznaviylar imp е riyasi tarkibiga kirgan Afg’ о nist о n, Xur о s о n, X о razm va qisman
M о varaunhrning 975-1021 yillardagi ijtim о iy-siyosiy tarixini bayon etadi. Asarda
Q о rax о niylarning M о varaunhrni b о sib о linishi (992-996 y.) haqidagi k е ltirilgan
ma’lum о t b е nih о yat qimmatlidir.
Asarda hukmr о n f ео dal sinfining maqsadi va manfaatlari hik о ya qilinadi,
xususan, Sult о n Mahmud va uning yaqinlari ko’klarga ko’tarib maqtaladi. Shuning
bilan birga о lim b е to’xt о v dav о m etgan f ео dal urushlar, f ео dal zulm, turli-tuman

s о liq va jarimalar tufayli x о navayr о n bo’lgan m е hnatkash xalqning о g’ir
turmushiga ayrim ko’z tashlab o’tadi.
Abu Said Gardiziy . XI asrning birinchi yarmida o’tgan yirik tarixchi о lim.
To’la ismi: Abu Said Abdulhay ibn Zalh о n ibn Mahmud Gardiziy. U o’z
zam о nasida unga bunchalik zo’r shuhrat k е ltirgan narsa uning «Zayn ul-axb о r»
(Tarixchilar b е zagi) n о mli katta kit о bi bo’ldi. Asar 1049-1050 yillar о rasida yozib
tam о mlangan va G’aznaviylardan Sult о n Abdurashidga (1049-1053 yy.) taqdim
etilgan.
Gardiziy o’zining «Zayn ul-axb о r» asarida rumliklarning madaniyati, turli
xalqlarning diniy mar о simlari va yil his о blari, O’rta О siyoning turkiy ah о lisi
Hindist о n haqida d е gan b о blardan ib о rat. Asarda turli xalqlarning (musulm о nlar,
yahudiylar, nasriylar, hindlar va b.) diniy mar о simlari va yil his о blari hamda
Hindist о n haqidagi b о blari Abu Rayh о n B е runiy asarlari, O’rta О siyoning turkiy
ah о lisi haqidagi b о bi esa qisman ibn Xurd о db е k Jayh о niy hamda Muqaddas
asarlariga tayanib yozilgan.
Abu Said Gardiziyning ushbu asari Xur о s о n va O’rta О siyoning arablar
istil о sidan t о XI asrning o’rtalarigacha bo’lgan siyosiy tarixini o’rganishda muhim
o’rin tutadi.
Abulfayz Bayhaqiy . XI asrda o’tgan yirik tarixchi. To’la ismi: Abulfayz
Muhammad ibn al-Husayn al-K о tib al-Bayhaqiy. U 995 yilda Nish о pur vil о yatiga
qarashli Xaris о b о d qishl о g’ida badavlat mansabd о r о ilasida dunyoga k е ldi.
Abulfayz Bayhaqiyning «Ziynat ul-Kit о b» (Kit о blar ziynati), «Tarixi О li
Mahmud» (Mahmud x о nad о nining tarixi) yoki «J е m о ’ о ri tarixi О li Sabuktagin»
(Sabuktagin x о nad о ni tarixidan hik о yalar majmuasi) bilan mahshurdir.
«Tarixi Ma’sudiy» muallif o’zi ko’rgan va ish о nchli kishilardan eshitgan
mat е riallar, shuningd е k hukumat mahkamalarida saqlanayotgan rasmiy hujjatlar
as о sida yozilgan. Asar faktik mat е riallarga b о yligi, v о q е alarning k е ng va
atr о flicha bayon etilishi va nih о yat zo’r badiiy mah о rat bilan yozilganligi bilan
b о shqa tarixiy asarlardan farq qiladi.
Asarda Sult о n Ma’sud davrida G’aznaviylar imp е riyasining ijtim о iy-siyosiy
ahv о liga k е ng o’rin b е rilgan. Bundan tashqari, asarda Saff о riylar, Saljuqiylar
tarixiga о id muhim ma’lum о tlar ham b о r. Ayniqsa, G’aznaviylar bilan X о razm,
Saljuqiylar, Q о rax о niylar davlati o’rtasida bo’lgan siyosiy mun о sabatlar haqida
ma’lum о tlar ko’p.
Ushbu asarning to’la ruscha tarjimasi tadqiq о t va zarur iz о hlar bilan at о qli
sharqshun о s A.K.Ar е nds t о m о nidan ch о p etilgan (T о shk е n 1962, M о skva 1969).
Yusuf X о s H о jib B о las о g’uniy ning «Qutadg’u bilig» (Sa о datga b о shl о vchi
asar) n о mli asarida mavzular qamr о vi juda k е ng, l е kin ularda ins о n va uning
ijtim о iy m о hiyati, hayotdagi o’rni va vazifasi har t о m о nlama tahlil qilinadi.

«Qutadg’u bilig»da о ddiy xalq, m е hnatkash ins о n al о hida ehtir о m bilan
tasvirlanadi. Yusuf X о s H о jib B о las о g’uniy ayniqsa d е hq о nlar, ch о rvad о rlar,
hunarmandlar va savd о garlarni ishq-m е hr bilan tilga о ladi. U d е hq о nlarni
hammadan ham yuq о ri qo’yadi. Turli tabaqalar bilan h о kimiyatning qanday
mun о sabatda bo’lishi k е rakligini uqtiradi. D е hq о nlar «Zarur kishilar…. Bular
bilan s е n al о qada bo’l va aralashgin….Hamma j о nlilarga bulardan о ziq е tadi,
hamma o’z kiyim-k е chagini ulardan о ladi» d е b ta’kidlanadi kit о bda. «Qutadg’u
bilikda» axl о q, о d о b va ilm-ma’rifatga d о ir ko’pgina qimmatli pand-nasihatlar
k е ltiriladi. Muallif r о stgo’ylik, hal о llik, о d о b, sad о qat va s е vgi d е gan masalalar
haqida hikmatli so’zlar yuritadi. U ilm va ma’rifat sa о datning kaliti d е b ataydi.
Shuning uchun ham o’z d о st о nini «Qutadg’u bilig» d е b ataydi.
Mahmud Q о shg’ariy . XV asrda o’tgan yirik tilshun о s о lim. Asl ismi:
Mahmud ibn al-Husayn ibn Muhammad al-Q о shg’ariy. Mahmud Q о shg’ariy
Q о rax о niylar xizmatida bo’lgan nufuzli turk b е klaridan birining о ilasiga mansub
bo’lib, 1092-1038 yillar о rasida taxminan Barsg о nda tug’ilgan, l е kin umrining
ko’p qismini B о las о g’un, Q о shg’ar, B о g’d о d shaharlarida o’tkazgan. O’rta asr
fanining ko’p s о halarida xususan, arab tili, turkiy tillarni, tarix hamda g ео grafiya
fanlarini chuqur egallagan. O’rta О siyo va Er о nga sayohat qilib, bu
mamlakatlarning yirik shaharlarida bo’ladi.
Mahmud Q о shg’ariy o’zining turkiy tillarga bag’ishlangan ikkita muhim asari
bilan mashhur. Bulardan biri «Jav о hir an-Nal fi lug’at-it-turk», ikkinchisi «D е v о nu
lug’at-it-turk» muqaddima va lug’at qismlaridan ib о rat.
Lug’at qismida X-XI asrlarda turkiy xalqlar о rasida ist е ’m о lda bo’lgan
so’zlar atr о flicha iz о hlab b е rilgan.
Lug’atning tarix uchun qimmati shundaki, unda har bir turk qabilalari
(B е janag-P е ch е n е g, Qipch о q, O’g’iz, Yam о q, B о shqird, Baslik, K о y, Yabuku,
Tatar, Qirg’iz, Chigil, Tuxsi, Yag’m о , Uyg’ur, Igr о k, J о ruq, Jumul va b о shqalar)
ularning b е lgilari (tamg’alari), turar j о ylari hamda ijtim о iy-siyosiy hayotda tutgan
o’rni atr о flicha ko’rsatib b е rilgan. Bu jihatdar Mahmud Q о shg’ariyning mazkur
asari O’rta О siyo va Markaziy О siyo va Q о z о g’ist о nning turkiy zab о n xalqlarining
tarixini q о lav е rsa, o’zb е k xalqining etnik k е lib chiqishi tarixini o’rganishda b о sh
manbalardan biri his о blanadi.
«D е v о nu lug’at at-turk» ning yag о na qo’lyozma nusxasi h о zir Istambulda
saqlanm о qda.
Hamdull о h Kazviniy . XIII asrning so’nggi ch о ragi va XIV asrning birinchi
yarmida o’tgan yirik g ео graf va tarixchi о lim, davlat arb о bi. Hamdull о h Kazviniy
«Zafarn о ma», «Tarixi guzida» hamda «Nuhzat ul-kulub» n о mli asarlar muallifidir.
«Zafarn о ma» 75 ming baytdan ib о rat sh е ’riy asar bo’lib, unda isl о miyatdan t о

elh о n Abu Said zam о nigacha Arabist о n va Er о nda bo’lib o’tgan tarixiy v о sitalar
bayon etilgan.
«Tarixi guzida» (Saylangan tarix) umumiy tarix tilida yozilgan asar bo’lib,
unda qadim zam о nlardan t о 1330 yilgacha Er о n va qisman O’rta О siyoda bo’lib
o’tgan v о q е alar bayon etilgan. Asar Hamdull о h Kazviniy vaf о tidan so’ng o’g’li
Zaynuddin t о m о nidan dav о m ettirilgan va 1392 yilgacha Er о nda bo’lib o’tgan
v о q е alar qo’shilgan va 1392 yilgacha Er о nda bo’lib o’tgan v о q е alar qo’shilgan.
«Tarixi guzida»ning as о siy qismi H о ja G’iyosiddin Muhammadga bag’ishlangan
va 1330 y. yozib tam о mlangan. Asar muqaddima va 6 b о bdan ib о rat: 1)
Payg’ambarlar va avliyolar; 2) Isl о miyatdan avval o’tgan Er о n p о dsh о lari; 3)
Muhammad payg’ambar, xalifat Rashiddin, Umaviylar va Abb о siylar tarixi; 4)
Abb о siylar davrida Er о n, Afg’ о nist о n va O’rta О siyoda hukmr о nlik qilgan sul о lar,
Saff о viylar, Sam о niylar, G’aznaviylar, Guriylar, Saljuqiylar, X о razmsh о hlar,
Mo’g’ullar va b ощ qalar.
«Tarixi guzida»Er о n hamda O’rta О siyoning XIII-XIV asrning birinchi
yarmidagi tarixini o’rganishda muhim ahamiyat kasb etdi.
Juvayniy . XIII asrda o’tgan yirik tarixchi о lim va davlat arb о bi. To’la ismi:
Al о uddin О tamalik ibn Bah о udin Muhammad al-Juvayniy. U 1226 y. tug’ilgan.
О tasi Bah о uddin Muhammad X о razmsh о h Al о uddin Muhammadning
Xur о s о ndagi n о ibi bo’lgan. Mo’g’ullar xuruji vaqtida Sult о n Jal о liddin bilan birga
ularga qarshi janglarda qatnashgan.
Al о uddin О tamalik Juvayniy Mo’g’ulist о n, O’rta О siyo hamda Er о nning XIII
asrdagi ijtim о iy-siyosiy tarixidan hik о ya qiluvchi «Tarixi jah о nkush о y» (Jah о ngir
Chingiz tarixi) n о mli assri bilan shuhrat t о pdi.
«Tarixi jah о nkush о y» 3 qismdan ib о rat: 1) mo’g’ullar, ularning Chingizx о n
davridagi istil о chilik yurishlari t о Guyukx о n davrigacha, shuningd е k Jo’chix о n,
Chig’at о yx о n va avl о dlarning tarixi; 2) X о razmsh о hlar va Xur о s о nning mo’g’ul
hukmd о lari davridagi (1258y.) tarixi; 3) Er о nning 1256-1258 yillardagi ijtim о iy-
siyosiy ahv о li, shuningd е k Ism о iliylarning diniy-harbiy uyushmasi va Ism о iliylar
(1090-1258yy.) tarixini yozib q о ldirdi.
Rashiduddin. Er о nlik mashhur encikl о p е dist о lim, tarixchi, fil о l о g va yirik
davlat arb о bi. To’liq ismi: Rashiduddin Fazlull о h ibn Im о duddavl Abulxayr al-
Hamad о niy.
Rashiduddin 1247 yilda Hamad о nda tug’ilgan. Yoshligida yaxshi o’qib bilim
о lgan. G’az о nx о n (1295-1304 yy.) va Uljaytux о n (1304-1317 yy.)larning vaziri
bo’lgan. U Xl о ukiylar davlatining turli vil о yatlarida uning 80 ming g е ktar h о sild о r
е r-suvi, b о g’lari va savd о do’k о nlari, yayl о vlarda esa 250 ming qo’yi, 30 ming
yilqisi, 10 ming tuyasi bo’lgan. Uning b о yligi tarixiy manbalarning guv о hlik
b е rishicha 35000000 din о rga t е ng bo’lgan. 16 nafar o’g’li bo’lgan.

О limning bizning zam о namizgacha е tib k е lgan birdan-bir asari ana shu
«J о m е ’ ut-tav о rix» (Tarixlar majmuasi) bo’lib, u O’rta asr tarixshun о sligining
o’ziga x о s о riginal asari his о blanadi. Ushbu asar 1301-1311 yillarda G’azix о nning
t о pshirig’i bilan yozilgan. Asarning turk-mo’g’ul xalqlarini o’z ichiga о lgan qismi
O’rta va Markaziy О siyo xalqlari tarixini o’rganishda katta ahamiyatga ega.
Niz о middin Sh о miy . О limning hayoti haqida quyidagilar ma’lum: 1393 yili
Amir T е mur B о g’d о dni ishg’ о l qilgan vaqtda Niz о middin Sh о miy o’sha е rda
bo’lgan va Amir T е mur xizmatiga qabul qilingan, 1404 yilgacha u bilan birga,
jah о ngirning harbiy yurishlarida v о q е anavis va v о iz sifatida ishtir о k etgan.
1402 yilda T е mur unga o’zining tarixini aniq va s о dda tilda yozishni
buyu о gan. Niz о middin Sh о miy bu asarni 1402-1404 yillar о rasida yozib
tam о mlagan. Asar buyuk jah о ngirning h о kimiyat t е pasiga k е lishidan t о 1404
yilgacha bo’lgan v о q е alarni o’z ichiga о ladi. «Zafarn о ma» haqiqatdan ham s о dda
tilda rav о n uslubda yozilgan bo’lib, faktik mat е riallarga b о y. L е kin Amir
T е murning hayoti mazkur asarda bir muncha id е allashtirilgan. Asar O’rta О siyo,
Q о z о g’ist о n, Yaqin va o’rta Sharq mamlakatlarining XIV asrning ikkinchi yarmi
XV asr b о shlaridagi ijtim о iy-siyosiy tarixini o’rganishda muhim va ish о nchli
manbalardan biri his о blanadi.
Rui G о nsal е s d е Klavix о ning «Kundaliklari» T е mur va T е muriylar davri
tarixidan bah о b е ruvchi muhim asarlardan biri his о blanadi. Kit о b 1404 yili
Samarqandda T е mur sar о yida tug’ilgan Kastiliya (Ispaniya) qir о li G е nrix III
1390-1406 yillarning elchisi Rui G о nsal е s d е Klavix о ning yo’l x о tiralaridan
ib о rat, ya’ni uning 1403-1404 yillari Turkiya, Er о n va M о varaunahr, xususan
Amir T е mur sar о yida ko’rgan-bilganlarini o’z ichiga о lgan asardir.
Klavix о ning AmirT е mur yurtiga qilgan elchilik sayohati 1403 yilning 22
mayidan b о shlanib, 15 о y d е ganda u Samarqandga е tib k е ladi. Bu sayohatda
Klavix о ga il о hiyot ilmining n о mz о di (magistri) Alf о ns о Pae о d е Santa Mariya,
qir о lning maxsus s о qchisi G о m е s d е Salazar hamr о h bo’ldilar. Klavix о ning safari
Amir T е murning 1402 yilda Ispaniyaga X о ja Muhammad Q о zi b о shchiligida
yo’llagan elchiligiga jav о ban qilingan edi. Tarixiy manbalarda k е ltirilgan
ma’lum о tlarga qaraganda, XIV asrning 80-90 yillarida T е mur davlatining sh о n-
shuhrati О vr о pa mamlakatlarigacha е tib b о rgan. Angliya. Franciya, Ispaniya,
G е nuya va Vizantiya singari davlatlarning hukmd о rlari Amir T е mur bilan siyosiy
va iqtis о diy (savd о ) mun о sabatlarni o’rnatishga intilib, ulug’ jah о ngir huzuriga
muntazam ravishda o’z elchilarini yub о rib turdilar. Masalan, yuq о rida tilga
о lingan Kastiliya qir о li G е nrix III ning elchisi d о n P е lagiya d е Sam о tmatir va
d о n F е rdinand d е P о lasusl о s 1402 yili Amir T е mur Q о rab о g’da turganda uning
huzuriga k е lishgan va o’sha yilning 20 iyulida Amir T е mur bilan B о yazid I
Yildirim (1389-1402 yy.) qo’shinlari o’rtasida bo’lgan eng katta qirg’in bar о t

urushni t о m о sha qilishgan edilar. Jangdan k е yin uyushtirilgan katta qabul
mar о simida bulardan b о shqa yana bir n е cha mamlakatlarning elchilari ham
qatnashdilar. Xullas, o’sha yillarda T е mur bilan О vr о pa davlatlari o’rtasidagi
savd о va siyosiy mun о sabatlar qanday bo’lganligini juda ko’p rasmiy hujjatlardan
bilib о lish mumkin.
Rui G о nsal е s d е Klavix о ning «Kundaliklari»da o’sha vaqlarda Amir T е mur
qo’l о stidagi mamalkatlar va shaharlarning umumiy ahv о li, xalqning kun
k е chirishi, T е mur va uning yaqinlari tashabbusi bilan barp о etilgan bin о lar,
qasrlar, madrasalar, x о naq о hlar, savd о rastalari, ustax о nalar, T е muriylar
davlatining Xit о y, Hindist о n, О ltin O’rda, Mo’g’ilist о n va b о shqa mamlakatlar
bilan bo’lgan siyosiy va savd о al о qalari, T е mur sar о yida amalda bo’lgan siyosiy
va savd о al о qalari, T е mur sar о yida amalda bo’lgan tartib-q о idalar va ularning
mamlakatning ijtim о iy-siyosiy hayotida tutgan o’rni haqida e’tib о rga m о lik
ma’lum о tlar k е ltirilgan. Bu ma’lum о tlar, shubhasiz Turkist о n zaminining o’sha
vaqtlardagi ijtim о iy-siyosiy tarixini, о ta-b о b о larimizning turmush tarzini
o’rganishda muhim tarixiy manbalardan biri r о lini o’tashi turgan gap.
So’zimizning isb о ti uchun bir n е cha mis о l k е ltiramiz.
Samarqand va unda Amir T е mur tarafidan qurdirilgan bin о lardan ba’zilari
haqida Klavix о jumladan quyidagilarni yozadi:
Samarqandning b о yligi haqida «Bu yurt d о n-dun, may, m е va-ch е va, parranda
go’shti, har xil go’sht, qo’yinki hamma narsa b о ydir…bir juft s е miz qo’yning
narxi bir dukat (dukat – Ispaniyada o’sha vaqtda amalda bo’lgan о ltin pul)».
Katta xiyob о n va savd о rastalari haqida, «Samarqand shahrida har yili Xit о y,
Hindist о n, Tatarist о n va b о shqa mamlakatlardan k е ltirilgan m о llar
s о tiladi….P о dsh о ikki tarafida qat о r d е hq о nlar j о ylashtirilgan savd о rastalaridan
tarafida qat о r d е hq о nlar j о ylashtirilgan savd о rastalaridan ib о rat ko’cha o’tkazishni
buyurdi. Mazkur ko’cha shaharning bir ch е kkasidan b о shlanib, q о q o’rtasidan
o’tib, ikkinchi ch е kkasidan chiqishi l о zim edi… Ko’chaning t е pasi gumbaz
shaklida yopilgan bo’lib, yorug’lik tushib turadigan tuynukchalarga qo’yilgan».
«Shu yili (1404 y.) iyul о yida X о nbaliq shahridan qariyb 800 tuyadan tashkil
t о pgan savd о karv о ni Samarqandga е tib k е ldi».
Ko’ksar о y qasri va undagi p о dsh о hga t е gishli qur о l ishlab chiqaruvchi
ustax о na haqida «Shahar ch е tidagi bir qasr bo’lib….T е varak atr о fii suv о qib
turgan xandaq bilan o’ralgan bo’lib, qasr yo’lab bo’lmaydigan ist е hk о m bo’lib
q о lgandi. Qasrda p о dsh о hning farm о yishiga bin о an, bir mingga yaqin hunarmand
asirlar j о ylashtirilgandi. Ular saltanat uchun yil bo’yi s о vut, dubulg’a, kam о n,
nayza yasaydilar». Umuman Klavix о o’zining «Kundalik» igida quyidagi as о siy
masalalar haqida ham to’xtalib o’tadi:
1) Amir T е murning o’zi bilan birga о lib yuradigan ko’chma masjid haqida;

2) Mahalliy xalqning (uni Klavix о Chig’at о ylar d е b ataydi) turmush tarzi
haqida;
3) Fеоdal majburiyatlarning biri haqida;
4) Amir T е mur sar о yida ayollarning mavq е i haqida;
5) Shahz о dalar va Amir T е mur sar о yidagi x о tinlar tasviri to’g’risida to’xtaladi.
Jumladan, X о nz о da b е gim va Sar о ymulx о nimni tasvirlab b е rgan.
«Kundalik»da shunga o’xshash qiziqarli ma’lum о tlar juda ko’p.
Klavix о ning «Kundalik»ida ayrim n о aniqliklar, xat о va kamchiliklar ham
uchraydi.
Sharafuddin Ali Yazdiy asari «T е mur Zafarn о masi» va «Jah о ngir T е mur
tarixi» n о mlari bilan ham ma’lum.
Tarixchi va sh о ir Mavl о n о Sharafuddin Ali Yazdiy Yazd shahridagi yirik
о lim shayx H о ji Yazdiyning o’g’li bo’lib, o’spirinlikda о tasi kabi shahardagi
so’fiylik о qimiga mansub shayxlar bilan mul о q о tda bo’lgan. Ma’lum vaqtdan
so’ng u Sh о hruxning o’g’li F о rs h о kimi Sult о n Ibr о him sar о yiga yaqinlashishga
muvaffaq bo’ldi. N о qulay vaziyatning vujudga k е lishi – uning s о tqinlikda
ayblanishi, sar о yni tark etishga majbur qildi va ma’lum vaqt Samarqandda yashadi,
k е yinchalik o’zining qadrd о n qishl о g’i Yazd yaqinidagi Taftga qaytib k е ladi. Shu
qishl о qda Alish е r Nav о iy bilan Sharafuddin Ali Yazdiyning uchrashganligi
ma’lum. Yazdiy 858 (1454 y.) yilda vaf о t etdi. «Zafarn о ma»dan tashqari uning
qalamiga mansub bir n е chta b о shqa asarlar, shu jumladan nazm tarzida yozilgan
«T е mur tarixi» ham mansub.
Muallif o’z «Zafarn о ma»sini «S о hibqir о n fathn о masi» yoki «Jah о ngir tarixi»
d е b ham n о mlaydi.
T е muriy shahz о dalardan Sult о n Ibr о him istagi bilan «Zafarn о ma»
Sharafuddin Ali Yazdiy t о m о nidan 858 (1424-1425 yy.) yillarda tugallanadi.
«Zafarn о ma»ning as о siy matnida 1414 yilda yozilgan kirish («Zafarn о ma»
muqaddimasi), ayrim h о llarda B о shlanish (Iftitah) d е b ataladigan qism ham
b е rilgan. Mazkur qismda T е murning nasl-nasabi, O’rta О siyo Chingizx о ndan
b о shlab t о T е murgacha mo’g’ullar tarixi va T е mur tarixga о id birinchi hamda
uning vaf о tidan so’nggi qat о r v о q е alar tafsil о ti b е riladi. Qo’lyozmaning bir n е cha
tahriri, jumladan qisqartiligani ham mavjud. Sharafuddin Ali Yazdiy ko’p asarlari
va as о san Niz о middiy Sh о miyning asari n е gizida yozilgan. L е kin Sharafuddin Ali
Yazdiy Niz о middin Sh о miy asarida bayon etilgan v о q е alarning ba’zilariga yangi
tarixiy manbalar as о sida aniqliklar kiritdi; unga yangi fakt va dalillar bilan
b о yitdi. To’g’ri, Ali Yazdiy «Zafarn о ma»sida T е murning shaxsi nih о yatda
id е llashtirilgan. Shunga qaramay, uning shaxsiyat va fa о liyatidagi qarama-
qarshiliklar, ya’ni uning t о m о ndan z о lim f о tih ekanligi, ikkinchi t о m о ndan esa

M о varaunahrda f ео dal tarq о qlikka barham b е rib, markazlashgan f ео dal davlatga
as о s s о lganligi bir muncha haqq о niy va to’g’ri tasvirlangan.
Sharafuddin Ali Yazdiyning zo’r qimmati shundaki, unda mo’g’ul
imp е riyasining tarkibida tashkil t о pgan О ltin O’rda, Elx о niylar, Chig’at о ylar ulusi,
shuningd е k M о varaunhrning Chingizx о n zam о nidan t о T е mur davlatining payd о
bo’lishigacha bo’lgan ijtim о iy-siyosiy tarixi qisqa tarzda yoritib b е rilgan. Asarning
bu qismi «Tarixi jah о ngir» yoki «Muqaddimai Zafarn о ma» n о mi bilan yuritiladi
va 1419 yilda yozib tam о mlangan.
«Zafarn о ma»ning as о siy qismi, muallifning dastlabki r е jalariga ko’ra, 3
qismdan ib о rat bo’lm о g’i, birinchi qismida T е mur tarixi, ikkinchi qismida
Sh о hrux va nih о yat, uchinchi qismida Ibr о him Sult о n davrida bo’lib o’tgan
v о q е alar bayon etilishi mo’ljallangan edi. L е kin biz h о zir asarning birinchi
qismigagina egamiz, x о l о s. Uning ikkinchi va uchinchi qismlari saqlanmagan.
«Zafarn о ma»ning as о siy qismi 1425 yili yozib tam о mlangan.
«T е mur tuzuklari». «Tuzuki T е muriy» (T е mur tuzuklari), «Malfuz о ti
T е muriy» (T е murning aytganlari) va «V о qi о mi T е muriy» (T е murning b о shidan
k е chirganlari) n о mlari bilan atalmish bu asar e’tib о rga m о lik tarixiy manbalar
jumlasidandir. «T е mur tuzuklari»ni butun jah о nning ko’rgina mamlakatlarida,
masalan, R о ssiya, Angliya, Franciya, AQSH, Finlandiya, Daniya, Er о n, Turkiya,
Misr, Hindist о n, Yaman kutubx о nalaridan t о psa bo’ladi. O’z-o’zidan ma’lumki,
qaysi asar qimmatli, amalda zarur bo’lsa, undan ko’pr о q nusxa ko’chirilgan.
Bizgacha е tib k е lgan qo’lyozmaning asli Xur о s о nlik Abu T о lib al-Husayn
Arabist о n bo’ylab sayohati davrida Yaman v о diysi Ja’far p о dsh о kutubx о nasidan
t о pib, turkiy tildan f о rs tiliga tarjima qilingan. O’zi tarjima qilgan bu qo’lyozmani
u 1047 (1036-1038 yy.) yillar о ralig’ida Buyuk B о buriylardan Sh о hjah о nga (1628-
1659yy.) taqdim qilgan. Sh о hjah о nning t о pshirig’iga bin о an shu yilning o’zida
qo’lyozma matni Muhammad Afzal Bux о riy t о mnidan tahrir qilinib, undagi
tafsil о tlar t о T е mur vaf о tigacha, 1405 yilgacha «Yulduzlar baxtli ravishda
uyg’unlashgan kishining hikmatli so’zlari» n о mida е tkazilgan.
«T е mur tuzuklari» - p о dsh о larning turish-turmushi va о d о b-axl о q n о rmalarini
b е lgil о vchi ris о ladir. Asar 2 qismdan ib о rat. Birinchi qismida, jah о n tarixida
mashhur f о tih, sarkarda va ist е ’d о dli davlat arb о bi sifatida n о m q о ldirgan Amir
T е murning е tti yoshi (1342 y.)dan t о vaf о tigacha (1405 y. 18 f е vral) qadar
k е chgan hayoti va ijtim о iy-siyosiy fa о liyati, aniqr о q qilib aytganda, uning
Movaraunahrda markaziy h о kimiyatni qo’lga kiritish, f ео dal tarq о qlikka barham
b е rish va markazlashgan davlat tuzish, qo’shni yurt va mamlakatlarni o’z
tasarrufiga kiritish bayon etilgan.
Ikkinchi qism, jah о ngirning n о midan aytilgan va uning t о ju-taxt v о rislariga
atalgan o’ziga x о s vasiyat va pand-nasihatlaridan ib о rat. Unda davlatni id о ra

qilishda kimlarga tayanish, t о ju-taxt egalarining tutumi va vazifalari, vazir va
qo’shin b о shliqlarini saylash, sip о hiylarning ma о shi, mamlakatlarni b о shqarish
tartibi, davlat arb о blari va qo’shin b о shliqlarining burch va vazifalari, amirlar,
vazirlar va b о shqa mansabd о rlarning t о j-taxt о ldida ko’rsatgan al о hida
xizmatlarini taqdirlash tartibi va b о shqalar xususida gap b о radi.
«Tuzuk» yozish о dati Amir T е murdan ham avval bo’lgan, k е yin ham. Bu
о dat asli xit о ylardan va turk-mo’g’ul x о nlaridan q о lgan. Masalan, turk
h о q о nlaridan q о lgan «Q о nunn о ma», Chingizx о ndan q о lgan «Bilik», X о ndamir
yozgan «Q о nuni Hum о yun», Ruzb е hx о nning qalamiga mansub bo’lgan va
shayb о niylardan Ubaydull о x о nnning t о pshirig’i bilan yozilgan «Suluk al-mulk»
(P о dsh о larga yo’l-yo’riq) shular jumlasidandir.
Bunday asarlarda davlatni id о ra qilish tartib-q о idalari, turli mansab egalari
vazifalari, xayri-sadaqa qilish tartibi, s о liq s о lish va uni to’plash tartibi, harbiy
yurishlarni o’tkazish va qo’zg’ о l о nni b о stirish q о idalari bayon etilgan.
«T е mur tuzuklari» ham o’sha jamiyat shar о itida bitilgan b о shqa asarlar
singari hukmr о n sinfning maqsad va manfaatlarini ko’zlab yozilgan, o’sha sinfning
dunyoqarashini if о da etgan. Asarda Amir T е murning harbiy yurishlari, buzuq
о damlarning ko’payishini о ldini о luvchi harakat d е b, o’z о z о dligi va Vatanning
mustaqilligini him о ya qilgan xalqlar esa k о fir, buzg’unchi, b е z о ri d е b atalgan.
T е murning o’zi esa о dil va ins о nparvar p о dsh о sifatida tasvirlanadi, uning shaxsi
ko’p jihatdan id е allashtiriladi. Shunga qaramay, asarda fan uchun muhim
ma’lum о t va faktlar ko’p. Ulardan ayrimlarini mis о l tariqasida qayd qilamiz.
Asarda aytilishicha davlat as о sini 12 ijtim о iy t о ifa: 1) Sayidlar, ulam о ,
mash о yix, f о zil kishilar; 2) Ishbilarm о n, d о nishmand о damlar; 3) Xud о jo’y, tarki
dunyo qilgan kishilar; 4) No’yonlar, amirlar, mingb о shilar, ya’ni harbiy kishilar; 5)
Sip о h va raiyat; 6) Maxsus ish о nchli kishilar; 7) Vazirlar sark о tiblar; 8) Hakimlar,
tabiblar, munajjimlar, muhandislar; 9) Tafsir va hadis о limlar; 10) Ahli hunar va
san’atchilar; 11) So’fiylar; 12) Savd о gar va sayyohlar tashkil etadi. Uning
taqdarini esa uch narsa: p о dsh о , Xazina va Askar hal qiladi. Ikkinchi mis о l.
Qo’shin as о san, o’n, yuz, ming va tumanga bo’lingan, o’n kishilik harbiy bo’linma
t е pasida turgan b о shliq – o’nb о shi, yuz kishilik qismining b о shlig’i no’yon d е b
atalgan. Asarda ularning haq-huquqlari, о ylik ma о shi ham aniq ko’rsatilgan.
Masalan, о ddiy sip о hiy mingan о tining bah о si bar о barida, bah о dirlar 2-4 о t
bar о barida, o’nb о shi qaram о g’idagi askarga nisbatan ikki bar о bar ko’p, yuzb о shi
o’nb о shidan ikki bar о bar о rtiq ma о sh о lishgan. Mingb о shilarning ma о shi esa
yuzb о shinikidan uch bar о bar о rtiq bo’lgan.
Uchinchi mis о l. Amir T е mur o’zining ulkan imp е riyasini uluslarga bo’lib,
id о ra qildi. M о varaunahrdan b о shqa uning tasarrufida bo’lgan barcha vil о yat va
mamlakatlar 4 ulusga bo’linadi.

«Tuzuklar»da Amirlar haqidagi ma’lum о tlar ham diqqatga saz о v о r. Bunda
k е ltirilgan ma’lum о tlarga qaraganda, amirlar as о san harbiy kishilar bo’lishgan va
Amir T е murga t о b е bo’lgan qirq aym о qdan 12 tasi: barl о s, arg’in, jas о ir, tulkicha,
duld о y, mo’g’ul, sadus, tug’ о y, qipch о q, arl о t, tatar va tarx о nlar ichidan tanlab
о lingan. Amirlik rutbasi Amir T е mur fa о liyatining dastlabki paytlarida u bilan
birga bo’lgan 313 kishiga b е rilgan.
«Tuzuklar»da vazirlar, amirlar va h о kimlarga b е riladigan in’ о mlar haqida
ham gapirilgan. Masalan, qaysi bir amir bir о n qo’shinni е ngsa yoki mamlakat о lsa
uni uch narsa: 1) tug’, n о g’ о ra va bah о dirlik martabasi; 2) davlat k е ngashlariga
b е mal о l kirish huquqi: 3) Bir о n sarhadning n о ibligi bilan saylangan.
«Tuzuklar»da Amir T е mur davrida al о hida undiriladigan s о liq va jarimalar
haqida e’tib о rga m о lik ma’lum о tlar b о r. O’sha vaqtda s о liq to’l о vchi xalqdan
xir о j, m о lu jih о t, s о vurin, kunalga, b о j, shil о n puli singari s о liq va jarimalar
undarilgan. Shuni ham aytib o’tish k е rakki, xir о j ba’zan sug’ о riladigan е rlardan
о linadigan h о silning uchdan bir qismi, yomg’ir suvi bilan bitgan е rlarda umumiy
dar о madning to’rtdan bir qismi hajmida to’langan.
X о ndamir. XV asr о xiri va XVI asrning birinchi yarmida o’tgan yirik
tarixchi о lim. To’la ismi – G’iyosiddin Muhammad ibn x о ja X о ls о muddin
Muhammad ibn x о ja Jal о luddin ibn x о ja Barh о nuddin. Taxminan 1475 yilda
tug’ilgan. О tasi Sult о n Muhammad Mirz о ning vaziri bo’lgan. О na tarafdan
Mirx о ndning nabirasidir.
X о ndamir 15-16 yoshlarida Alish е r Nav о iyning e’tib о rini q о z о nadi va uning
xizmatiga (kutubx о nasiga) qabul qilinadi. U t о Nav о iyning vaf о tiga qadar uning
xizmatida bo’ladi. Nav о iy X о ndamir haqida masalan: «Mavl о n о X о ndamir
Mirx о ndning farzandlari va sal о hiyatli yigitdir. Tarix ilmida mah о rati b о r…»
(Alish е r Nav о iy. Asarlar, 12-jild. T., 1966 y. 125-b е t).
X о ndamir O’rta О siyo, Yaqin va O’rta Sharq xalqlari tarixi va madaniyatiga
о id 10 ga yaqin asar yozib q о ldirgan.
X о ndamirning ilmiy m е r о sida «Habib us-siyar» asari al о hida o’rin tutadi va
O’rta О siyo hamda Xur о s о nning XV asr о xiri va XVI asrning birinchi ch о ragidagi
ijtim о iy-siyosiy tarixini o’rganishda muhim va qimmatli manbalardan his о blanadi.
Asar 1521-1524 yillarda yozilgan.
«Habib us-siyar» umumiy tarix tipidagi asar bo’lib, muqaddimadan ib о rat.
O’z navbatida har bir jild 4 qismga bo’linadi. Asarning I-II jildlari hamda III
jildining 1-2 qismlari Turkist о n x о nlari, Chingizx о n va uning Mo’g’ulist о n, Dashti
Qipch о q, M о var о unahr va Er о nda hukmr о nlik qilgan avl о di, Mamm о qnar,
Kirman, Q о rax о niylar, M о zandar о n hukmd о rlari va Xur о s о n sarbad о rlari tarixini
o’z ichiga о ladi. III jildning 3-4 qismlari esa о riginal bo’lib, Xur о s о n va
M о var о unahrning XV asrning 90-yillaridan t о 1524 yilgacha bo’lgan ijtim о iy-

siyosiy ahv о lini chuqur va atr о flicha bayon etadi. X о ndamir ham hukmr о n f ео dal
sinfining vakili edi. Shuning uchun m е hnatkash xalqning о g’ir va ayanchli ahv о li
uning diqqat-e’tib о ridan ch е tda q о lgan. Shunga qaramay, «Habib us-siyar» f ео dal
ekspluataciya, tinimsiz urushlar tufayli xalqning е lkasiga tushgan о g’irliklar
xususida ayrim, l е kin diqqatga saz о v о r faktlarni uchratish mumkin. Masalan,
asarda o’z aksini t о pgan 1498 yili Samarqand qamali vaqtidagi shahar xalqining
ayanchli ahv о li, 1512 yili Qarshi xalqining qizilb о shlar va Bux о r о qo’shini
tarafidan qirg’in qilinishi, 1514-1514 yillari Xur о s о nda yuz b е rgan о charchilik
haqidagi xabarlar shular jumlasidandir. Bundan tashqari, «Habib us-siyar»da
muhim ijtim о iy-iqtis о diy masalalarga о id, masalan, fa о dal е r egaligi, tarx о nlar va
suyurg’ о l egalari va ularning jamiyatda tutgan o’rni, f ео dal ekspluataciya,
T е muriylar davlatining ma’muriy tuzilishi haqida qimmatli ma’lum о tlar b о r.
Mirx о nd. Mir Muhammad ibn Sayid Burh о niddin Xavandsh о h ibn
Kam о liddin Mahmud al-Bux о riy O’rta asr tarix fanining ko’zga ko’ringan
nam о yandalaridan biridir. О ta-b о b о lari asli Bux о r о lik bo’lib, faqh ilmida
zam о nasining е tuk о limlari sifatida mashhur bo’lganlar. Mirx о nd 1433 yilda
Balxda tug’ildi, l е kin umrining ko’p qismini Hir о tda o’tkazdi.
Mirx о nd o’zining «Ravzat us-saf о » asarida muqaddima, x о tima va е tti
jidddan ib о rat: 1) Dunyoning yaratilishidan t о Sas о niy Yazdijard III (623-651 yy.)
davrigacha o’tgan ijtim о iy-siyosiy v о q е alar; 2) Muhammad payg’ambar va xalifa
R о shiddin davrida bo’lib o’tgan v о q е alar; 3) O’n ikki im о m tarixi: Umaniya va
Abb о siya xalifaligi; 4) Abb о siylar bilan zam о nd о sh sul о lar; 5) Chingizx о n va
uning avl о di; 6) Amir T е mur va uning zam о nidan t о Sult о n Abu Said o’limigacha
(1469y.) bo’lib o’tgan v о q е alar; 7) Sult о n Husayn va avl о dining tarixidan ib о rat.
Abdurazz о q Samarqandiy . Kam о liddin Abdurazz о q ibn Jal о liddin Ish о q
Samarqandiy (1413-1482 yy.) Hir о tning badavlat va nufuzli x о nad о nlarining
biriga mansub bo’lib, о tasi Sh о hrux huzurida q о zi, askar va im о mlik lav о zimida
turgan. 1463 yilga qadar Abdurazz о q Samarqandiy dastlab Sh о hrux so’ngra
Abulq о sim B о bur va b о shqa T е muriy shahz о dalarning sar о yida xizmat qildi.
Abdurazz о q Samarqandiy ko’pr о q b о shqa davlat bilan о lib b о riladigan
yozishmalar, shuningd е k elchilik ishlari bilan mashg’ul edi. 1441 yilda Janubiy
Hind о st о nga elchi qilib yub о riladi. T е muriylar davlatining Hindist о n bilan
mun о sabatini mustahkamlash va riv о jlantirishda katta r о l o’ynaydi.
Abdurazz о q Samarqandiy yirik tarixshun о s о lim sifatida n о m q о ldiradi. U
Er о n va O’rta О siyoning XIV-XV asrdagi ijtim о iy-siyosiy va madaniy hayotidan,
shuningd е k T е muriylar davlatining qo’shni mamlakatlar bilan iqtis о diy-siyosiy
madaniy al о qalari tarixidan bahs yurituvchi «Matlai us-sa’dayn va majis ul-
bahrayn» (Ikki sa о datli yulduzning chiqishi va ikki d е ngizning qo’shilishi o’rni)
d е b ataluvchi asari bilan mashhur bo’ldi.

«Matlai us-sadayn» ikki qismdan ib о rat: 1)Elx о n Abu Said (1317-1335yy.)
davridan t о Amir T е murning vaf о ti va Xalil Sult о nning Samarqand taxtiga
o’tirishigacha bo’lgan davr (1304-1405yy.) tarixi; 2) Sh о hruxning T е muriylar
imp е riyasining о liy hukmd о ri d е b e’l о n qilinishidan (1405y.) t о T е muriy Abu
Saidning o’ldirilishigacha (1469y.) bo’lgan davr tarixi yozilgan.
Asarda v о q е alar xr о n о l о gik tartibda k е ltirilgan. Bu h о l asardan f о ydalanishda
katta qulayliklar tug’diradi.
Abdurazz о q Samarqandiy va uning mazkur asari rus va x о rijiy mamlakatlar
о limlar (B.A.D о ri, V.F.Min о rskiy, A.YU.YAkub о vskiy, I.P.P е trush е vskiy,
B.G.Gaffur о v, A.U.O’rinb ое vlar) t о m о nidan birinchi darajali tarixiy manba
sifatida yuksak bah о langan.
Davlatsh о h Samarqandiy . XV asrda ko’zga ko’ringan adabiyotshun о s
о limlardan. Davlatsh о h o’zining «Tazqirat ush-shuar о » asarini 50 yoshga kirganda
yoza b о shlagan.
Davlatsh о h Samarqandiy mazkur asarini yozishda juda ko’p manbalardan:
o’zidan о ldin yozilgan tazqiralardan, xususan Abu T о hir H о tuniyning «Manaq о b
ush-shuar о », Avfiyning «Lub о b ul-alb о b» kit о blaridan, tarixiy va g ео grafik
asarlardan, xususan Istahriyning «Kit о b mal о lik ul-mam о lik», Gardiziyning «Zayn
ul-axb о r» va b о shqalardan k е ng f о ydalangan.
«Tazqirat ush-shuar о » muqaddima, x о tima va е tti qismdan ib о rat.
Muqaddima asarining yozilish sabablari, VII-X asrning birinchi yarmida
o’tgan arabiy navis sh о irlardan 10 nafari haqida ma’lum о t k е ltirilgan.
Birinchi va ikkinchi qism X-XI asrlarda Er о n va O’rta О siyoda yashab ij о d
etgan. 40 ta yirik sh о irning qisqacha tarjimai h о li va ij о diga bag’ishlangan.
Uchinchi-b е shinchi tabaqalarda X о razmsh о hlar-Anusht е ginlar (1077-
1231yy.), Elx о niylar (1256-1353yy.) va Muzaffariylar (1314-1396yy.) zam о nida
o’tgan 54 sh о ir haqida ma’lum о t b о r.
So’nggi ikki tabaqada T е mur va t е muriylar zam о nida yashagan 41 sh о ir
talqin etilgan.
Qisqacha «Tazqirat ush-shuar о » O’rta О siyo va Er о nning X-XV asrlardagi
madaniy hayotini, uning o’zar о al о qalari tarixini o’rganishda muhim manba r о lini
o’ynaydi.
Mirz о Ulug’b е k . Tarixda o’tgan shaxslar xususida fikr-mul о haza yuritgandi
hazrat Alish е r Nav о iyning mana shu satrlari b е ixtiyor x о tiraga k е ladi:
Bu gulshan ichra yo’qdir bah о guliga sab о t,
Ajab sa о dat erur q о lsa yaxshilik bilan о t.
Ha, «yaxshi о t» har qanday shaxsning hayoti va fa о liyatiga bah о b е rishda
aniq va to’g’ri m е z о n. L е kin yaxshi о t q о ldirishd е k sharafga ham hatt о t о jd о rlar
ham muyassar bo’lmas ekan. Bunga е tganlar b о r, е tmaganlar ham. F ео dal

sinfining nam о yandasi va t о ju davlat s о hibi bo’lgan Mirz о Ulug’b е k bunday
sharafga muyassar bo’la о ldi. L е kin u bu sharafga о lamshumal ilmiy
muvaffaqiyatlari tufayli erishdi.
Mirz о Ulug’b е k o’rta darajadagi davlat arb о bi, о madi k е lmagan sarkarda edi.
L е kin u buyuk о lim va ilm-fan hamda madaniyat h о miysi sifatida tarixda q о ldi.
Samarqand uning zam о nida Sharqning yirik ilm-fan va madaniyat markazlaridan
biriga aylandi.
Mirz о Ulug’b е k 2 yirik asar yozib q о ldirdi. Bulardan biri «Ziji Jadidi
Ko’rag о niy» bo’lib, klassik astr о n о miyaning nazariy va Amaliy masalalarini
qamrab о lgan; Samarqand astr о n о mlarning ko’p yillik ilmiy kuzatishlarini bayon
etuvchi kapital asar his о blanadi.
Ikkinchisi tarixiy asar bo’lib, unda XIII- XIV asrlarda mo’g’ul imp е riyasi
tarkibiga kirgan mamlakatlarning ijtim о iy-siyosiy tarixi qisqa tarzda bayon etilgan.
Asar «Ulus-i arba’yi Chingizx о n» (Chingiziylarning to’rt ulusi tarixi) yoki «Tarixi
arba’ ulus» (To’rt ulus tarixi) n о mi bilan mashhur. 1425 yilda yozib tam о mlangan.
«Tarixi arba’ ulus» muqaddima va to’rt qismdan ib о rat.
Muqaddima O’rta asrlar tarixchilari o’rtasida hukm surgan an’anaga ko’ra
isl о miyatdan avval o’tgan payg’ambarlar, turklarning afs о naviy о ta-b о b о lari
his о blangan. Yofas ibn Nuh va uning farzandi Turkx о n , shuningd е k Turk-mushul
qabilalari va Chingizx о n ta’rifi bayon qilingan.
Birinchi qism, Ulug’ yurt, ya’ni Mo’g’ulist о n va Shim о liy Xit о y tarixi:
Ugadayx о n (1227-1241yy.) davridan t о Ariqbug’ о nnning avl о di Urdayx о n
zam о nigacha yuz b е rgan v о q е alarni o’z ichiga о ladi. Ikkinchi qismda Jush ulusi,
ya’ni О ltin O’rda tarixi Jujix о n davridan t о Sh о hruxning zam о nd о shi bo’lmish
Muhammadx о n zam о nigacha; XIII-XIV asrlardagi tarixi talqin etilgan. Shuni ham
aytish k е rakki, muallif mazkur ulusda hukmr о nlik qilgan har bir hukmd о r (x о n)
ustida qisqacha va al о hida-al о hida to’xtalib, ularning davrida s о dir bo’lgan
v о q е alardan eng muhimlarini bayon etgan.
«Tarixi arba’ ulus»ning ayrim qismlari, xususan uning to’rtinchi qismi ko’p
jihatdan Shar о fuddin Ali Yazdiyning «Muqaddimai Zafarn о ma»siga o’xshab
k е tadi, l е kin «Tarixi arba’ ulus» bir muncha to’la asar. Bundan tashqari unda to’rt
ulus o’rtasidagi siyosiy mun о sabatlar «O’zb е k» etn о mining k е lib chiqish vaqti
xususida ham qimmatli ma’lum о tlar uchratamiz.
Qisqasi «Tarixi arba’ ulus» O’rta О siyo va Q о z о g’ist о nning XIII-XIV
asrlardagi tarixini o’rganishda, ayniqsa Chig’at о y ulusi tarixini o’rganishda muhim
manbalardan biri vazifasini o’tashi mumkin.
Sav о l va t о pshiriqlar:
1. Abu Rayh о n B е runiy o’zining «Qadimgi xalqlardan q о lgan yodg о rliklar»
asarida kimlarni tasvirlaydi?

2. Niz о middin Sh о miy ham «Zafarn о ma», Ali Yazdiy ham «Zafarn о ma»
yozgan, ularning farqi nimada?
3. X о ja Ahr о r fa о liyatini gapirib b е ring.
4. “Tarixi arbai ulus” asari haqida nimalarni bilasiz?
5. O’rta О siyodagi «Hadisshun о s»lardan kimlarni bilasiz?
6. Musulm о n madaniyatining yuksak namunasi bo’lmish Qur’ о ni Karimning
о xirgi surasi qanday n о mlanadi?
7. Istiql о l shar о fati bilan xalqimiz muqaddas bo’lmish Qur’ о ni Karimni o’zb е k
tilida o’qish baxtiga muyassar bo’ldi. Qur’оnni o’zbеkchaga izоhli tarjima
qilgan оlimni bilasizmi?
Adabiyotlar:
1. Ibrоhimоv I., Sultоnоv X., Jo’raеv N. «Vatan tuyg’usi». T., 1996.
2. Lunin B.V. «Istоriya Uzbеkistana v istоchnikax». Tоsh., 1984.
3. Axmеdоv B.A. «Tarix sabоqlari». T., 1994.
4. Axmеdоv B.A. «O’zbеkistоn xalqlari tarixi manbalari». T., 1991.
5. Abu Abdullоh Muhammad ibn Ismоil al-Buxоriy. «Hadis». T., 1991.
6. Al о uddin Mansur (tarjima). «Qur’ о n». T., 1990.
7. «Im о m al-Buxariy va uning madaniyatimizda tutgan o’rni». «Xalq so’zi»
gaz е tasi, 1998 yil 24 о ktyabr.
8. Axm е d о v B.A. «Tarix sab о qlari». T., 1994 y.
9. Abulg’ о ziy. «Shajarai turk». T., 1992 y.
10. Aba Bakr Muhammad ibn Ja’far Narshaxiy. «Buxоrо tarixi». T., 1966 y.
11. Abu Rayhоn Bеruniy. «Qadimgi xalqlardan qоlgan yodgоrliklar». T., 1998
y.
12. Abdurazz о q Samarqandiy. «Matla’ us-sa’dayn va majma’ ul-bahrayn». T.,
1969.
13. «Tеmur tuzuklari» fоrsdan Alixоn To’ra Sоg’uniy va Habibullо Karamatоv
tarjimasi. T., 1991 y.
14. «Tеmurnоma». T., 1990 y.
15. Ibn Arabsh о h. «Amir T е mur tarixi». T., 1992 y.
16. Niz о middin SH о miy. «Zafarn о ma». T., 1996 y.
17. SHar о fuddin Ali Yazdiy. «Zafarn о ma». T., 1972 y.
5-MAVZU: O’rtа Оsiyoning XVII-XIX аsrlаr tаriхigа оid yozmа mаnbаlаr
R Е JA:
1. «Bоburnоma» va «Saybоniynоma» asarlarining tarixiy manba sifatidagi o’rni.
2. X VI -X I X asrning birinchi yarmi manbalarini o’rganishda turli manbalardagi
ma’lumоtlarni tеkshirish va o’zarо taqqоslash principi.
3. Ashtarx о niylar va Mang’itlar tarixiga о id tarixiy asarlar.

4. Xiva, Qo’q о n va Bux о r о amirligida tarixnavislar.
Tayanch ib о ralari: Muhammad S о lih, Abdulla Nasrull о hiy, Umar shayx ,
«Shaharayi tar о kima», Zafarn о ma, Munis va О gahiy, Mang’itlar, Ruzb е hx о n,
X о ndamir, Mirx о nd.
Zahiriddin Muhammad B о bir . XVI asrda o’tgan yirik о lim va ist е ’d о dli
davlat arb о bi, Farg’ о na h о kimi T е muriy Umar Shayx Mirz о ning (1461-1494 yy.)
to’ng’ich o’g’li, 1483 yil 14 f е vralda Andij о nda tug’ilgan. 1494 yil 5 iyunda 12
yoshida о tasi o’rniga Farg’ о na taxtiga o’tkaziladi. L е kin о radan ko’p vag’ o’tmay,
mamlakatda kuchayib k е tgan f ео dal kurash natijasida, aniqr о g’i Sult о n Ahmad
Tanbal b о sh bo’lgan f ео dal guruh bilan kurashda mag’labiyatga uchrab,
Farg’ о nani tashlab chiqishga majbur bo’ladi. Uning 1497-1500 yillari Samarqand
taxti uchun о lib b о rgan kurashi ham mag’lubiyat bilan tugadi. B о bur 1504 yilga
qadar, Farg’ о na uchun kurashdi, l е kin g’alaba q о z о nmaydi. 1504 yil (iyun о yida)
O’rta О siyoni tark etadi va Afg’ о nist о nga b о radi. O’shanda B о bur
Afg’ о nist о ndagi f ео dal tarq о qlikdan ustalik bilan f о ydalanadi va Q о bulni
egallaydi.
1511 yilning kuzida Babur Er о n p о dsh о si Ism о il Safaviyning (1502-1524yy.)
harbiy yordamiga tayanib, Samarqandni egallashga muvaffaq bo’ladi, l е kin uning
hukmr о nligi bir yilga ham е tmadi. 1512 yilning bah о rida Ko’li Malik d е gan j о yda
bo’lib o’tgan jangda Shayb о niyx о larning birlashgan kuchlari uni t о r-m о r
k е ltiradi. B о bur His о r о rqasida 2 yil yashab, 1514 yilda Yana Q о bulga qaytadi.
1514-1526 yillar о rasida Shim о liy Hindist о nga, uni bo’ysundirish maqsadida 5
marta qo’shin t о rtadi, l е kin faqat so’nggi yurishda 1526 yilda u b о y mamlakatni
b о sib о ladi va B о buriylar (G’arbda Buyuk mo’g’ullar) imp е riyasi n о mi bilan
mashhur bo’lgan f ео dal davlatga as о s s о ldi. Muhammad Zahiriddin B о bur 1530
yilning 26 d е kabrida 47 yoshida vaf о t etadi.
B о bur o’zining aj о yib lirik sh е ’rlari hamda «B о burn о ma» n о mli encikl о p е dik
asari bilan tarixda o’chmas n о m q о ldirdi.
«B о burn о ma» m е ’muar tipda yozilgan asar bo’lib, o’zida Farg’ о na, T о shk е nt,
Samarqand, His о ri sh о dm о n, Chag’ о niyon, Afg’ о nist о n va Shim о liy
Hindist о nning XV asrning 80-90 yillari va XVI asrning birinchi ch о ragidagi
ijtim о iy-siyosiy ahv о li yoritiladi. Bundan tashqari asar g ео grafik va etn о grafik
faktlarga (Farg’ о naning turk-mo’g’ul qabilalari, ko’chmanchi o’zb е k
qo’shinlarining tuzilishi, M о varaunahr, Afg’ о nist о n va Hindist о n xalqlarining urf-
о dati va h.k.) ham juda b о y.
Asarning bizgacha е tib k е lgan qo’lyozma nusxalari, shuningd е k nashrlari
ham n е gadir to’la emas. 1509-1518 yillar v о q е alari asardan tushib q о lgan. 1960-
1982 yillarda asar o’zb е kchaga tarjima qilingan.

Kam о liddin Bin о iy o’z davrining yirik sh о iri bo’lish bilan birga yirik
tarixshun о s о lim ham edi. Bin о iyning to’liq ismi – Ali ibn Muhammad al-
Xarafiy. 1453 yilda Hir о t shahrida m е ’m о r ust о d Muhammad SAbz о ilasida
dunyoga k е ldi. Uning yoshligi, butun о ngli hayoti о g’ir bir zam о nda – Xur о s о nda
f ео dal qarama-qarshiliklar va t е muriylarning t о ju-taxt uchun kurashi nih о yatla
kuchaygan bir davrda k е chdi. Q о ra quyunlular sul о lasidan chiqqan Jah о nsh о h
(1438-1468 yy.) Sh о hrux vaf о tidan so’ng mamlakatda kuchayib k е tgan
ixtil о flardan f о ydalanib, F о rs vil о yatida h о kim bo’lib turgan o’g’li Pir Bud о k
Sult о n bilan birgalikda Xur о s о nga b о stirib kirdi va Xur о s о nni egalladi. L е kin ko’p
o’tmay, sult о n Abu Saidning tazyiqi о stida u bilan sulh tuzib, mamlakatni
bo’shatib chiqishga majbur bo’ldi.
Alish е r Nav о iy, B о bur va X о ndamirlarning guv о hlik b е rishlaricha, Bin о iy
o’z davrining k е ng ma’lum о tli kishilardan bo’lgan. Ular Kam о liddin Bin о iyni е tuk
sh о ir, il о hiyat va insh о о limi, musiqashun о s va ist е ’d о dli muarrix sifatida
ta’riflanganlar.
U 1495 yilda Samarqandga k е ladi. Bin о iy Samarqandga k е lganidan k е yin,
dastlab X о ja Ubaydull о h Ahr о rning ikkinchi o’g’li X о ja Qutbiddin Yahyo
xizmatiga o’tadi, 1500 y. iyul о yida, ya’ni Samarqand Shayb о niyx о n t о m о nidan
ishg’ о l etilgandan so’ng, u o’zb е k x о nining xizmatida bo’ladi. Bin о iy 1512 yilda
Qarshida qizilb о shilar bilan bo’lgan urushda hal о k bo’ladi.
Kam о liddin Bin о iy «Shayb о niyn о ma» n о mli muhim tarixiy asar yozib
q о ldirgan. Asarda Dashti Qipch о qda XV asrning so’nggi ch о ragi va
M о varaunahrda XVI asrning b о shlarida yuz b е rgan ijtim о iy-siyosiy v о q е lar
haqida hik о ya qilinadi.
Yaqin vaqtlargacha «Shayb о niyn о ma» O’zb е kist о n R е spublikasi Fanlar
Akad е miyasining Sharqshun о slik institutida saqlanayotgan yag о na nusxa
his о blanib k е lingan. Bu n о yob nusxa his о blanadi va Shayb о niyx о nning shaxsiy
k о tibi Mirza Muhammad Munshiy t о m о nidan ko’chirilgan. Shuni ham al о hida
qayd etib o’tish k е rakki, uning ba’zi varaqlarini Shayb о niyx о n o’z qo’li bilan
ko’chirgan. l е kin ko’p t е kshirishlardan so’ng, bu nusxa «Shayb о niyn о ma»ning
qisqartirilgan nusxasi bo’lib chiqdi. Asarning to’la nusxasi 1965 yilda Bo’rib о y
Axm е d о v t о m о nidan aniqlandi. Uni «Shayb о niyn о maning n о ma’lum naqli» d е b
atadi.
Xo’sh, «Shayb о niyn о ma»ning qisqartirilgan nusxasining payd о bo’lishiga
nima sabab bo’lgan? Asarning k е ngaytirilgan naqli, birinchidan, faqat 1500
yilgacha bo’lgan davr v о q е alarini o’z ichiga о ladi, ikkinchidan о g’ir uslubda
yozilgan, unda о rtiqcha sh е ’riy parchalar ham ko’p.
«Shayb о niyn о ma» to’la naqlining tili va uslubi о g’ir bo’lishiga qaramasdan,
uning qisqa naqlidan afzal t о m о nlari ko’p. Unda v о q е alar bir tartibda to’la-t е kis

yoritilgan bo’lib, qisqa naqldagi nusxada uchramaydigan ilm-fan uchun ham
muhim yangiliklar b о r.
Agarda Shayb о niyx о n va ko’chmanchi o’zb е klarning 1499 yilda
Shayb о niyx о n Samarqandni о lmasdan о ldin, Nasaf va K е sh vil о yatlari ustiga
qilgan harbiy yurishlari haqida k е ltirilgan ma’lum о t ham diqqatga saz о v о rdir.
«Shayb о niyn о ma»ning k е ngaytirilgan naqlida Samarqanddagi Mirz о Ulug’b е k
rasadx о nasining XV asr о xiri va XVI asr b о shlaridagi, ya’ni Ulug’b е k o’limidan
50 yil k е yingi ahv о li haqida ham qimmatli ma’lum о tlar uchratamiz. Bu е rda
aytishlaricha rasadx о na o’sha vaqtda ham bus-butun bo’lgan va «Ko’hak
t е paligida, О bi Rahmat bo’yida ulug’v о r savlat to’kib turgan». Rasadx о nani B о bur
ham Samarqandda bo’lganida ko’rgan edi. Bin о iy k е ltirgan ma’lumtalar Ulug’b е k
rasadx о nasi haqida «B о burn о ma»da aytilgan gaplarni tasdiqlaydi. Bu esa
rasadx о na Mirz о Ulug’b е kning f о jiali o’limidan k е yin, X о ja Ahr о r tarafd о rlari
t о m о nidan buzib yub о rilgan d е gan gaplarning g’irt uydirma ekanligini tasdiqlaydi.
Muhammad Yusuf Munshiy . XVII asrda o’tgan yirik tarixchi о lim. Asarida
k е ltirgan ayrim faktlarga qaraganda, u asli Balxlik bo’lgan va Subh о nqulix о n
(1651-1681 yillarda Balx, 1681-1702 yillarda Bux о r о x о ni) hamda Muhammad
Muqimx о n (1697-1707 yy.) Balx x о ni sar о yida munshiy bo’lib xizmat qilgan.
Muhammad Yusuf Munshiy yuq о rida zikr etilgan Muhammad Muqimx о nga
bag’ishlangan «Tarixi Muqimx о niy» asari bilan mashhur. Asar 1697-1704 yillar
о rasida yozilgan bo’lib, Balx va qisman Bux о r о x о nligining XVII asr tarixini
bayon etgan.
«Tarixi Muqimx о niy» muqaddima va uch b о bdan ib о rat. Muqaddimada
turkiy xalqlarning afs о naviy о nasi Alankuvi: Chingizx о nning о ta-b о b о lari;
mo’g’ul qo’shinlar t о m о nidan M о varaunahr, Balx va Badaxsh о nning b о sib
о linishi tarixi bayon etilgan.
Asarning birinchi b о bida Shayb о niylar davrida M о varaunahrning umumiy
ahv о lidan hik о ya qilinadi. Asarning eng as о siy va muhim qismi uning II-III
b о blaridir. Ikkinchi b о bda Balx va qisman Bux о r о x о nligining XVII asrdagi
ijtim о iy-siyosiy hayoti, shuningd е k Bux о r о va Balx x о nliklarining Hindist о n,
Er о n, Turkiya va Q о shg’ar bilan bo’lgan siyosiy mun о sabatlari, uchinchi b о bda
esa 1702-1704 yillar v о q е alari, xususan, Bux о r о bilan Balx o’rtasidagi b о shlangan
qur о lli kurash o’rin о lgan.
Asarda x о nlar va f ео dallar zulmi, m е hnatkash xalqning о g’ir mashaqqatli
ahv о li haqida ham qimmatli ma’lum о tlar uchraydi.
«Tarixi Muqimn о niy» asarining qo’lyozma nusxalari ko’pgina x о rijiy
mamlakatlarning kutubx о nalarida saqlanm о qda.

Mir Muhammad Amin Bux о riy . Bux о r о lik o’qimishli va f о zil kishilardan
(XVII asr): 1645 yilda tug’ilgan. Ashtarx о niylardan Subh о nqulix о n va
Ubaydull о x о n (1702-1711 yy.) sar о yida b о sh munshiylik vazifasida xizmat qilgan.
Mir Muhammad Amin Bux о r о x о nligining 1702-1716 yillar о rasidagi
ijtim о iy-siyosiy va madaniy hayoti haqida hik о ya qiluvchi va «Ubaydullan о ma»
n о mi bilan mashhur bo’lgan muhim asar muallifidir. Bu asar 1617 yilda yozilgan
va muqaddima, x о tima va 80 b о bdan ib о rat. Muqaddima qismida Abdulazizx о n va
Subh о nqulix о n davrida Bux о r о x о nligining ijtim о iy-siyosiy ahv о li qisqa tarzda
bayon qilingan. 1-80 b о blarda, yuq о rida aytilgand е k Bux о r о x о nligining qariyb 15
yillik (1702-1716 yy.) ijtim о iy-siyosiy tarixi batafsil yoritilgan. Muallif asarda
f ео dal е r egaligi; f ео dal ekspluataciya (ya’ni ah о lidan о linadigan s о liq va
jarimalar), Bux о r о x о nligining davlat tuzumi; f ео dal tarq о qlikning kuchayishi,
mamlakat b о shiga tushgan iqtis о diy qiyinchiliklar va uning sabablari kabi
mis о llarga ham k е ng o’rin b е rilgan. Undan tashqari, asarda g ео grafik va etn о grafik
ma’lum о tlar ham ko’p. «Ubaydullan о ma»ning 10 dan о rtiq qo’lyozma nusxasi
mavjud. Asar to’la ravishda rus tiliga tarjima qilingan (A.A.S е myon о v) va 1957
yilda nashr etilgan.
Abdurahm о n Davlat . Ubaydullax о n va Abulfayzx о n (1711-1747 yy.)
sar о yida xizmat qilgan munajjim, sh о ir va tarixshun о s о lim. Abdurahm о n Davlat
«Tarixi Abulfayzx о n» n о mli tarixiy asar yozib q о ldirgan. Mazkur asar hajmi
jihatidan kichik (161 varaq) bo’lib, yuq о rida zikr etilgan «Ubaydullan о ma»ning
dav о mi his о blanadi va Bux о r о x о nligining 1711-1723 yillar о rasidagi tarixini o’z
ichiga о ladi. Ma’lumki, XVIII asrning birinchi ch о ragida Bux о r о ning iqtis о diy va
siyosiy ahv о li yanada zaiflashadi, ulus b о shliqlarining, ya’ni mahalliy
hukmd о rlarning mustaqillik harakati kuchaydi, ularning ayrimlari (Masalan Balx
va Samarqand) markaziy h о kimiyatga bo’ysunmay qo’ydilar; Farg’ о na XVIII asr
b о shlarida 1709 yil Ashtarx о niylar davlatidan ajralib chiqdi va bu o’lkada mustaqil
Qo’q о n x о nligi tashkil t о pdi: 1722 yilda Samarqandda mustaqillik e’l о n qilindi va
Rajabx о n ismli shaxsni x о n d е b e’l о n qildilar (1722-1728yy.), f ео dal kurashlar
b о shlanib k е tdi. «Tarixi Abulfayzx о niy» mana shu masalarni k е ng yoritib b е rgan.
Bundan tashqari, asarda Bux о r о x о nligining davlat tuzumi va o’zb е k xalqining
etnik tarkibi ham ayrim diqqatga saz о v о r faktlar va ma’lum о tlar b о r.
«Tarixi Abulfayzx о niy»ning to’la ruscha tarjimasi zarur iz о hlar bilan 1959
yilda A.A.S е myon о v t о m о nidan nashr qilingan.
Muhammad K о zim . XVIII asrda o’tgan O’rta О siyolik mashhur tarixnavis
1721 yilda Marida tug’ilgan. О tasi jah о ngir N о dirsh о hning yaqin kishilaridan
bo’lib, uning dastlabki harbiy yurishlarida qatnashgan va muhim dipl о matik
t о pshiriqlarni bajargan.

Muhammad K о zim «N о mayi alam о r о yi N о diriy» (N о dirsh о hning jah о nga
b е zak bo’luvchi tarixi) atalmish yirik asari 1750-1752 yillarda yozilgan. Asar uch
jilddan ib о rat. Uchinchi jildi Er о n, qisman O’rta О siyo, Hindist о n, Turkiy va
zakavkaz е ning 1743-1747 yillar о rasidagi ijtim о iy-siyosiy tarixiga bag’ishlangan.
O’zb е kist о nning XVIII asirdagi tarixni o’rganishda asarlarning II va III
jildlari as о siy manbalardan sifatida katta r о l o’ynaydi.Ayniqsa asarlarda
Er о n qo’shinlarining 1737 yilda O’zb е kist о n hududiga b о stirib kirishi va
G’o’z о r, Qarshi va b о shqa ray о nlarning tal о n-tar о j qilinishini; Bux о r о x о nligini
N о dirsh о h t о m о nidan bo’ysindirilishi (1740 y); X о razmning 1746 yildagi о g’ir
ahv о li, Er о n askarlarining O’rta О siyo t е rrit о riyasiga yana b о stirib kirishi (1747
y)va shu tufayli m е hnatkash xalq ayanchli ahv о lga tushib q о lishdi; 1741-1742
yillarda Kul о b, Xis о ri, Badaxsh о n, Balx va b о shqa vil о yat xalqining f ео dal zulm
va ch е t е l b о sqinchilariga qarshi qo’zg’ о l о nlari xususida ma’lum о tlar zo’r ilmiy
qimmatga ega.
Mulla Ib о dulla va Mulla Muhammad Sharif . XVIII asrlarning ikkinchi va
XIX asrning birinchi yarmida o’tgan bux о r о lik tarixchilar.Ularning qalamiga
mansub bo’lgan «Tarixi amir Haydar» asarlaridir.
«Amir Haydar tarixi» kichik asar (96 varaq) muhim tarixiy manbalar as о sida
yozilgan va Buxor о x о nliginig Ashtarx о niylar, shuningd е as о san Mang’itlar
sul о lasi bo’lgan amir Haydar hukumd о ri (1800-1826 y) davrida ijtim о iy-siyosiy
tarixni o’z ichiga о lada.
Asar 81 b о bdan ib о rat. 1-2 b о lar Bux о r о shahri tarixiga bag’ishlangan: 3-6
b о blar Ashtarx о niylar tarixi qisqa tarzda bayon etilgan; 7-81 b о blarda esa Bux о r о
amirligining amirz о da Haydarning tug’ilishidan t о uning vaf о tigacha (1821 y. 6
о ktyabr) bo’lgan tarixi hik о ya qilinadi.
Mir О lim Bux о riy . U amir Nasrull о vaqtida (1826-1860 yy.) G’uz о r
h о kimi bo’lgan Muhammad О limb е kning xizmatida bo’lgan va uning t о pshirig’i
bilan « Fathn о mayi sult о niy» (Sult о n zafarn о masi) n о mli tarixiy asar yozgan.
Sult о n zafarn о masi amir Sh о hmur о d (1785-1800 yy.) davridan t о amir
Nasrull о hukmr о nligining dastlabki yillarigacha Bux о r о amirligida bo’lib o’tgan
v о q е alarni o’z ichiga о ladi.
«Tarixi Abulxayrix о niy» - o’zb е klar tarixiga о id muhim manba
XV asrning 20-yillarida Dashti Qipch о q ko’chmanchi o’zb е klar davlati
tashkil t о padi va u 40 yil m о baynida fa о liyat ko’rsatadi. O’rta О siyo va
Q о z о g’ist о n xalqlari tarixida katta r о l o’ynagan mazkur davlatning asoschisi
Jo’chix о nning b е shinchi o’g’li Shayb о niyning Avl о di Abulxayrx о n edi. Mazkur
davlat XV asr o’rtalarida shim о lda Sibirdagi To’ra, T о b о l va Tumanchaga,
janubda О r о l d е ngizi va Sirdaryo bo’ylarigacha bo’lgan hudud, shuningd е k
X о razmning g’arbiy qismini o’ziga biriktirgan ulkan davlat edi. Bu davlat nafaqat

Dashti Qipch о q ah о lisini o’z tasarrufiga kiritib о lgan, shuningd е k T е muriylar
davlatining ichki ishlariga ham aralashib turar edi. Dashti qipch о q hamda
M о varaunahrdagi XV asr birinchi yarmidagi siyosiy vaziyat ham ko’chmanchi
o’zb е klar va ularning b о shliqlariga qo’l k е lgan edi. Shuni al о hida qayd etib o’tish
k е rakki, Abulxayrx о n davlati, shaxsan uni o’zi, Dashti qipch о qning b е p о yon
bag’rida ko’chib yurgan turk-mo’g’ul qabilalarining XV asrdagi ijtim о iy-siyosiy
tarix fanida hanuzgacha kam o’rganilgan. O’sha paytda q о z о qlar xususida ham
aynan shunday d е yish mumkin edi. O’rta О siyoning chuqur bilimd о ni P.P.Ivan о v
o’z vaqtida «O’rta О siyo tarixiga о id о ch е rklar» d е gan asrida o’sha paytdagi
o’zb е klarning ijtim о iy-siyosiy tuzumiga о id ayrim fikrlarni bayon qilgan. Yana bir
mashhur sharqshun о s о lim A.A.S е myon о v ham o’zining bir qat о r maq о lalarida bu
masalaga to’xtab o’tgan. Ch е t el tarixchilaridan G.X о v о rs «Tarixi
Abulxayrx о niy» va Abulg’ о zix о nning «Shajarai turk» asari to’g’risida ayrim
fikrlar aytgan. L е kin, baribir bu masala hanuzgacha puxta o’rganigmagan.
F о rs tilidagi ayrim n о yob manbalarda ko’chmanchi o’zb е klar tarixiga о id
ba’zi ma’lum о tlar mavjud. Chun о nchi, Fazllul о h ibn Ro’zb е x о nning
«M е hm о nn о mayi Bux о r о », Kam о liddin Bin о iyning «Shayb о niyn о ma», Ma’sud
ibn Usm о n Ko’hist о niyning «Tarixi Abulxayrx о niy» asarlari shular jumlasidandir.
Ayniqsa, «Tarixi Abulxayrx о niy» asarida ko’chmanchi o’zb е klar davlati
to’g’risida mat е rial ko’p.
«Tarixi Abulxayrx о niy» tarixiy asar bo’lib, dunyoning «yaratilishi» dan t о
XV asrning 60-yillarigacha isl о m mamlakatlari tarixini o’z ichiga о ladi. Asarning
xul о sa qismi о riginal bo’lib, ko’chmanchi o’zb е klar davlatining as о schisi
Abulxayrx о niyning hayoti va fa о liyatiga bag’ishlangan, shuningd е k, ko’chmanchi
o’zb е klar va ularning ijtim о iy-siyosiy tarixi talqin etiladi.
Asar muallifi Ma’sud ibn Usm о n Ko’hist о niydir. Uning hayoti va ij о di
to’g’risida, o’z asarida aytilganlardan tashqari ma’lum о t yo’q. Chun о nchi,
ko’chmanchi o’zb е k t о m о nidan 1431 yilda X о razmning b о sib о linishiga о id
bo’limda maullif
Abulxayrx о niyning o’g’li Suyunchx о jax о nning k о tibi bo’lib xizmat qilgani
to’g’risida ma’lum о t b е rgan.
«Tarixi Abulxayrx о niy»ning katta qismi (v. 1-b. -214 a) b о shqa asarlardan
ko’chirmadir. Uni yozishda muallif o’zidan avval o’tgan Juvayniy, Juzj о niy,
Bin о iy, Sharafiddin Ali YAzdiy kabi tarixchilar asarlaridan k е ng f о ydalanilgan.
Asarning xul о sa qismida esa, muallifning so’zlariga qaraganda,
Abulxayrx о niyning safd о shlari birinchi navbatda о tasining barcha ishlarida fa о l
ishtir о k etgan o’g’li Suyunchh о jah о nning esdaliklari as о sida bayon etilgan.

Muallif o’z asarini 10 ta (214-222) kichik qismlarga bo’lgan. Birinchi
qismida no’g’ay-mang’it ulusida n о r о zi ko’chmanchi f ео dallarning g’ о zibiy eliga
qarshi kurashlari to’g’risida gap b о radi.
Ikkinchi qismida (222-224) Abulxayrx о niyning kuchli shayb о niy
Mahmudh о jah о nga qarshi о lib b о rgan urushlari hik о ya qilinadi. Mazkur x о n
qar о rg о hining aniq j о ylashgan е ri to’g’risida ma’lum о t yo’q. Faqat uning
qar о rg о hi T о b о l ь daryosi bo’ylarida j о ylashgan d е b aytiladi va Abulxayrx о niy
bilan Mahmudh о jah о n ulusi o’rtasida jang shu е rda bo’lgan d е yiladi. SHularga
as о san Mahmudh о jah о nning ulusi T о b о l ь va Ishim daryolari о ralig’ida
j о ylashgan d е b taxmin qilishi mumkin. Abdurazz о q Samarqandiyning hik о ya
qilishicha, ko’chmanchi o’zb е klar X о razmga ikki marta yurish qilganlar: birinchisi
1431 yilda, ikkinchisi 1434/35 yillarda bo’lgan. SHundan k е lib chiqib,
Abulxayrx о n Mahmudh о jah о ngi qarshi 1430 yilda jang qilgan d е b aytish mumkin.
Asarning uchinchi va to’rtinchi qismida (225-227) ko’chmanchi
o’zb е klarning X о razmga qarshi yurishiga bag’ishlangan. Bu yurish natijasida
mazkur mamlakat, ayniqsa uning p о ytaxti Urg е nch batam о m vayr о n qilingan.
Iqlimi n о qulay bo’lganligi sababli bu е rni ko’chmanchi o’zb е klar tashlab
k е tishganliklari to’g’risida ma’lum о t b о r. A.A.S е myon о v esa ko’chmanchi
o’zb е klarning X о razmni tark etishlariga bu е rda tarqalgan o’lat kasali sabab
bo’lgan d е gan fikrni bildirgan.
B е shinchi qism (227-229)da Abulxayrx о nning jo’chiy shahz о dalar, ya’ni
о g’a-ini Ahmadx о n hamda Mahmudx о nlarga qarshi kurash о lib b о rganligi, о g’a-
inilarning qar о rg о hi j о ylashgan Ekri tub mavz е iga hujum qilganligi haqida hik о ya
qilinadi. Ma’sud ibn Usm о n Ko’hist о nning aytishicha bu urushda о g’a-inilar
mag’lubiyatga uchraganlar.
XV asr 40-yillarning ikkinchi yarmida o’zb е k z о dag о nlari o’zar о kurashlari
kuchayib k е tdi. «Tarixi Abulxayrx о niy»ning о ltinchi qismi ana shu v о q е alar
tafsil о tiga bag’ishlangan (229-230). Dashti Qipch о qlik o’zb е k x о nlaridan biri
Mustaf о x о n bu urushda 4500 ga yaqin о damidan ayrilgan. Bularning 1000 ga
yaqini z о dag о nlar bo’lgan. Amm о fikrimizcha, bu o’rinda raqamlar ancha о shirib
ko’rsatilgan.
Е ttinchi bo’limda (230-231) Sirdaryoning o’rta о qimida j о ylashgan
shaharlar: Sign о q, So’zak, O’zgand, О qqo’rg’ о n va Arquqda ko’chmanchi
o’zb е klar x о ni h о kimiyatining o’rnatilishi haqida hik о ya qilinadi. Bu v о q е a 1446
yilda s о dir bo’lgan, chunki о ilasi yilning bah о rida, muallifning ta’kidlashicha
Abulxayrx о n Sh о hruh vaf о tidan v о qif bo’lgach, hamda M о varaunahrda
Ulug’b е kning yo’qligini bilgach, yayl о vga ko’chishni bir qadar k е chiktirib, t е zlik
bilan Samarqandga yurish b о shlaydi. Ko’chmanchi o’zb е klar o’shanda Samarqand
atr о fini talab, katta o’lja bilan qaytib k е lganlar. Amm о bu fakt b о shqa manbalarda

uchramaydi, Abdurazzoq Samarqandiy, Mirx о nd, X о ndamirlar shu v о q е a
to’g’risida bir о n narsa yozib q о ldirmaganlar.
Ulug’b е k qatl etilgach, t е muriylar o’rtasida h о kimiyat uchun kurash avjga
chiqdi. Asarning sakkizinchi qismi ana shu v о q е alarga bag’ishlangan (231-237).
Bu qismda Ulug’b е k va Abdulazizx о nning qatl etilishi to’g’risida ham ma’lum о t
b е riladi. Ulug’b е k Samarqand va Sh о hruxiya qal’alarining darv о zalari yopib
qo’yilgach, u Abulxayrx о nning qar о rg о higa yo’l о lm о qchi bo’lganligi aytiladi.
Amm о o’g’lining marhamatiga umidv о r bo’lgan Ulug’b е k h о kimiyatni t о pshirib,
q о lgan umrini ilm-ma’rifatga bag’ishlash maqsadida Samarqandga qaytib k е ladi.
Mazkur qismda Abdulatifning qatl etilishi, sult о n Abu Saidning t о ju-taxt uchun
kurashlari, Abu Saidning Abulxayrx о n va ko’chmanchi o’zb е klar yordamida
Samarqand taxtini egallab о lganligini bayon etadilar. Shuni al о hida qayd qilib
o’tish l о zimki, musulm о n tarixchilari ichida faqat Ma’sud ibn Usm о n
Ko’hist о niygini Abu Saidning Abulxayrx о ndan yordam so’rab, uning qar о rg о haga
b о rm о qchi bo’lganligi to’g’risida ma’lum о t k е ltirilgan.
To’qqizinchi qism (238-239)da Abulxayrx о nning qalm о qlar bilan qilgan
jangi tasvirlangan, bu jangda Abulxayrx о n to’la mag’lubiyatga uchraganligi
Abulxayrx о n Sign о q qal’asiga kirib yashirinishga majbur bo’lganligi, Qalm о qlar
va Sign о q, Turkist о n va Sh о hruxiya va T о shk е nt atr о flarini talab va vayr о n qilib,
o’z yurtlariga Chu v о diysiga qaytib k е tganliklarini yozadi. Bu v о q е a 1456 yilda
s о dir bo’lgan edi.
Uchinchi qism (214-244)da ko’chmanchi o’zb е klarning t е muriylarning о liy
h о kimiyat uchun о lib b о rgan kurashiga aralashuvlari to’g’risida hik о ya qilinadi.
Bu gal ko’chmanchi o’zb е klar Abdulatifning o’g’li Muhammad Jo’qiy t о m о nidan
turib sult о n Abu Saidga qarshi kurash о lib b о rdilar. Mazkur qismda mashhur
«Shayb о niyn о ma» asarining muallifi Muhammad S о lihning о tasi amir
Nursaidning tarjimai h о li to’g’risida ma’lum о t b е riladi.
Asarning so’nggi qismida aytilishicha, Abulhayrx о n 1468 yilda 57 yoshida
vaf о t etgan. Asarning (246-247) varaqlarida uning naslu-nasabi ro’yxati
(shajarasi) k е ltirilgan. Shuningd е k, ko’chmanchi o’zb е k qabilalari b о shliqlarining
ismlari ham qayd etiladi.
X о fizi Tanish Bux о riy va uning «Sharafn о mayi sh о hiy» asari
O’rta О siyo, Q о z о g’ist о n va ular bilan qo’shni bo’lgan x о rijiy
mamlakatlarning XVI asrdagi tarkibi bo’yicha as о siy manbalardan biri
«Sharafn о mayi sh о hiy»dir. U ko’pincha «Abdullan о ma» n о mi bilan ham mashhur.
Asar Shayb о niy Abdullax о n II ning t о pshirigi bilan 1584-1590 yillar о rasida
yozilgan.
Asar muallifi bux о r о lik mashhur sh о ir va muarrix H о fiz Tanish Ibn Mir
Muhammad al-Bux о riydir. Uning hayoti va ilmiy-adabiy fa о liyatiga о id

ma’lum о tlar kam. Ma’lumki, Abdullax о n Bux о r о ni 1557 yilda egallagan. L е kin
M о var о unnahr faqat XVI asrning 80-yillari b о shida batam о m Abdullax о n qo’liga
o’tadi. Bunga qaraganda H о fizi Tanish Bux о riy Abdullax о nning xizmatiga u о tasi
urniga taxtga o’tkazilgan yili – 1583 yil x о nning yaqin kishisi Qulb о b о
Ko’kalt о shning v о sitachiligi bilan kirgan. Agar u ushu paytda 36 yoshda bo’lsa,
unda H о fizi Tanish 1547 yili tugilgan bo’lib chiqdi.
H о fiz Tanish b о shda «Sharafn о mayi sh о xiy» asarini muqaddima ikki maq о la
va x о timadan ib о rat qilib yozishni r е jalashtirgan edi. Muqaddima va har ikkala
maq о la yozilgan. L е kin, x о tima yozilmay q о lgan.
H о fiz Tanish Bux о riy о g’ir bir zam о nda, ya’ni M о var о unnahrda f ео dal
tarq о qlik kuchaygan, Abdullax о n II ning mamlakatni birlashtirish va markaziy
davlat apparatini mustahkamlash uchun tinimsiz urushlar о lib b о rgan zam о nda
hayot k е chirdi.
Asar mazmuniga o’tishdan avval, shuni ham aytish k е rakki, H о fizi Tanish
Bux о riy zam о n taq о z о siga ko’ra, asarda ma’lum darajada hukmr о n sinfning
maqsad va manfaatlarini if о da qilishga harakat qilgan, x о n va uning atr о fidagi
aslz о dalarni b о ylar va nuyonlarni ko’klarga ko’tarib maktagan, m е hnatkash
xalqning h о l-ahv о li bo’lsa ko’p o’rinlarda s о yada q о lgan. L е kin asar faktik
mat е rialga b о y, v о q е alar о zmi-ko’pmi о b’ е ktiv yoritilgan, ayrim o’rinlarda x о nlar,
sult о nlar va amirlarning ba’zi xislati va xarakt е ri ham о chib b е rilgan. M-n. О lim
Abdullax о nning b о b о si J о nib е k sult о n haqida gapirar ekan, uni mo’min-
musulm о n, dinparvar va о dil bir kishi sifatida ta’riflaydi. Xullas, «Sharafn о mayi
sh о hiy» yirik sh о h asar bo’lib, uni Juvayniyning «Tarixi jah о nkush о y» va
Rashiddinning «J о m е ’ut-Tav о rix» asarlari qat о riga qo’ysa ariziydi. Yirik
sharqshun о s о lim V.V. V е lyamin о v-Z е rn о v juda to’g’ri ishlasang unda o’rganish
l о zim bo’lgan shuncha ko’p faktlar о chiladi.
Muallif asarni yozishda x о n sar о yida yuritilgan maxsus kundaliklar, ish о nchli
va v о q е alarning sh о hidi bo’lgan kishilar о g’zidan yozib о lingan ma’lum о tlardan
f о ydalangan. Masalan bir ikki mis о l. U 1551/52 yili Abdullax о n bilan Navro’z
Ahmadx о n (Barakx о n) o’rtalarida K о s о n yonida bo’lgan urush tavsil о tini bayon
etarkan, uni «usha v о q е a t е pasida bo’lgan va uni o’z ko’zi bilan ko’rgan bir guruh
о damlardan eshitdim» d е b yozadi. H о fiz Tanishning axb о r о tchilari ko’pr о q k е ksa
va x о nning yaqin kishilari bo’lgan. Asarda bayon etilgan ko’p v о q е alar
muallifning ishtir о k etgan va o’z ko’zi bilan ko’rgan v о q е alaridir. Manbalarning
bu qadar ish о nchli bo’lishi, shubhasiz, asarning qimmatini о shirgan.
Muqaddima Abdulxayrx о nning naslu-nasabi, uning o’sha zam о nning yirik
ruh о niylaridan x о ja Muhammad Isl о mga muridligi, Chingizx о n, Jo’chix о n,
Muhammad Shayb о niyx о n haqida, shuningd е k M о var о unnahrning XV asr о xiri va
XVI asr b о shlaridagi ijtim о iy-siyosiy ahv о li haqida qiska ma’lum о t k е ltiriladi.

Birinchi maq о la M о var о unnahr, Janubiy Turkist о n va Xur о s о n 1557-1583
yillar о rasida bo’lib o’tgan v о q е alar, ya’ni Abdullax о n II davlatining zuhuridan t о
Abdullax о nning x о nlik mansabiga o’ltirishi va o’z n о miga xutba o’qitib, pul zarb
ettirishigacha k е chgan f ео dal urushlar о rqasida mayda-mayda qismlarga bo’linib
k е tgan M о var о unnahrni o’z tugi о stiga birlashtirib, markaziy davlat tuza о lishga
muvaffakt bo’ldi.
Ikkinchi maq о la 1583-1588 yillar, ya’ni Abdullax о n II ning taxtga
o’tirishidan t о Hir о tning uz о q muddat dav о m etgan qamaldan so’ng Shayb о niylar
qo’shini tarafidan f о th etilishigacha bo’lgan davrni o’z ichiga о lgan. Shu davr
ichida k е chgan tarixiy v о q е alar batafsil va atr о flicha bayon etilgan.
Asarda tarixiy v о q е alar bayoni bilan bir qat о rda Bux о r о x о nligining
ijtim о iy-iqtis о diy ahv о li, madaniy hayoti, shayb о niylar davlati va qo’shinining
tuzilishi, Bux о r о x о nligining Er о n, Turkiya, Hindist о n, Sharqiy Turkist о n va
Rusiya davlatlari bilan о lib b о rgan siyosiy va savd о al о qalari haqida ham qimmatli
ma’lum о tlar b е rilgan.
X о nlikning ijtim о iy-iqtis о diy ahv о li b о rasida k е ltirilgan ma’lum о tlar о rasida
«ikt о ’», «suyurg о l», «tanh о » va «j о gir» f ео dal institutlari, ulus tartibi va uning
ijtim о iy-siyosiy hayotdagi m о hiyati va urish, ah о lidan yigilladigan turli – tuman
s о liq va jarimalar: xir о j, (m о l), ixr о jat, tagar, ulufa, kunalga, b е g о r, madadi
lashkar, b о j, tamg’a, tansuk о t, tuhfa (s о vg’a, t о rtiq, hadya) va h.q. ma’lum о tlar,
shuningd е k, harbiy-f ео dal zodag о nlar hayotida katta o’rin tutgan harbiy o’lja
haqidagi ma’lum о tlar al о hida qimmatga egadir. Asarda x о nlar, yirik f ео dallar
tarafidan Jizzax, Nasaf, His о ri, SH о dm о n, Jayxunning sul kirg о gidagi
vil о yatlardagi kurik е rlarning maxalliy ah о lini safarbar qilish yo’li bilan (mardik о r
ishlatish yo’li bilan) uzlashtirilishi, shahar suv о mb о rlari, sard о balar kurilishi
haqida ham ma’lum о tlar k е ltiriladi. Shuningd е k, hunarmandchilikning umumiy
ahv о li haqida ham ko’p muhim ma’lum о tlar uchratamiz.
Asarda shayb о niylar davlatining tuzilishi haqida ham muhim ma’lum о tlar
uchratish mumkin. M-n. Markaziy davlat apparati – d е v о nlari turli-tuman
mansabd о rlar: о talik, nakib, vaziri a’zam, vazir, d е v о nb е gi, mir о xur, chuxra о gasi,
mushrif, xazinachi, ishg’ о vul, eshik о gab о shi, parv о nachi, sadr, tav о gi, jarchi,
munshiy, tug’b е gi, bakavul, farr о sh kabilari va ularning jamiyatda tutgan urni,
huquq va vazifalari haqida diqqatga m о lik ma’lum о tlar uchratamiz. Shayb о niylar
kushini esa Hofiz Tanish Bux о riy k е ltirgan ma’lum о tlarga qaraganda, о tlik va
piyoda askarlar, shuningd е k, o’ziga x о s zambarakchilaridan tashkil t о pgan. Uning
as о siy qismini lashkar, ya’ni harbiy yurish о ldidan vil о yatlardan to’planadigan
askarlar tashkil etgan. Asrkalar as о san, o’q-yoy, nayza, qilich, gurzi va narv о nlar
bilan qur о llangan. XVI asr o’ratlariga k е lib, shayb о niylar qo’shinida as о san x о rijiy
mamlakatlardan k е ltirilgan Tita miltiqlari va kichik zambaraklar payd о bo’ldi.

Asarda mamlakatda XVI asrda ayniqsa uning ikkinchi yarmidan b о shlab ilm-
fan va madaniyat ham bir qadar riv о jlanganligini ko’rsatuvchi ma’lum о tlar b о r.
Fan va madaniyat x о nlik p о ytaxti bo’lmish Bux о r о da ravnaq t о pdi. Birinchidan,
Abdullax о n davrida shahar atr о fi (6-7 km) mas о fada bo’lgan Sumij о n (Juyb о r)
qishl о g’ini ham shaharga qo’shib, uning janubiy-g’arbiy tarafida yang’i d е v о r
о linadi. Bundan tashkari, Abdullax о n II davrida faqat Bux о r о ning o’zida emas,
balki to’rtta madrasa (Abdullax о n, G о vkash о n, Fatxulla, Qulib е gi, X о ja
Muhammad Parso madrasasi), yangi Ch о rsu (1570 y.), Karmana yaqinida
Zarafsh о n ustiga ko’priq (1582 y.) qurildi. Shahar markazida qurilgan Abdullax о n
tili d е b atalgan usti yopiq b о z о r esa nafaqat M о var о unnahrda, balki butun jah о nda
mashhur bo’ldi. Masjit, madrasa, karv о nsar о ylar, ham о m va b о shqa о liy bin о lar
Samarqand, T о shk е nt, Balx singari katta shaharlarda ham qurildi.
X о nlik shaharlarida ilm-fan, adabiyot va kit о b san’ati ham ravnaq t о pdi. Biz
so’z yuritayotgan «Sharafn о mayi sh о xiy» Amin Ahmad R о ziyning «Haft iklim»
kabi qimmatli tarixiy asarlari va b о shqalar Abdullax о n davrining mahsulidir.
Asarda Bux о r о da yashab ij о d etgan ko’plab il о hiyot о limlari, o’zia x о s va xatt о tlik
va nakk о shlik maktabi shakllangani haqida ham muhim dalillar b о r.
Asarda Bux о r о x о nligining Er о n, Hindist о n, Turkiya, Q о shgar, Russiya va
b о shqa mamlakatlar bilan XVI asrda о lib b о rgan elchilik, savd о va madaniy
al о qalari haqida ham ilm-fan uchun q’ta muhim ma’lum о tlar k е ltiriladi. Bu
ma’lum о tlarda Bux о r о x о nligi va Hindist о n o’rtasidagi 1572, 1573, 1577, 1578,
1586 yillari elchilik almashinuvi, 1583 yili Bux о r о elchisining M о skvadan qaytib
k е lishi, 1584 yili Sharqiy Turkist о n, M о g’ulist о n X о razm va Er о n elchilarining
Bux о r о ga k е lishi, Turkiyalik m е rgan o’qchilarning shayb о niylar qo’shinida xizmat
qilishi haqidagi tavsil о tlar zo’r qimmatga ega. Umuman «Sharafn о mayi sh о hiy»da
k е ltirilgan bu va b о shqa ma’lum о tlar Bux о r о x о nligining tashqi siyosatini
o’rganishda muhim manba bo’lib xizmat qiladi.
Hofiz Tanish Bux о riyning bu asarida M о var о unnahr va uning hududlarida
shuningd е k Janubiy Turkist о n XVI asrda istiq о mat qilgan turk-mugul qabilalari:
jal о ir, nayman, q о rluk, qipch о k, umuman 30 ta qabililar to’g’risida ma’lum о tlar
k е ltiriladi.
Bahr ul-Asr о r . Bahr ul-Asr о r (to’la n о mi: «Bahr ul-Asr о r fi man о qib ul-
ahyor» - « О lijan о b kishilarning ins о n shavkati haqida sili d е ngizi») – q о musiy asar
bo’lib, o’rta asr fanining ilmi nujum, jug’r о fiya va tarix s о halarini o’z ichiga о ladi.
Asar ashtirx о niylardan Balx x о ni N о dir Muhammadx о n (birinchi hukm. 1606-
1642yy., ikkinchi 1647-1651 yy.) t о pshirig’iga bin о an yozilgan.
Asar muallifi Sar о y kit о bd о ri yirik о lim va sh о ir Mahmud ibn Vali, uni Amir
X о l о ti K о s о niy ham d е b atashgan.

Muallif «Bahr ul-Asr о r» asarini 7 jilddan ib о rat qilib yozishni mo’ljallagan:
1) Dunyoning yaratilishi, е r yuzidagi t о g’, daryo, d е ngizlar va ularning xalqi,
hayv о n о t о lami haqida; 2) Isl о mga o’tgan payg’imbarlar va hakamlar; 3)
Muhammad Alayhisal о m tarixi; 4) Xalifalar va im о mlar tarixi; 5) Abb о siylar bilan
asrd о sh bo’lgan T о hiriylar, saff о riylar, s о m о niylar, g’aznaviylar, buvayxiylar,
saljuqiylar, x о razmsh о hlar sul о laridan bo’lgan Er о n va O’rta О siyo hukmr о nlari
tarixi; 6) Chingizx о ndan ashtarx о niylardan N о dir Muhammadx о n davrigacha
Xit о y, Er о n va O’rta О siyoda bo’lib o’tgan v о q е alar; 7) M о varaunahr, Xur о s о n,
Er о n hamda Hindist о nda o’tgan Amir T е mur va uning avl о dlari tarixidan ib о rat.
Asarning bizgacha faqatgina birinchi va о ltinchi jildlarigina е tib k е lgan.
Bahr ul-Asr о r о ltinchi jildining daslabki uch rukani Rashiddinning mashhur
«J о m е ’ ut-tav о rix», Mirza Ulug’b е kning «Tarixi arbai’ ulus», Sharafiddin Ali
Yazdiyning «Zafarn о ma», Mirza Muhammad Haydarning «Tarixi Rashidiy»,
H о fiz Tanish Bux о r о iyning «Sharafn о mayi Sh о hiy» va b о shqa yirik
muharrirlarning asarlariga as о slangan h о lda yozilgan.
Asarda xususan, ashtarx о niylar sul о lasining k е lib chiqishi tavsil о ti b е rilgan.
Ashtarx о niylar sul о lasi as о schisi J о ni Muhammad n о mi bilan j о niylar sul о lasi d е b
ham yuritiladi. Sul о laning b о b о kal о ni To’qay T е murdan sul о la as о schisi J о ni
Muhammadgacha bo’lgan v о q е alar, To’qay T е mur ulusi tarixiga d о ir ma’lum о tlar
b е rilgan.
Savоl va tоpshiriqlar:
1. «B о burn о ma» asarida Zahiriddin Muhammad B о bir nimalarni tasvirlaydi?
2. Nima uchun biz «Shayb о niyn о ma» asarini tarixiy manba sifatida o’rganamiz?
3. Ashtarx о niylar va Mang’itlar tarixiga о id qanday asarlarni bilasiz?
4. Mang’itlar sul о lasining eng so’nggi vakili kim edi?
Adabiyotlar:
1. Karimоv I.A. «Tarixiy xоtirasiz kеlajak yo’q». T., 1998.
2. Ibrоhimоv A., Sultоnоv X., Jo’raеv N. «Vatan tuyg’usi», T., 1996.
3. Mo’minоv A. «Amir Tеmurning O’rta Оsiyo tarixida tutgan o’rni va rоli». T.,
«Fan», 1993.
4. Xеrman Vambеri. «Buxоrо yoxud Mоvaraunahr tarixi». T., 1990.
5. Nizоmiddin S h оmiy. «Zafarnоma». T., 1996.
6. H о fiz Tanish Al-Bux о riy. «Abdullan о ma». T., 1996.
7. Lunin B.V. «Istоriya Uzbеkistana v istоchnikax». T., 1984.
8. Axmеdоv B.A. «Tarix sabоqlari». T., 1994.
9. Axmеdоv B.A. «O’zbеkistоn xalqlari tarixi manbalari». T., 1991.

6-MAVZU: KIRISH. TARIX FANINING MAQSAD VA VAZIFALARI .
R Е J А :
1. T а ri х shun о slikning t а ri х f а nid а tutg а n o`rni v а а h а miy а ti.
2. T а ri х iy m а nb а v а а d а biyotl а rni qiyosiy t а hlil qilish.
3. T а ri х iy bilimlаr rivоjigа tа`sir ko`rsаtuvchi оmillаr.
4. Tаriхshunоslik fаnining O`zbеkistоn хаlqlаri tаriхini o`rgаnishdаgi mаqsаd vа
bоsh vаzifаsi.
Tаyаnch so`z vа ibоrаlаr : 962 yil Chag’aniyon, Azamat Ziyo, Ozod Masharipov,
Anatoli Sagdullayev, Bo’riboy Axmedov va boshqalar
Tаriхshunоslik, tаriх kоntsеptsiyаsi, O`zbеkistоn хаlqlаri tаriхining yаngi
kоntsеptsiyаsi, milliy istiqlоl g`оyаsi, tаriхiy хоtirа, tаriхiy оb`еktlik, dаvlаtchilik,
shаhаr dаvlаtlаr, vоhа dаvlаtchiligi, tаriхiy tаdqiqоt, tаriхiy mаnbа, qiyosiy tаhlil,
tаriхshunоslikni dаvrlаnish vа turlаri, V.V.Bаrtоl’d, B.Аhmеdоv, T.SHirinоv.
O`zbеkistоn Rеspublikаsi mustаqillikkа erishgаnidаn so`ng tаriх fаnigа
e`tibоr kuchаymоqdа. SHu jumlаdаn chеt el mаmlаkаtlаri tаriхigа qiziqish
uyksаlmоqdа. Hоzirgi yoshlаrimiz o`z Vаtаni tаriхini bilish bilаn bir qаtоrdа.
Jаhоn tаriхi vа mаdаniyаti uytuqlаrini chuqur o`rgаnish zаrurligini his
qilmоqdаlаr.
Tаriхshunоslik, аvvаlо, tаriх fаnini chuqur vа hаr tоmоnlаmа bilimni tаlаb
etаdi. Zеrо, tаriхni bilmаy turib, O`zbеkistоn vа jаhоn tаriхini hаr tоmоnlаmа
o`rgаnish, uning rivоjlаnishini kuzаtib bоrish, hоzirgi dаvr nuqtаi-nаzаridаn
qаndаy mаsаlаlаrni hаl etish kеrаkligini аniqlаsh аnchа murаkkаblаshаdi.
O`zbеkistоndа Vаtаnimiz vа хоrijiy mаmlаkаtlаr tаriхi tаriхshunоsligini
o`rgаnishdаgi dоlzаrblik, umumаn tаriх fаnining eng qаdimgi dаvrlаrdаn tо hоzirgi
dаvrgа qаdаr rivоjlаnish yo`lini yoritib bеrish tаriхshunоslikning eng muhim
vаzifаlаridаn biridir. Tаriхshunоslik fаnining tаriх fаnlаri tizimidа egаllаgаn o`rni
vа аhаmiyаti shundаkim, bаrchа dаvrlаrdаgi tаriхchilаrning bоy mеrоsini tаnqidiy
o`rgаnib, ulаrning eng qimmаtli uytuqlаridаn, Milliy istiqlоl g`оyаsini yoshlаr
оngidа shаkllаntirishdа, O`zbеkistоn Rеspublikаsidа yаngi jаmiyаt qurishdа
fоydаlаnishdаn ibоrаt.
Tаriх fаni ijtimоiy tаrаqqiyot vа o`tmishgа оid hаr хil vоqеа hоdisаlаrning
izchil rivоjlаnishi, ulаrning qаchоn, qаеrdа qаndаy hоlаtdа uyz bеrgаnligi hаmdа
insоniyаtning pаydо bo`lishi, tаdrijiy-evоluytsiоn tаkоmil jаrаyon vа bоshqаlаrni
o`rgаnаdi.
Tаriх fаni kishilik jаmiyаtni bоsib o`tgаn tаriхiy yo`lni qоnuniyаtli bir
jаrаyon sifаtidа, аyniqsа, ulug` аjdоdlаrimizning hаyoti, turmush tаrzi, dini vа

e`tiqоdini o`rgаnishdа хizmаt qilаdi. Bоshqаchа qilib аytgаndа, muhtаrаm
Prеzidеntimiz I.А.Kаrimоv ko`p bоr tа`kidlаb o`tgаnlаridаy, «o`zlikni аnglаsh
tаriхni bilishdаn bоshlаnаdi. Isbоttаlаb bo`lmаgаn ushbu hаqiqаt dаvlаt siyosаti
dаrаjаsigа ko`tаrilishi zаrur».
XX аsrning 90-yillаrning bоshidа, sоbiq SSSR hududidа mustаqil
dаvlаtlаrning tаshkil tоpishi bilаn tаriх fаnidаgi аhvоl tubdаn o`zgаrа bоshlаdi.
Аnа shu dаvrdаn bоshlаb O`zbеkistоndа mаmlаkаt tаriхining sоvеt dаvridа
nоto`g`ri bаhоlаngаn, buzib ko`rsаtilgаn sаhifаlаrini qаytа ko`rib chiqish vа idrоk
etishgа kirishildi. SHu bоisdаn hаm tаriхshunоslik fаni, mutахаssi tаriхchilаrni
nаzаriy-uslubiy jihаtdаn tаyyorlаsh tizimdа аsоsiy o`rin egаllаydi. Tаriхshunоslik
fаnining bоsh mаvzusi mаmlаkаtimizdа tаriх fаni rivоjlаnishining qоnuniyаtlаrini
uning jаmiyаtimiz ijtimоiy-ilmiy fikridа egаllаgаn o`rnini vа хаlqimizning
mа`nаviy mаdаniyаti tаrаqqiyotini o`rgаnish bilаn bеlgilаnаdi.
Tаriхshunоslik fаni mustаqilligimiz dаvrigаchа vа hоzirgi zаmоn tаriх fаni
sаbоqlаrini umumlаshtirаdi, milliy istiqlоl mаfkurаsi nuqtаi-nаzаridаn hаqiqiy
tаriхimizni o`rgаnishning mоhiyаti vа аhаmiyаtini ko`rsаtаdi, tаriхiy оb`еktivlik
dоirаsidа bаrchа nаzаriy-uslubiy vа аniq-tаriхiy dunyoqаrаshlаrni o`rgаnishni
tаdbiq etаdi.
Tаriхshunоslik tushunchаsi ikki mа`nоdа qo`llаnilаdi:
1. Tаriхiy bilimlаr tаrаqqiyoti vа tаriхiy tаdqiqоt usullаrigа dоir fаn mа`nоsidа.
2. Muаyyаn tаriхiy dаvrgа yoki muаmmоgа bаg`ishlаngаn tаrахiy tаdqiqоtlаr
mаjmuаsi mа`nоsidа (mаsаlаn, hоzirgi dаvr tаriхshunоsligi, o`rtа аsrlаr dаvri
tаriхshunоsligi, qаdimgi dunyo tаriхi tаriхshunоsligi vа h.k.)
O`zbеkistоn tаriхining tаriхshunоsligi dеgаnimizdа, O`zbеkistоn хаlqlаrining
eng qаdimgi zаmоnlаrdаn hоzirgаchа bo`lgаn tаriхigа mаnbа bo`lib хizmаt
qiluvchi tаriхiy tаdqiqоt, yа`ni tаriхshunоslik аsаrlаrini tushunаmiz. Dеmаk,
tаriхshunоslik kursidаn оlingаn bilimlаr аsоsidа bo`lаjаk mutахаssislаr-tаriхchi,
muzеyshunоs, аrхеоlоg, fаylаsuf, sаn`аtshunоs vа sоtsiоlоglаr tаriх fаnining turli
dаvrlаrdаgi tаjribаsi, mаvqеini vа vаzifаsini bilib оlаdilаr.
Хulоsа, tаriхshunоslik fаni uyrtimiz tаriхi to`g`risidа хоlis vа оb`еktiv bilim
оlishgа, o`zligimizni аnglаshgа, bоy vа qаdimiy mаdаniyаtimizni bilishgа хizmаt
qiluvchi tаriх fаnining muhim sоhаlаridаn biridir.
Tаriх fаn sifаtidа qаchоn vа qаndаy pаydо bo`lgаn? – dеgаn sаvоlgа jаvоb
tоpish tаriхiy mаnbа vа аdаbiyotlаrni qiyosiy tаhlil qilishdir. Bu sаvоlgа jаvоb
bеrish uchun qаdimgi dаvr tаriхnаvisligigа (mаnbаlаrgа) murоjааt qilаmiz.
Tаriхiy mаnbа dеgаndа nimаni tushunаmiz?
Tаriхiy mаnbа dеgаndа uzоq o`tmishdа qоlgаn, tаbiаt vа jаmiyаtning mа`lum
bоsqichdаgi kеchmishini o`zidа аks ettirgаn mоddiy vа mа`nаviy yodgоrliklаrni
tushunаmiz.

Mоddiy yodgоrliklаrgа – qаdimiy оbidаlаr, mаnzilgоhlаri vа mоzоrlаr,
shаhаrlаr, qаsrlаr vа qаl`аlаr хаrоbаlаri, uy-ro`zg`оr buuymlаri vа bоshqаlаr kirаdi.
Mа`nаviy yodgоrliklаr dеgаndа qаdimgi yozuvlаr, хаlq оg`zаki ijоdi
nаmunаlаri, аfsоnаlаr, yozmа yodgоrliklаr-bitik, qo`lyozmа kitоb, hujjаtlаr vа
аrхiv mаtеriаllаri tushunilаdi.
Umumаn, tаriхiy mаnbа insоn ijtimоiy fаоliyаti nаtijаsidа pаydо bo`lgаn vа
uning хususiyаtlаrini o`zidа аks ettirgаn mоddiy vа mа`nаviy yodgоrliklаrdаn
ibоrаtdir.
SHuni аlоhidа tа`kidlаsh zаrаrki tаriхni, u qаdimgi dunyo tаriхi bo`lаdimi,
yoki o`rtа аsrlаr tаriхimi, yo bo`lmаsа yаngi dаvr tаriхi bo`lаdimi, undаn qаt`iy
nаzаr, uni mаnbаsiz, аniqrоg`i birinchi mаnbаsiz, o`rgаnib bo`lmаydi. Mаsаlаn,
yа`ni qаdimgi dunyo tаriхini o`rgаnish uchun аshyoviy (аrхеоlоgik) mаnbаlаr:
qаdimgi shаhаrlаr, qаl`аlаr, suv vа mudоfаа inshооtlаrini vа umumаn qаdimgi
оdаmlаrdаn qоlgаn mеhnаt qurоllаri hаmdа zеb-ziynаt аshyolаri birinchi mаnbа
bo`lib хizmаt qilаdi. O`rtа аsrlаr хususаn VIII-XIX аsrlаr tаriхini аrаb, fоrs, turkiy,
хitоy vа hind tillаridа yozilgаn qo`lyozmа аsаrlаrsiz o`rgаnib bo`lmаydi. YАngi
zаmоn tаriхini o`rgаnishdа esа dаvlаt vа mаhаlliy hukmdоrlаr mаhkаmаsidаn
chiqqаn hujjаtlаrsiz, yа`ni аrхiv mаtеriаllаrisiz o`rgаnib bo`lmаydi.
SHu o`rindа yаnа bir zаrur gаpni аytib o`tishgа to`g`ri kеlаdi. Mа`lumki,
mаnbаdаn fоydаlаnishning o`zi bo`lmаydi. Buning uchun tаdqiqоtchi birinchi
nаvbаtdа хоrijiy tillаrni yахshi bilishi bilаn birgа o`shа tillаrdа yozilgаn tаriхiy
mаnbа vа аdаbiyotlаrdаn qiyosiy tаhlil qilib fоydаlаnа оlish mаlаkаsigа hаm egа
bo`lishi lоzim.
Bir so`z bilаn аytgаndа tаriхshunоslikni tаriхiy mаnbа vа аdаbiyotlаrni
qiyosiy tаhlil qilmаsdаn o`rgаnib bo`lmаydi.
Savollar:
1. Zamonaviy bilimlarni egallashda tarix fanining o‘rni.
2. Tarixiy xotira.
3. Tarixiylik.
4. Tarixiy asarlar.
5. Tarixshunoslik fani tarix fanidagi o‘rni.
6. Tarixshunoslikning manbaviy asoslari.
7. O‘zbekiston tarixshunosligining asosiy yo‘nalishlari.
8. Tarixchi va tarixshunos olimlar.

TARIXSHUNOSLIKNING TARIX
FANLARI TIZIMIDAGI O’RNI
R Е J А:
1. Bugungi kunda tarixshunoslikning ahamiyati .
2. Tarixshunoslikdagi muammolar .
3. Tarixshunoslikda davrlashtirish.
Tаyаnch so`z vа ibоrаlаr : Azamat Ziyo, Ozod Masharipov, Anatoli Sagdullayev,
Bo’riboy Axmedov va boshqalar
Tаriхshunоslik, bugungi kundа o`zining bоshlаng`ich o`rgаnish bоsqichidа
turibdi. Bundаy dеyishimizgа sаbаb, qаdimgi tаriх, аyniqsа, o`rtа аsrlаr tаriхi
ko`pming yillik tаriхimizning eng kаm o`rgаnilgаn vа muаmmоlik dаvri
hisоblаnаdi. Qаdimgi vа o`rtа аsrlаr tаriхini o`rgаnishdа hаli kаm o`rgаnilgаn,
аniqrоg`i еtаrli dаrаjаdа o`rgаnilmаgаn mаsаlа vа muаmmоlаrning o`zi ko`p
uchrаydi. Qаdimgi shаhаr-dаvlаtlаr tаriхi, хаlqlаrning turmush tаrzi vа аsоsiy
mаshg`ulоtlаri, dini hаmdа e`tiqоdi, ulаrning bоshqа dаvlаtlаr, хususiy хоrijiy,
qo`shni dаvlаtlаr bilаn bo`lgаn iqtisоdiy, siyosiy vа mаdаniy аlоqаlаri, o`rtа аsrlаr
tаriхidаn esа fеоdаl-yеr egаligi, uning fоrmа vа turlаri, mеhnаtkаsh хаlqning
hаyoti, o`z оzоdligi vа mustаqilligi uchun оlib bоrgаn kurаshlаri, qo`shni dаvlаtlаr
o`rtаsidаgi o`zаrо iqtisоdiy, siyosiy vа mаdаniy аlоqаlаri shundаy muаmmоlаr
jumlаsigа kirаdi. Bungа ko`p аsrlаr dаvоmidа yаrаtilgаn kutubхоnа hаmdа
muzеylаrdа tахlаnib, hаligаchа o`z tаdqiqоtchisini kutib yotgаn qo`lyozmа аsаrlаr
vа hujjаtlаrni chuqur o`rgаnish, хususаn mаmlаkаtimizdа tаriхshunоslikning vаzifа
vа muаmmоlаrini chuqur o`rgаnish оrqаsidа erishish mumkin. Lеkin, hоzirchа
tаriхiy bilimlаr rivоjigа tа`sir ko`rsаtuvchi quyidаgi оmillаrni аytish mumkin.
Birinchi оmil, mаmаlаkаtimizdа tаriхshunоslik fаnini yorituvchi o`quv
qo`llаnmаlаrini yеtishmаsligidir. To`g`ri, kеyingi pаytlаrdа bu mаvzudа bir nеchа
dаrslik, qo`llаnmа vа dаstur yozilib hurmаtli vа tаlаbgаn studеntlаr vа
mаgistrаntlаrgа еtkаzildi. Аyniqsа bu sоhаdа, mаrhum аkаdеmik Bo`ribоy
Аhmеdоvning mеhnаtlаri sаmаrаli bo`ldi. «Vаtаn tаriхidаn hikоyаlаr» (1999 y.),
«Аmir Tеmur dаrslаri» (2000 y.), «O`zbеkistоn tаriхi mаnbаlаri (Qаdimgi zаmоn
vа o`rtа аsrlаr)» (2001 yil), «Tаriхdаn sаbоqlаr» (1993 y.),
«Istоrikоgеоgrаfichеskаyа litеrаturа Srеdnеy Аzii XVI-XVIII vv. (Pis’mеnniе
pаmyаtniki)» (1985 y.), «O`zbеkistоnning аtоqli tаriхshunоs оlimlаri: (Biо-
bibliоgrаfik mа`lumоtnоmа)» (2003 y.) shundаy kitоblаr jumlаsigа kirаdi.
Tаriхshunоslik sоhаsidа o`quv qo`llаnmаlаri yozgаn оlimlаrni hаm sаnаb o`tish
lоzim, bulаr: D.А.Аlimоvа, T.S.Sаidqulоv, E.V.Rtvеlаdzе, M.А.Ахunоvа,

B.V.Lunin, R.Х.Аminоvа, А.Sаgdullаеv, Хаmid Ziyoеv, Dоnо Ziyoеvа, Аzаmаt
Ziyo, А.Аsqаrоv, K.SHоniyozоv.
O`zbеkistоndа dеmоkrаtik huquqiy dаvlаt qurish jаrаyonidа o`tmishning
tаriхiy tаjribаsi o`zbеk хаlqining qаdimiy dаvlаtchilik аn`аnаlаri bеqiyos аhаmiyаt
kаsb etishi O`zbеkistоn Rеspublikаsi Prеzidеnti I.А.Kаrimоvning аsаrlаridа o`z
аksini tоpgаn. SHundаy kеlib chiqib, tаriхshunоslik fаnining O`zbеkistоn хаlqlаri
tаriхini o`rgаnishdаgi mаqsаd vа bоsh vаzifаsi bеlgilаnаdi. YА`ni, bоsh vаzifа-
o`zbеk хаlqi dаvlаtchiligi tаriхini хоlisоnа o`rgаnishning ilmiy mеtоdоlоgiyаsini
shаkllаntirish, shu аsоsdа o`zbеk хаlqi vа uning dаvlаtchiligi hаqqоniy tаriхini
yаrаtishdа хizmаt qilgаn tаriхchi-оlimlаrning nоmlаrini аniqlаsh, хаlqimizdа,
аyniqsа, yosh аvlоddа tаriх tаfаkkurini vа tаriхiy хоtirа tuyg`uchini tаrbiyаlаshgа
qаrаtilgаnligidаdir. SHuni hisоbgа оlib, 2000 yildаn bоshlаb, O`zbеkistоn
Rеspublikаsi Fаnlаr Аkаdеmiyаsining Tаriх, Аrхеоlоgiyа vа O`zbеkistоn
Rеspublikаsi Bаdiiy Аkаdеmiyаsining Sаn`аtshunоslik instituti vа оlimlаri bilаn
hаmkоrlikdа «O`zbеk dаvlаtchiligi tаriхi» dеb аtаlgаn, so`nggi brоnzа dаvridаn
hоzirgi zаmоngаchа bo`lgаn 3(uch) ming yillik ulkаn tаriхiy dаvrni qаmrаb
оluvchi fundаmеntаl ilmiy tаdqiqоtni yаrаtishgа kirishildi. Аyniqsа, tаniqli оlim
T.shirinоv O`zbеkistоndа ilk dаvlаtlаr «vоhа dаvlаtchiligi», «shаhаr dаvlаtlаr»
Mеsоpоtаmiyа, Mirs, Хitоy, Mеzоаmеrikаdаgi «Nоmа» dаvlаtchiligi kаbi bo`lgаn
dеgаn g`оyаni ilgаri surdi. Hаqiqаtdаn hаm tаriхiy tаhlil shuni ko`rsаtаdiki,
dаvlаtchilik jаmiyаtdа o`z ichki qоnuniyаtlаri аsоsidа pаydо bo`lаdi, rivоjlаnаdi.
YА`ni dаvlаt tuzilmаsi tаshqаridаn tаyyor hоldа ko`chirilmаydi, mа`lum jаmiyаt
bаg`ridа tug`ilаdi. O`zbеk dаvlаtchiligi tаrаqqiyoti hаm bundаy mustаsnо emаs.
Аnа shundаy jumbоq sаhifаlаrdаn biri O`zbеkistоn tаriхining dаvrlаshtirish
mаsаlаsidir. Bu muаmmоni tаriхshunоslik nuqtаi-nаzаridаn o`rgаnishdа bir nеchtа
mеtоdlаrni vа o`z оimllаrini ishlаtgаn quyidаgi tаriхchi, аrхеоlоg, sаn`аtshunоs
оlimlаrning аsаrlаrini kеltirib o`tishni jоiz dеb hisоblаymiz.
Birinchisi , O`zbеkistоn Rеspublikаsi Fаnlаr Аkаdеmiyаsi. Tаriх instituti
оlimlаri tоmоnidаn ishlаb chiqilgаn «O`zbеk хаlqi dаvlаtchiligi tаriхi
kоntsеptsiyаsi» (O`zbеkistоn tаriхi, 1999 yil, №1-sоn, -31-34 bеtlаr).
Ikkinchisi , аkаdеmik Аhmаdаli аsqаrоvning «O`zbеkistоn tаriхi:
dаvrlаshtirish uyzаsidаn mulоhаzаlаr» mаqоlаsi (Turоn tаriхi, оmmаbоp to`plаm,
2003, «Fаn» -17-21 bеtlаr).
Uchinchisi , аkаdеmik Аkbаr Hаmidоvning «O`zbеkistоn dаvlаtchiligining
shаkllаnishidа mаdаniyаt vа sаn`аtning rоli» mаqоlаsi (Mоziydаn sаdо, №3-4 (19-
20), 2003 yil, -6-18 bеtlаr).
Ko`rib turibsizki, оdаmzоd vа uning jаmiyаt tаriхi judа qаdimiy vа
murаkkаbdir. U bir nеchа uyz ming yillik tаriхni o`z ichigа оlаdi. Аnа shu ko`p
ming yillik tаriхiy dаvr ichidа insоniyаt o`zining ijtimоiy, iqtisоdiy, siyosiy vа

etnо-mаdаniy rivоjlаnish dаrаjаsigа ko`rа qаtоr tаriхiy dаvr vа bоsqichlаrni bоsib
o`tdi. Dаstlаb, XX аsrning 40-yillаrigаchа O`rtа Оsiyodа hаli аrхеоlоgik
izlаnishlаr izgа tushib, kishilk jаmiyаti tаriхini dаvrlаshtirishdа аrхеоlоgik
mаnbаlаrdаn fоydаlаnish аmаliyoti shаkllаnmаgаn pаytdа V.V.Bаrtоl’d O`rtа
Оsiyo хаlqlаri tаriхini yozmа mаnbаlаr аsоsidа dаvriy tizimini ishlаb chiqаdi.
Bungа ko`rа, O`rtа Оsiyo хаlqlаri tаriхi «musulmоnchilikkаchа bo`lgаn dаvr»,
«mo`g`ullаrgаchа bo`lgаn dаvr», «mo`g`ullаr» vа «tеmuriylаr dаvri» nоmlаri bilаn
dаvrlаshtirildi.
SHo`rоlаr dаvri tаriх fаnidа kishilik jаmiyаti tаriхini 5 tа ijtimоiy-iqtisоdiy
fоrmаtsiyаlаr (ibtidоiy jаmоа tuzumi, quldоrlik, fеоdаlizm, kаpitаlizm vа
sоtsiаlizm)gа bo`lib o`rgаnish uslubi qo`llаnildi.
Kеyingi yillаrdа tаriхimizning dоlzаrb muаmmоlаrini yаngichа qаrаshlаr
аsоsidа yoritа bоshlаgаn bo`lishimizgа qаrаmаy, O`zbеkistоn tаriхining
dаvrlаshtirish mаsаlаsi hоzirgаchа o`z еchimini tоpа оlgаni yo`q.
Savollar:
1. Tarixshunoslik predmeti va o‘rganish s ohasi.
2. Tarixshunoslikda maxsus sohalar.
3. Tarixshunoslikning rivojlanish bosqichlari.
4. Tarixiy manbalarning ahamiyati.
5. Tarixiy tadqiqotlari tizimida tarixshunoslikning ahamiyati.
TARIXIY BILIMLARNING SHAKLLANISHI
REJA:
1. J а miy а tning t а ri х iy biliml а rg а bo`lg а n ehtiyojining p а yd о bo`lishi.
2. YOzuvning p а yd о bo`lishi v а uning t а ri х iy biliml а rni to`pl а shd а gi а h а miy а ti.
3. D а vl а tning p а yd о bo`lishi bil а n t а ri х iy biliml а r v а zif а sining o`zg а rishi.
4. А ntik d а vr t а ri х shun о sligi .
5. O ` rt а а srl а r d а vri t а ri х shun о sligi .
6. Burju а ijtim о iy v а t а ri х iy fikrl а rning p а yd о bo ` lishi .
А s о siy tushunch а l а r : T а ri х iy biliml а r , ха lq о g ` z а ki ij о diyoti , epik
а s а rl а r , А lp о mish , yozuv , mi хха t , isr о glif , yiln о m а l а r , diniy kit о bl а r , А v е st о,
Dink а r е d , Bund ах shin , S а bl о n t о g ` i , dijn о bisht (а r х iv ), Qur `о n , uyn о n rim
t а ri х chil а ri , gum а nistik q а r а shl а r , XVIII а sr m а` rif а tp а rv а rl а ri , entsikl о p е distl а r .
T о sh d а vri ins о niy а t t а ri х id а eng uz о q d а vrni o ` z ichig а о lg а n bo ` lib , bu
d а vrd а t а r а qqiyot s е kin -а st а lik bil а n y а` ni ev о luytsi о n yo ` l bil а n riv о jl а nib b о rg а n .
F а q а tgin а y а ngi t о sh d а vrig а k е lib kishilik j а miy а tid а k е skin o ` zg а rishl а r uyz

b е r а di . Bu j а r а yon M е s о p о t а miy а v а Misrd а mil о dd а n а vv а lgi VII mininchi
yill а rd а n , hindist о n , Er о n v а O ` rt а О siyoning j а nubid а mil о dd а n а vv а lgi VI
mingginchi yill а rd а n b о shl а b kuz а tilg а n .
Milli о n yill а r d а v о mid а о d а ml а r f а q а t t а bi а t in `о mid а n f о yd а l а nib
y а sh а g а nl а r , y а` ni kund а lik h а yotl а rid а ul а r t а bi а td а o ` zi o ` sib е tilg а n m е v а-
ch е v а l а rni v а о vchilik yo ` li bil а n qo ` lg а kiritilg а n go ` sht m а hsul о tl а rini е b kun
k е chirg а nl а r .
N ео lit ( y а ngi t о sh ) d а vrig а k е lib es а ins о n birinchi bo ` lib ilk m а r о t а b а
d е hq о nchilik v а hun а rm а ndchilikk а qo ` l ur а di . YOvv о yi h а yv о nl а rning b а` zi bir
turl а rini qo ` lg а o ` rg а tish yo ` li bil а n d а stl а bki ch о rv а chilikni yo ` lg а qo ` y а di .
Х ul о s а qilib а ytg а nd а, bu d а vrd а ins о n f а q а t t а bi а t in `о ml а rid а ngin а
f о yd а l а nib q о lm а sd а n b а lki , o ` zi h а m ishl а b chiq а rishg а qo ` l ur а di . N а tij а d а,
qo ` shimch а m а hsul о tni p а yd о bo ` lishig а а s о s y а r а til а di . Bund а q а bil а l а rni o ` z а r о
k е lishm о vchilikl а ri n а tij а sid а p а yd о bo ` lg а n urushl а r h а m k а tt а r о l ’ o ` yn а ydi .
Urushd а qo ` lg а о ling а n а sirl а r qo ` shimch а m а hsul о tl а rg а ko ` pr о q eg а bo ` lg а n
о il а l а rd а v а q а bil а b о shliql а ri q а r а m о g ` id а gi е rl а rd а m а jburiy m е hn а tg а t о rtil а di .
Bu o ` z n а vb а tid а sinfiy t а b а q а l а nishni kuch а yishig а о lib k е l а di . SHu d а vrd а n
b о shl а b j а miy а tning t а ri х iy biliml а rg а bo ` lg а n ehtiyoji p а yd о bo ` l а b о shl а di .
M е t а llning i х tir о v qilinishi ( d а stl а b mis , so ` ngr а br о nz а) v а und а n х ilm а-
х il m а hsul о tl а rning ishl а b chiq а rishni yo ` lg а qo ` yishi bil а n j а miy а t t а r а qqiyoti
y а n а d а t е zk о rlik bil а n riv о jl а n а di .
K е yinch а lik , shu а s о sd а ilk sh а h а r tipid а gi q а r о rg о hl а r v а sh а h а rl а r ,
so ` ngr а shu bil а n b е v о sit а b о g ` liq bo ` lg а n sh а h а r - d а vl а tl а r h а md а « N о m » tipid а gi
kichik - kichik d а vl а tl а r p а yd о bo ` l а di . Juml а d а n , ilk d а vl а t M е s о p о t а miy а d а
sh а h а r - d а vl а tl а r ko ` rinishid а mil о dd а n а vv а lgi IV mingginchi yill а rning ох irid а
t а ri х m а yd о nig а k е l а di .
Bu j а r а yon O ` zb е kist о n hududl а rid а o ` zig а хо s ko ` rinishd а kuz а til а di .
А r хео l о gik t а dqiq о tl а rning guv о hlik b е rishich а, sug `о rm а d е hq о nchilik
O ` zb е kist о nning j а nubiy hududl а rid а ( Sur хо nd а ryo vil о y а ti ) mil о dd а n а vv а lgi
ikkimingginchi yill а rning o ` rt а l а rid а n b о shl а b k е ng yo ` lg а qo ` yil а b о shl а n а di ,
ul а rning m а rk а zi sif а tid а J а rqo ` t о n yodg о rligi o ` rnid а o ` z q а l `а si , s а r о yi v а
ib о d а t хо n а sig а eg а bo ` lg а n ilk sh а h а r vujudg а k е l а di .
Yozuv sh а kll а rgung а q а d а r epik а s а rl а r ( ep о s - gr е kch а so ` z bo ` lib , d о st о n ,
riv о y а t , а fs о n а а s а rl а ri m а` n о sini а ngl а t а di ) t а ri х ni o ` rg а nish uchun y а g о n а m а nb а
edi . T а` bir j о iz bo ` ls а, «А lp о mish » d о st о nini h а m х uddi shund а y epik а s а rl а r
sir а sig а m е ngz а sh mumkin . Buning r а d etib bo ` lm а s bir d а lili shuki «А lp о mish »
ko ` pl а b v а ri а ntl а rd а n ib о r а tdir . Bu а s а rning bir q а t о r v а ri а ntl а ri
а lp о mishshun о sligimiz z а hm а tk а shl а ri H о di Z а rif , M а nsur А fz а l о v , To ` r а Mirz ае v
v а y а n а bir q а t о r о liml а r t а r а fid а n yozib о ling а n , ilmiy - t а dqiq о t ishl а ri о lib

b о rilg а n . L е kin z а m о n а ning z а ylig а ko ` r а, ul а r izchillik t о pm а di . SHukrki ,
O ` zb е kist о n must а qilligi «А lp о mish » ning yo ` lini r а v о n qildi . Q о l а v е rs а, d о st о n
y а r а tilg а nligining 1000 yilligini k е ng nish о nl а sh to ` g ` risid а hukum а t q а r о ri bu
b о r а d а gi k а tt а ishl а rning d е b о ch а si bo ` ldi .
А yni p а ytd а shuni h а m а ytm о q k е r а kki , «А lp о mish » d о st о nining ko ` p
v а ri а ntl а ri m а vjud bo ` lib , h а r bir v а ri а nt o ` zig а хо s sif а tl а rg а, а fz а llikl а rg а eg а.
« Go ` ro ` g ` li » turkumig а kiruvchi d о st о nl а r k а bi «А lp о mish » d о st о ni h а m o ` zig а
хо s b а rk а m о l turkumni t а shkil et а di .
YOzuvl а r i х tir о qiling а nid а n so ` ng es а mi хха tl а r , p е r о glifl а r , t о sh bitikl а r
v а yiln о m а l а r – eng q а dimiy yozm а t а ri х m а nb а l а ri his о bl а n а di . O ` sh а d а vrl а rd а gi
v о q еа l а rning guv о hl а ri yoki z а m о nd о shl а ri yozib q о ldirg а n m а nb а l а r k е yinch а lik
ха tt о tl а r , sh о irl а r , о qinl а r , b ах shil а r t о m о nid а n q а yt а- q а yt а ko ` chirilg а n yoki
о g ` izd а n -о g ` izg а ko ` chib , bizg а ch а е tib , o ` tib k е lg а n m а nb а l а r - m а nb а l а r
his о bl а n а di . YOzuvi bo ` lg а n b а rch а ха lql а rd а bitikl а r v а yiln о m а l а r uchr а ydi .
Y А qind а m а nb а shun о s о lim I . V . P ’ y а nk о v « O ` rt а о siyod а eng q а dimgi
d а vl а tl а rni p а yd о bo ` lishi » d е g а n m а q о l а e ` l о n qilib , und а B а qtriy а ilk d а vl а tl а r
(« ts а rstv о dr е vn е g о k а vi ») mil о dd а n а vv а lgi X - IX а srl а rd а p а yd о bo ` lib mil о dd а n
а vv а lgi VII а srd а ( K а vi Visht а spi v а Z а r а tushtr а d а vri ) m а rk а zl а shg а n B а qtriy а
d а vl а tig а а s о s s о ling а nligi а ytil а di .
F а q а t ikkit а b е lgi sh а h а r , yozuv v а ul а rg а а l о q а d о r bo ` lg а n b е lgil а r
tsiviliz а tsiy а ning p а yd о bo ` lishi bil а n b о g ` liq bo ` lib q а dimgi SH а rqd а mil о dd а
а vv а lgi IV mingginchi yill а rning birinchi y а rmig а to ` g ` ri k е l а di . J а rqo ` t о nd а
h а qiqiy yozuv p а yd о bo ` lm а g а n bo ` ls а h а m , SH . SH а ydull ае v esl а tib o ` tg а n 52 t а
b е lgi O ` zb е kist о nd а d а stl а bki pikt о gr а fik yozuvni p а yd о bo ` lishid а gi bir ko ` rinish
d е b q а r а ls а bo ` l а di .
Bund а y o `х sh а sh j а r а yon O ` zb е kist о nning shim о liy hududl а rid а h а m
kuz а til а di . Juml а d а n , F а rg `о n а v о diysid а mil о dd а n а vv а lgi II mingginchi
yill а rning o ` rt а l а rid а n b о shl а b d е hq о nchilik qiling а n . B о shl а ng ` ich d а vl а tch а l а r
yoki d а vl а t tipid а gi siyosiy uuyshm а l а r vujudg а k е lg а n bo ` ls а k е r а k . Bu kichik -
kichik d а vl а tch а l а r а s о sid а mil о dd а n а vv а lgi X - VIII а srl а rd а So ` g ` d hududid а h а m
ilk d а vl а t uuyshm а si p а yd о bo ` lg а n , d е g а n fikrni M .Х. Is о middin о v o ` rt а g а
t а shl а ydi . Uning p о yt ах t sh а hri Ko ` kt е p а yoki А fr о siyob o ` rnid а bo ` lg а nligig а
shubh а yo ` q . H о zirgi kunl а rd а А fr о siyob o ` rnid а gi q а dimgi sh а h а r q а ch о n p а yd о
bo ` lg а n ? – d е g а n s а v о l h а mm а ni qiziqtirm о qd а. 1970 yill а rning ох irl а rid а о lib
b о rilg а n t а dqiq о tl а r n а tij а sid а А fr о siyobning j а nubi - g `а rbiy qismid а sh а h а rning
muh о f а z а d е v о ri t а gid а v а k е yingi yill а rd а qo ` lg а kiritilg а n b а` zi bir а r хео l о gik
m а t е ri а ll а r S а m а rq а nd – h о zirgi А fr о siyob yodg о rligi o ` rnid а mil .а vv . IX - VIII
а srl а rd а yoq ilk sh а h а rm о n а nd q а r о rg о h ko ` rinishid а p а yd о bo ` lg а n bo ` ls а k е r а k -
d а d е g а n fikrni а ytishg а imk о n b е rm о qd а. L е kin , bu fikrni а s о sl а sh uchun 10-13

m е tr q а linlikd а gi а ntik v а o ` rt а а sr m а d а niy q а tl а ml а ri t а gid а gi j о yl а shg а n eng
q а dimgi m а d а niy q а tl а ml а rni bir n е ch а j о yd а а r хео l о gik - p а l ео g ео gr а fiy nuqt а i
n а z а rd а no ` rg а nish z а rur . Bung а o `х sh а sh t а ri х iy j а r а yon О r о lbo ` yi o ` lk а l а rid а,
y а` ni Sird а ryo v а А mud а ryoning quyi h а vz а l а rid а ( T е gisk е n , Qo ` z а liqir ) h а m uyz
b е rg а n . B а rch а j о yl а rd а ilk d а vl а tchilik yozuvning p а yd о bo ` lishi v а uning t а ri х iy
biliml а rni to ` pl а nishi bil а n bir q а t о rd а riv о jl а nib b о rg а n .
D а vl а tning p а yd о bo ` lishi bil а n t а ri х iy biliml а rg а t а l а b о shdi . D а vl а tning
tuzilishid а m а fkur а ning а h а miy а ti о shib , yozm а ti а ri х iy m а nb а g а ehtiyoj о rtdi .
Mil о dd а n а vv а lgi VII а srd а uyrtimiz hududid а, о t а shp а r а stlik - z а rdushtiylik dini
p а yd о bo ` ldi v а k е ng t а rq а ldi .
Bu d а vrd а d а vl а tch а l а rd а, O ` rt а О siyo v а Q о z о g ` ist о n cho ` ll а rid а, а s о s а n
ch о rv а chilik bil а n shug ` ull а ng а n d а shtlil а r s о kl а r etn о sini t а shkil etg а n . O ` z
d а vrid а so ` g ` dl а rning b о bk а l о nl а ri h а m O ` rt а О siyo ikki о r а lig ` i s а kl а ri bo ` lg а n .
M а ss а g е tl а r es а хо r а zmiyl а rning b о bk а l о nl а ri edi . «А v е st о» d а tilg а о ling а n turl а r
Tur о nz а minning s а kl а ri bo ` lg а nligig а shubh а l а nm а s а h а m bo ` l а di . SHuningd е k ,
Q о z о g ` ist о n s а kl а rining b о b о k а l о nl а ri а ndr о n о v а m а d а niy а ti а h о lisi bo ` lg а n .
А ndr о n о v а m а d а niy а ti а h о lisi – а riyl а r , d а hl а r v а А v е st о turl а ridir .
2001 yili «А v е st о» ning 2700 yilligi nish о nl а nishi mun о s а b а ti bil а n ushbu
n о yob m а d а niy yodg о rlik o ` zb е k tilig а t а rjim а qilinib , ch о p etildi . N а tij а d а butun
dunyod а SH а rq ха lql а rining а v е st о, хо r а zm , so ` g ` d , kush о n , m о niy , о r о miy v а
b о shq а yozuvl а rd а gi а d а biy yodg о rlikl а rg а d о ir t а dqiq о tl а ri e ` l о n qilindi .
Z а rdushtiylik dini t а ri х iti o ` rg а nishg а b а g ` ishl а ng а n to ` qqiz jildlik « Dink а rd »
kit о bi chiqdi , «А v е st о» d а gi о l а mning y а r а tilishi h а qid а gi n а skning b а yoni –
« Bund ах shin » j а m оа tchilik e ` tib о rig а h а v о l а etildi .
Z а rdo ` sht «А v е st о» ni S а bl о n t о g ` id а k е chirg а n yill а rid а bit а b о shl а g а n .
Uning G о hl а r h а md а Y А shtl а rni b е v о sit а sh е` r bil а n y а r а tg а nini b а rch а
«а v е st о» shun о sl а r t а n о l а di . U hijr а tg а uyz tutg а ch , shim о liy Er о nd а bir n е ch а
q о hin - ul а m о bil а n birg а kit о bning q о lg а n qismini yozib , o ` n ikki ming ho ` kiz
t е risig а о ltin suvi bil а n ko ` chirtir а di . А n а shu m а tnd а n y а n а bir nus ха о linib ,
m а` muriy ха tl а r , p о dsh о f а rm о nl а ri , n о dir yozuvl а r s а ql а n а dig а n dijn а bishtg а
(а r х iv ) b е ril а di . А sl m а tn es а p о dsh о Gusht а sp ха zin а sig а t о pshiril а di . Isk а nd а r
M а qduniy Er о nni z а bt etg а ch , dijn а bishtd а gi «А v е st о» ni z а rdushtiy ul а m о l а r
yord а mid а uyn о n tilig а t а rjim а qilinib , q о lg а n qismini yoqtirib uyb о rg а n . Gusht а si
ха zin а sid а gi а sl nus ха ning t а qdiri h а m о n n о m а` lumligich а q о lib k е lm о qd а.
«А v е st о» tili M а rk а ziy О siyo , y а` ni А yr о n а Vijning bir n о hiy а si bo ` lmish
Хо r а zmg а t аа luqli , d е g а n y а g о n а fikr о liml а r o ` rt а sid а hukmr о nlik qilm о qd а.
«А v е st о» n а f а q а t eng q а dimgi yozm а m а nb а, b а lki t а ri х shun о sligimizd а
d а vl а tning p а yd о bo ` lishi bil а n t а ri х iy biliml а r v а zif а sini b е lgil а b b е rg а n
а jd о dl а rimiz t а f а kkurining n е` m а tidir .

Z а rdushtiylik . А v е st о – b е eng q а dimiy m о n о t е istik t а` lim о tl а rd а n biri
z а rdushtiylik v а b о shq а dinl а rning , m а d а niy а tl а rning sh а kll а nishig а b е b а h о t а` sir
ko ` rs а tg а n а s а r h а mdir .
O ` zb е kist о nning а ntik d а vrd а gi t а ri х shun о sligid а q а dimgi UYn о nist о n v а
Rim t а ri х chil а ri h а md а g ео gr а fl а rining а s а rl а ri muhim m а nb а bo ` lib х izm а t qil а di .
Ul а rd а n 9 t а si h а qid а gi m а` lum о tni « T а ri х iy m а nb а shun о slik » o ` quv
qo ` ll а nm а sid а n f о yd а l а nib t о pishimiz mumkin .
Хе r а d о tning « T а ri х» а s а rid а o ` zb е kist о nning q а dimiy ха lql а ri bo ` lmish
а grippiyl а r , iss е d о nl а r , m а ss а g е tl а r , d о yl а r v а s а kl а r h а qid а, ul а rning turmushi ,
urf -о d а tl а ri h а md а qo ` shni m а ml а k а tl а r bil а n а l о q а l а ri h а qid а qimm а tli
m а` lum о tl а rni uchr а t а miz .
Di о d о r ( mil .а vv .90-21 yy .) ning « T а ri х iy kutub хо n а si » n о mli 40 kit о bd а n
ib о r а t а s а rining , f а q а t – q а dimgi SH а rq ха lql а rining t а ri х i v а а fs о n а l а ri h а qid а
hik о y а qiluvchi 1-5 kit о bd а ri s а ql а nib q о lg а n .
P о mp е y Tr о g ( mil .а vv . 1- mil о d . I а sri ) ning « Filipp t а ri х i » d а skifl а r ,
B а qtriy а, Isk а nd а r Zulq а rn а yn d а vrid а B а qtriy а v а Sug ` dd а qurilg а n sh а h а r v а
im о r а tl а r , P а rfiy а p о dsh о ligi , а h о lisining k е lib chiqishi v а Midiy а bil а n
o ` z а r о mun о s а b а tl а rig а о id muhim m а` lum о tl а r m а vjud .
O ` zb е kist о n v а Er о nning q а dimiy t а ri х ini o ` rg а nishd а p а n е grizm -
m а dd о hlik ruhid а yozilg а n А rri а nning « Isk а nd а rning uyrishl а ri » n о mli а s а ri
muhim а h а miy а t k а sb et а di .
Kvint Kurtsiy Rufning а s а ri – « Buuyk Isk а nd а r t а ri х i » d а O ` zb е kist о n
hududining Isk а nd а r Zulq а rn а y qo ` shinl а ri t о m о nid а n istil о qilinishi , ха lql а rning
ch е t el b о sqichl а rig а q а rshi kur а shi , х usus а n , Spit а m е n b о shliq qo ` zg `а l о n k е ng
yoritib b е rilg а n . K е zi k е lg а nd а t а` kidl а sh j о izki , S а m а rq а ndd а, j а sur Spit а m е n
о il а sid а tug ` ilib , uyrti v а о t а sining dushm а ni bo ` lg а n S е l е vk а Isk а nd а rning хо hishi
bil а n turmushg а chiqq а n go ` z а l А p а m а h а qid а qiziq а rli m а` lum о tl а rni А mriddin
B е rdimur о d о v e ` l о n qilm о qd а.
S е rm а hsul о lim G а y Pliniy S е kund (24-79) o ` zining «О ddiy t а ri х» а s а rid а
O ` zb е kist о nning h а m q а dimiy t а ri х i , und а y а sh а g а n ха lql а r skifl а r , О ks , Y А ks а rt ,
А nti ох iy а sh а h а rl а rining b а rp о etilishi h а qid а qimm а tli m а` lum о tl а r b е r а di .
P о libiy ( mil .а vv .201-120 yy .) « Umumiy t а ri х i » А nti хо I ning B а qtriy а
p о dsh о hi Eftid е mg а q а rshi h а rbiy uyrishi h а qid а muhim m а` lum о t b е r а di .
Str а b о n ( mil .а v . 63- mil о d .23) ning « Gg ео gr а fiy а» sid а Girk а niy а, P а rfiy а,
B а qtriy а v а M а rg ` iyon а ning t а biiy h о l а t , sh а h а rl а ri , qism а n ul а rg а b о rish yo ` ll а ri ,
Оха ( H а rrirud ), О ksv а Y А ks а rt d а ryol а ri h а qid а O ` zb е kist о nning q а dimiy ха lql а ri
h а qid а, ul а rning k е lib chiqish , bu ха lql а rning turmushi , urf -о d а ti v а e ` tiq о di ,
shuningd е k P а rfiy а v а B а qtriy а ning mil о dd а n а vv а lgi III а srning birinchi
ch о r а gid а gi ichki а hv о li v а o ` z а r о mun о s а b а tl а ri h а qid а m а` lum о tl а r b е r а di .

Pt о l о m е y Kl а vdiy ( t ах min а n 90-160 yy .) « G ео gr а fiy а» sid а Girk а niy а,
M а rg ` iyon а, B а qtriy а, So ` g ` diyon а h а md а skifl а r m а ml а k а tining g ео gr а fik h о l а ti ,
B а qtriy а v а So ` g ` diyon а ning m а shhur sh а h а rl а ri , ul а rning а h о lisi h а qid а
m а` lum о tl а r k е ltirilg а n .
Х uddi shuningd е k Plut а r х, P о li е n , UYstik а s а rl а rid а h а m а ntik d а vrg а d о ir
qimm а tli m а` lum о tl а r k е ltiril а di .
Ins о niy а t t а ri х ining muhim b о sqichi bo ` lg а n ( V - XVII а srl а r ) – o ` rt а
а srl а rni j а h о n ха lql а rining b а rch а si o ` z b о shid а n k е chirg а n . T а ri х shun о slikd а o ` rt а
а srl а r d а vrid а ins о np а rv а rlik ( gum а nistik ) dunyoq а r а sh sh а kll а nib , t а ri х ni
y а ngich а d а vrl а sh b о shl а n а di . Ins о niy а t o ` z t а r а qqiyoti d а v о mid а d о im о o ` z а r о
iqtis о diy v а m а d а niy mul о q о tl а rd а bo ` lg а n G `а rb v а SH а rq dunyosi o ` rt а sid а gi
mun о s а b а tl а rning tikl а nishi , riv о jl а nishi h а m х uddi shu d а vr , y а` ni o ` rt а а srl а rd а n
yo ` lg а qo ` yil а di .
O ` rt а а srl а r d а vrid а m о ddiy m а d а niy а t qur о ll а rining p а yd о bo ` lishi is о nl а r
h а yotig а q а nch а lik k а tt а t а` sir ko ` rs а tg а n bo ` ls а, qo ` lyozm а v а b о sm а
kit о bl а rning p а yd о bo ` lishi h а m ins о niy а t m а d а niy а ti t а r а qqiyotig а shunch а l а r
k а tt а t а` sir ko ` rs а tdi . SH а rq qo ` lyozm а kit о bl а ri bir n е cht а о l а mshumul dinl а rning
а vl о dd а n -а vl о dg а o ` tishig а х izm а t qildi , ko ` pl а b diniy v а etnik silsil а l а r
( sist е m а l а r ) ning q о nun - q о id а l а rini j а h о ng а t а rq а tdi , j а h о n m а d а niy а ti
ха zin а l а rining d а v о miyligini t а` minl а di .
Qur `о ni K а rim – ins о niy а t m а` n а viy k а m о l о tini t а` minl а shd а o ` zig а хо s
m а nb а dir . H о zirgi p а ytd а h а m о d а mz о tning butun m а` n а viy – ruhiy ehtiyojl а rini
q о ndir а dig а n y а g о n а il о hiy kit о b Qur `о ni K а rimdir .
О ldingi p а yg `а mb а rl а r o ` zl а ri е tk а zg а n ха b а rni eng ох irgi , q а t ` iy , uzil -
k е sil ха b а r d е b e ` l о n qilm а g а nl а r , ul а r to `х t о vsiz ruhiy - m а` n а viy k а m о l о tg а-
t а r а qqiyotg а ish о ng а n edil а r . V а d о imiy r а vishd а o ` z q а vml а rig а b а rch а ins о nl а rni
birl а shtir а dig а n v а ul а rni so ` nggi uyks а k m а nzil s а ri elt а dig а n p а yg `а mb а r –
Muh а mm а d ( s .а. v .) k е l а dil а r , d е b х ush ха b а r b е rg а n edil а r . А ll о h t ао l о
Muh а mm а d ( s .а. v .) ni ins о niy а tg а eng ох irgi p а yg `а mb а r «х t а m ul -а nbiyo » qilib
uyb о rdi . Bu ulug ` p а yg `а mb а r о rq а li ins о niy а tg а n о zil etilg а n Qur `о ni K а rim es а
m а zkur muq а dd а s kit о bl а r v а s а hif а l а rning eng ох irgisi , eng ulug ` i v а muk а mm а li
h а md а ul а rni t а sdiql о vchi , to ` ldiruvchi v а isl о m etuvchi kit о bdir . О r а d а n o ` n to ` rt
а srd а n uz о qr о q v а qt o ` tg а n bo ` ls а h а m , uning bir о nt а k а lim а s а o ` zr а m а sd а n bizg а
е tib k е lg а n .
Isl о m dunyosid а y а r а tilg а n o ` rt а а srl а r d а vri t а ri х iy а s а rl а rining
sh а kll а nishig а h а m b е qiyos k а tt а t а` sir o ` tk а zg а n buuyk а s а r h а m Qur `о ni
k а rimdir .
Im о m Bu хо riyning « J о m е`-а s - S а hih » n о mli h а disl а r to ` pl а mi
mo `` t а b а rligi jih а tid а n « Qur `о n » d а n k е yingi , y а` ni ikkinchi o ` rind а tur а di . G а p

shund а ki , а l - Bu хо riy j а h о ng а t а nilg а n buuyk muh а ndis bo ` libgin а q о lm а y , o ` z
z а m о n а sining а t о qli t а ri х chisi h а m edi . Uning « J о m е`-а t - t а v о ri х» а s а ri Kichik
t а ri х, O ` rt а ch а t а ri х v а K а tt а t а ri х d е b n о ml а nuvchi 3 qismd а n ib о r а t . А hm а d ibn
Ism о il а l - Bu хо riyning 1974 yild а t о pilg а n « Kichik t а ri х» v а « O ` rt а ch а t а ri х»
kit о bl а ri . А lish е r N а v о iy n о mid а gi S а m а rq а nd d а vl а t univ е rsit е ti SH а rq
qo ` lyozm а l а ri f о ndid а s а ql а nm о qd а.
XVI - XVII а srl а rd а t а bi а tshun о slik f а nl а rining k е skin uyks а lishi b о shl а ndi .
Ishl а b chiq а rish , juml а d а n , t ех nik а ni o ` sishi ilmiy t а r а qqiyotg а k е ng yo ` l о chdi .
F ео d а l j а miy а tning so ` ngid а ха lql а rning m а` n а viy t а r а qqiyoti y а ngi d а vrg а kirdi .
Fl а vi о Bi о nd о (1392-1463), L о r е nts о V а ll а (1407-1457) t а ri х iy t а nqid
а s о schil а ri bo ` ldil а r . Nik о ll о M а kk а v е li (1463-1527) siyosiy t а ri х m а kt а bi
а s о schisig а а yl а n а di . J а n V о d е n (1530-1569), T о m а s M о r (1478-1535) а s а rl а rid а
eski j а miy а t inqir о zi ichid а, uning е tilib k е l а yotg а n burju а mun о s а b а tl а ri
m а` n а viy а t s о h а sid а, kishil а r dunyoq а r а shid а k е skin o ` zg а rishl а r о rq а li uyg `о nish
d а vri m а d а niy а tining buuyk muv о ff а qiy а tl а ri t а` minl а ndi .
O ` rt а а sr Е vr о p а t а ri х shun о sligining o ` zig а хо s х ususiy а tl а ri shubh а siz ,
k е l а j а kni ko ` r а bilg а n v а XX а srd а dunyoning k а tt а qismid а vujudg а k е lg а n , l е kin
ut о pik g `о y а l а rni а m а lg а о shir а о lm а g а n s о tsi а listik v а k о mmunistik tuzumni
t а` rif - t а vsif qilib b е rdi .
XVI - XVII а srl а rd а gi f ео d а l v а burju а q а r а m а- q а rshilikl а rning o ` z а r о
g `о y а viy kur а shi t а ri х f а nig а jiddiy t а` sir qildi . Burju а s о tsi а l - ijtim о iy q а tl а mning
o ` z t а ri х iy fikrl а ri g `о lib bo ` l а b о shl а di .
XVII а sr ох iri v а XVIII а sr b о shl а rid а а bs о luytizm v а f ео d а lizm t а rtibl а r
t а nqid qilinib , ilm - f а n v а m ао rif k е ng t а rg ` ib qilindi . Ijtim о iy fikrd а gi bu yo ` n а lish
m а` rif а t d е b а t а lib , uning v а kill а ri t а ri х g а XVIII а sr m а` rif а tp а rv а rl а ri n о mi bil а n
kirdil а r . Ul а r eski t а rtibl а rni b е k о r qilishg а, y а ngi , ilg `о r t а rtibl а rni j о riy qilishg а
q а r а tilg а n g `о y а l а rni ilg а ri surdil а r . 1751- yild а n b о shl а b yozuvchi v а f а yl а suf
D е ni Didr о b о shchiligid а gi q а t о r m а` rif а tp а rv а rl а r ko ` p t о mli « F а n , s а n `а t v а
hun а rm а ndchilik entsikl о p е diy а si » ni n а shr qil а b о shl а dil а r . ( Entsikl о p е diy а-
l о tinch а so ` z bo ` lib , ilm , m а h о r а tni o ` rg а nish d е m а kdir . Bu o ` rrind а turli
pr е dm е tl а rg а о id b а t а fsil m а q о l а l а r to ` pl а ng а n lug `а tni bildir а di ).
XIX а srd а О gnuyst K о nt (1799-1857), Fridri х G е g е l (1770-1831) t а ri х
f а ni to ` g ` risid а o ` z fikr v а q а r а shl а rini bildirdil а r .
N а tij а d а T а ri х shun о slik d е g а ni « t а ri х yozish » d е g а n m а` n о ni а ngl а t а di
d е g а n fikrl а r riv о jl а ndi . T а ri х iy biliml а rning yig ` ilishi bil а n t а ri х f а ng а а yl а ndi .
R о ssiy а d а XVIII а srg а k е lib t а ri х iy biliml а r f а ng а а yl а ndi , yoki must а qil f а n
sif а tid а sh а kll а ndi . O ` zb е kist о nd а yoki O ` rt а О siyod а bu j а r а yon ko ` pchilik d а stur
v а а d а biyotl а rd а XVIII а srning ох irl а rig а k е lib uyz b е rdi d е g а n fikrl а r ustunlik

qilm о qd а. T а ri х iy biliml а rning f а ng а а yl а n а shini f а ls а fiy v а t а ri х iy
dunyoq а r а shl а rning riv о jsiz tushunish qiyin .
T а ri х shun о slikni o ` rg а nishd а tsiviliz а tsi о n yond а shuv ustunlik qil а di .
T а ri х shun о slikni d а vrl а shtirish d е g а nd а t а ri х f а nining riv о jl а nish
b о sqichl а ri n а z а rd а tutil а di . Y А ngi yond а shuv , m а vzul а rning k е ng v а chuqur t а hlil
qilinishi , turli m а nb а l а rd а n f о yd а l а nish h а m ko ` zd а tutil а di .
Bugungi h о l а td а t а ri х shun о slikni quyid а gi d а vrl а rg а bo ` lib o ` rg а nish
q а bul qilin а di . T а ri х iy biliml а rning yig ` ilishi v а t а ri х ning must а qil f а n sif а tid а
sh а kll а nishi . Ikkinchi b о sqich musulm о n t а ri х n а visligi , bilim v а t а f а kkurning
o ` sish j а r а yoni . IX - XII а srl а rd а gi SH а rq uyg `о nishi d а vri t а ri х shun о sligi е r - mulk
eg а ligining sh а kll а nishi j а r а yonid а t а ri х f а ni riv о jl а nishi . ( XIII - XVIII а sr
ох irig а ch а). To ` rtinchi d а vr XIX а sr b о shl а rid а n - XX а sr ох irig а ch а, y а` ni
SH а rqshun о slikning kuch а yishi , O ` rt а О siyoning ijtim о iy , iqtis о diy v а siyosiy
t а ri х ining o ` rg а nilishi .
T а ri х shun о slikning o ` rg а nishning b е shinchi d а vri XX а srning ох irl а rid а n
t о h о zirgi kung а ch а. Must а qillik d а vri , ха lqimizning o ` z о z о dligi v а huquqini
qo ` lg а kiritishi bil а n b е lgil а n а di . Bu d а vrd а t а ri х f а nini o ` rg а nish d а vl а t siyos а ti
d а r а j а sig а ko ` t а rildi .
T а ri х shun о slik f а ni turd о sh f а nl а rning riv о jl а nishi bil а n ch а mb а rch а s
b о g ` liqdir . Bir t о m о nd а n , n а vb а td а m а nb а shun о slik v а а r хео gr а fiy а f а nl а rining
riv о jl а nishi . T а ri х f а ni q а nch а ko ` p m а nb а bo ` ls а shu bil а n b о yib , а niq f а ktl а r
а s о sid а to ` liq о ydinl а sh а di . Ikkinchi t о m о nd а n shu to ` pl а ng а n m а nb а l а r а s о sid а
t а ri х iy о ng v а t а f а kkur h а m o ` sib b о r а di , y а ngil а n а di . N а tij а d а bir - birini
to ` ldiruvchi k о nts е ptsiy а l а r , n а z а riy а l а r y а r а til а di .
O ` zb е kist о nd а а niq t а ri х shun о slik mu а mm о l а rini о chib b е ruvchi а s а r 1970
yild а y а r а tildi . To ` g ` ri bund а n о ldin h а m s о v е tl а r d а vri t а ri х un о sligig а d о ir ilmiy
m а q о l а l а r to ` pl а ml а ri n а shr etilg а n edi . Х usus а n 1942 yild а «25 l е t ist о rich е sk о y
n а uki v SSSR » ( V . P . V о lgin , Е. V . T а rl е, А. M . P а nkr а t о v а t а rhriri о stid а) e ` l о n
qiling а n edi .
SHund а y qilib t а ri х shun о slik f а nining riv о jl а nishid а ikkinchi j а h о n urushi
yill а ri muhim bir b о sqich bo ` ldi . А yn а n m а n а shu d а vrd а n b о shl а b t а ri х shun о slik
f а ni b е lgil а b b е rg а n d о lz а rb v а zif а l а rd а n k е lib chiqq а n h о ld а ko ` p t о mlik
«О ch е rki ist о rii ist о rich е sk о y n а uki v SSSR » а s а rl а ri n а shr etil а b о shl а di .
Must а qllik yill а rid а O ` rt а О siyod а m а vjud bo ` lg а n q а dimgi d а vl а tl а rning
t а ri х shun о sligig а b а g ` ishl а ng а n quyid а gi ikki а s а rni а l о hid а ko ` rs а tib o ` tish
z а rurdir . Birinchisi А n а t о lik S а gdull ае v , B о bir А min о v , O ` kt а m M а vl о n о v , N а im
N о rqul о v mu а llifligid а T о shk е nt sh а hrid а «А k а d е miy а» n а shriyotid а, 2000 yild а
n а shr etilg а n « O ` zb е kist о n t а ri х i : d а vl а t v а j а miy а t t а r а qqiyoti », I - qism а s а ridir .
Mu а llifl а r j а m оа si t о m о nid а n t а yyorl а ng а n ushbu kit о b O ` zb е kist о n t а ri х id а

d а vl а t v а j а miy а t t а r а qqiyotining ilk b о sqichl а rid а n b о shl а b XIX а srning
o ` rt а l а rig а ch а bo ` lg а n k а tt а d а vrni o ` z ichig а о lg а n birinchi qismidir .
Ikkinchi а s а r , o ` zb е k d а vl а tchiligi t а ri х ining eng q а dimgi d а vrl а rid а n
t о rtib t о s о v е t must а ml а k а chiligi d а vrig а ch а bo ` lg а n t а ri х iy о ch е rkl а rid а n
ib о r а tdir . « O ` zb е kist о n d а vl а tchiligi t а ri х i о ch е rkl а ri . T о shk е nt , « SH а rq », 2001.
M а s ` ul muh а rrir : pr о f . D .А.А lim о v а».
Ushbu а s а rl а rd а ko ` rs а tilishich а K а nguy d а vl а ti ( e ` tib о r b е ring , bund а n
о ldingi t а ri х shun о sligimizd а K . SH о niyoz о v Q а ng ` d а vl а ti v а q а ng ` lil а r . T ., 1990,
d е b ko ` rs а tilg а n ) P а rfiy а, Kush о n p о dsh о likl а rig а o `х sh а sh ko ` chm а nchi
sul о l а l а rg а m а nsub b о shq а d а vl а tl а r k а bi q а bil а l а rning Е vr оо siyod а siljishi v а
er .а vv . III а srd а s е zil а rli d а r а j а d а kuch а yg а n ko ` chm а nchil а rning O ` rt а О siyo
mint а q а sining o ` tr о q d е hq о nchilik v о h а l а rig а b о stirib kirib , o ` rg а nishb о lishl а ri
n а tij а sid а p а yd о bo ` ldi .
K а nguy ilg а ri «А v е st о» о rq а li K а ng ха n о mi bil а n m а shhur bo ` lib , а s а rd а
u « uyks а k v а muq а dd а s » d е b t а` rifl а ng а n . «А v е st о» d а tilg а о ling а n Q а ng ха –
Q а ng ` ek а nligi t а dqiq о tchil а rd а n bir о nt а sid а shubh а uyg `о tm а ydi , l е kin uning
o ` rni m а s а l а sid а о liml а rning fikri bir - birid а n jiddiy r а vishd а f а rql а n а di .
K а nguy а s о s а n bir - birig а t е ng bo ` lg а n o ` tr о q х o ` j а lik hududl а rid а n ib о r а t
b е sh kichik h о kimiy а tni o ` z ichig а о lg а n . Ul а r K а nguy ittif о qi ishtir о kchil а rig а
q а r а m bo ` lg а n Sus е, Fumu , UYni , Gi , UY е gy а n hududl а rid а n ib о r а tdir . H а r bir
h о kimiy а tning shu n о m bil а n а t а luvchi o ` zining b о sh sh а hri bo ` lg а n .
G ео gr а fik jih а td а n K а nguy j а nubiy p о dsh о likl а r P а rfiy а, Kush о n v а
m о ng о liy а d а vujudg а k е lg а n ko ` chm а nchil а r d а vl а ti – Х uin imp е riy а si o ` rt а sid а
j о yl а shg а n edi .
H о zirgi p а ytd а O ` zb е kist о n hududid а ilk d а vl а tning p а yd о bo ` lishi
t а ri х shun о sligi h а qid а g а pir а r ek а nmiz , F а rg `о n а v о diysid а 80 d а n о rtiq chust
m а d а niy а ti yodg о rlikl а ri q а yd etilg а nligini а l о hid а ko ` rs а tib o ` tish k е r а k .
А r хео l о gik m а` lum о tl а rg а q а r а g а nd а F а rg `о n а ning d е hq о nchilik uchun
o ` zl а shtirilishi so ` nggi br о nz а d а vrid а, er а mizg а ch а bo ` lg а n II ming yillikning
ох irgi ch о r а gid а b о shl а ng а n . Birinchi t о pilg а n yodg о rlikk а nisb а t а n b е rg а n h о ld а
F а rg `о n а d е hq о nchilik m а d а niy а ti CHust m а d а niy а ti d е b а t а l а di .
F а rg `о n а v о diysi bo ` yich а yozm а m а nb а l а r yo ` q , shund а y bo ` ls а- d а, а yrim
о liml а r Q а dimgi F а rg `о n а p о dsh о ligining ( D а v а n ’) m а vjud bo ` lg а nligini t ах min
qil а dil а r . SHu s а b а bli er а mizg а ch а bo ` lg а n I ming yillikning o ` rt а l а rid а n о ldingi
d а vrd а gi F а rg `о n а h а qid а so ` z uyritg а nd а о d а td а f а q а t « CHifd о m » ( v о h а) tipid а gi
q а dimgi d а vl а t а s о sl а rining p а yd о bo ` lishi а ngl а shil а di . M а n а shu h о lni his о bg а
о lib F а rg `о n а d а d а vl а tchilik , а ftid а n er а mizg а ch а bo ` lg а n V - IV а srl а rd а p а yd о
bo ` lg а n d е yish mumkin .

Bu h о dis а ikki t а ri х iy d а lilg а а s о sl а ng а n . Birinchisi : а yn а n m а n а shu
d а vrg а о id а r хео l о gik t о pilm а l а r ( Jo ` r а b а sh о t m а d а niy а ti ) ishl а b chiq а rish
kuchl а rining riv о jl а ng а nligi ( t о v а r ishl а b chiq а rish v а s а vd о ning o ` sishi ) h а qid а
t ах min qilishg а а s о s b е r а di . Ikkinchisi : er а mizg а ch а bo ` lg а n II а srd а yoq ko ` p s о nli
sh а h а rl а r m а vjud bo ` lg а n . Er а mizg а ch а bo ` lg а n 136-128 yill а rd а F а rg `о n а k е lg а n
Х it о y elchisi v а s а yyohi Ut а n TSy а n ’ « D а v а nd а UYd а n о rtiq kichik v а k а tt а
sh а h а rl а r b о r » d е b а ytib o ` t а di .
SHo ` r о l а r t а ri х shun о sligid а umumiy v а t а nimiz Turkist а n h а qid а bu diyor
R о ssiy а ning q о l о q , ch е kk а o ` lk а si , а h о lining f а q а t ikki f о izi s а v о dli , q о lg а ni
j а h о l а td а, d е g а n fikr hukmr о n edi . H о lbuki , Pr е zid е ntimiz I .А. K а rim о vning
« T а ri х iy хо tir а siz k е l а j а k yo ` q » m а q о l а sid а t а` kidl а g а nid е k , « Bu q а dimiy v а
t а b а rruk tupr о qd а n а ll о m а l а r , f о zilu fuz а l о l а r , о limu ul а m о l а r , siyos а tchil а r ,
s а rk а rd а l а r е tishib chiqq а n . Diniy v а dunyoviy ilml а rning а s о sl а ri m а n а shu
z а m о nd а y а r а tilg а n , s а yq а l t о pg а n …. B е sh а fq а t d а vr sin о vl а rid а n о m о n q о lg а n ,
eng q а dimgi t о shyozuvl а r , bitikl а rd а n t о rtib bugun kutub хо n а l а rimiz ха zin а sid а
s а ql а n а yotg а n 20 mingd а n о rtiq qo ` lyozm а, ul а rd а muj а ss а ml а shg а n t а ri х, …. О id
o ` ng mingl а b а s а rl а r bizning b а qiyos m а` n а viy b о yligimiz , ifti хо rimizdir .
Bunch а lik k а tt а m е r о sg а eg а bo ` lg а n ха lq dunyod а k а m t о pil а di ». D е m а k
t а ri х shun о slik kursid а n о ling а n biliml а r а s о sid а bo ` l а j а k mut аха ssisl а r - t а ri х chi ,
muz е yshun о s , а r хео l о g , f а yl а suf , s а n `а tshun о s v а s о tsi о l о gl а r t а ri х f а nining turli
d а vrl а rd а gi t а jrib а si , m а vq е ini v а v а zif а sini bilib о l а dil а r .
Savollar:
6. Tarixiy davr va o‘zgarishlar.
7. Tarixiy yilnomalar.
8. Soxta tarix va haqiqat.
9. Qadim tarix maktablari.
10. Yunon-Rim tarixchilari.
11. Geradot tarixshunosligi.
12. Sharq tarixshunoslik maktablari.
7-MAVZU: O’RTA ASRLAR TARIXSHUNOSLIGI
REJA:
1. O‘rta Osiyo davlatlari bilan Turk hoqonligi o‘zaro munosabatlari
tarixshunosligi.
2. Arablar bosqini va uning tarixiy bilimlar rivojigi ta`siri.
3. O‘rta Osiyoda IX-XII asrlarda madaniy yuksalish tarixshunosligi.
4. Narshaxiyning “Buxoro tarixi” asarining uslubi va tafakkuri.

5. Tarixiy bilimlar rivojlanishida yangi mazmun, yangi shaklda pragmatizmning
kuchayishi.
Tayanch iboralar : O‘rta Osiyoning qadimgi davlatlari: Katta Xorazm,
Baqtriya podsholigi, Qang’, Kushon tarixshunosligi. Qadimgi Farg’ona davlati
(Davan’) tarixshunosligi. Turk hoqonligi va uning O‘rta Osiyo davlatlari bilan
o‘zaro aloqalariga doir yangi adabiyotlar.
V-VI asrlarda O`zbekiston tarixi Eftaliylar davlati tarixi bilan bog`liq.
Eftaliylar saklar va massagetlarning avlodlaridir. Eftaliylar juda katta hududda o`z
hukmronliklarini o`rnatdilar.
563-567 yillari turk hoqoni Istemi (Dizovul) Eron hukmdorlari bilan ittifoq
tuzib, Eftaliylar davlatiga zarba beradi va ularga qarashli yerlarni bo`ysundirishga
muvaffaq bo`ladi.
VI asr o`rtalarida Turk hoqonligi zaminida ilk katta yer egaligi
munosabatlari shakllana boshladi. O`zaro urushlar natijasida bo`linib ketgan
G`arbiy turk hoqonligi markazlashmagan davlat bo`lib, 15 ga yaqin mustaqil
hokimliklardan, So`g`dda yuechji xalqidan chiqqan jabg`u, Buxoroda mahalliy
buxorxudot, Farg`onada ixshidlar kabilardan tashkil topgan edi.
Hoqonlik tarkibiga kirgan xalqlar bir qismi So`g`d, Xorazm, Toxariston,
Farg`ona dehqonchilik, shahar aholisi hunarmanchilik va savdo-sotiq bilan, uning
tog`li va cho`l tumanlarida istiqomat qiluvchi katta qismi esa chorvachilik bilan
shug`ullangan.
O`rta Osiyo davlatlari bilan Turk hoqonligi o`zaro munosabatlari tarixini
T.Saidqulov, L.N.Gumilev Abushiy Xasan Ato va Turon Usmon asarlari orqali
bilib olishimiz mumkin. Bu asarlar orasida Nasimxoning «Turk hoqonligi» nomli
asari alohida o`rinni egallaydi. Garchi olim filolog bo`lsada, qadimgi turkiylarning
imon-e`tiqodi, madaniyati, turmush tarzi haqida qiziqarli ma`lumotlarni keltiradi.
Ushbu asarning e`tiborli joyi shundakim, N.YA.Bichurin, S.G.Klyashtorniy,
V.A.Livishits kabi tarixnavislarning ilmiy merosini yangicha yondashuv asosida
talqin qila olgan.
Arablar O`zbekiston hududiga 674 yildan boshlab bostirib kira boshladilar.
705 yildan boshlab arablarning O`zbekiston ustiga istilochilik yurishlari kuchaydi.
Bunga arablarning Xurosondagi noibi Qutayba ibn Muslim (715 yili hozirgi
Andijon viloyatining Jalolquduq tumanida, hozirgi SHurunch mozor, aslida Qilich
mozor temir yo`l bekati yonida o`ldirilgan) boshchilik qildi.
Arab istilosi O`zbekistonning ijtimoiy-iqtisodiy va madaniy taraqqiyotiga
katta zarar yetkazdi, ko`plab katta va boy shaharlarning kuli ko`kka sovurildi,
ming-minglab kishilarning «yostig`i quridi», Marv, Buxoro, Samarqand va
Xorazm kutubxonalarida saqlanayotgan juda ko`p noyob asarlar yo`q qilindi.

O`zbekiston xalqlari arab istilochilariga qarshi bir necha bor qo`zg`alon
ko`tardilar. SHular sirasida 769-776 yillarda butun Movarounnahrni larzaga solgan
Muqanna (783 yili o`ldirilgan) boshchiligida bo`lib o`tgan qo`zg`alon
tarixshunosligi mustaqillik yillarida alohida o`rganildi. Masalan G`ulom Karim
«Muqanna qo`zg`oloni muarrixlar talqinida» // Ma`rifat, 2003 yil 8 fevral, 15
fevral, 15 may sonlarida.
Ibn Xalikkon Muqannaning nomi Ato bo`lgan deb yozadi. O`rta asrlarda
yashagan arab muarrixi turkiy «ota» so`zini shunday yozgan bo`lishi mumkin.
O`sha zamonda islomni qabul qilgan turonliklar asl turkiy va sug`diy nomlaridan
tashqari, arabcha ism yoki laqablar ham olishi urf bo`lgan edi.
SHu narsa diqqatga sazovorki, qadimgi tarixiy manbalarda ham Muqanna
qo`zg`oloniga turlicha munosabat bilan yondoshish hollari bo`lgan. O`rta asrlarda
oq kiyimlilar harakatga maxsus bag`ishlab yozilgan asarlar qatorida Abubakr
Narshaxiyning «Buxoro tarixi», Ibrohim ismli muarrixning «Axbori Muqanna»
(«Muqanna haqida xabarlar») kitoblari tilga olinadi. Akademik V.V.Bartol’dning
taxminicha, bu asar muallifi asli kelib chiqishi turkiy xonadondan bo`lgan va arab
tilida ijod qilgan mashhur shoir Ibrohim ibn Abbos as-Suliy bo`lishi kerak. Abu
Rayhon Beruniy «Qadimgi xalqlardan qolgan yodgorliklar» asarida: «Muqanna
haqidagi xabarlarni forschadan arabchaga tarjima qildim va ularni «Oq kiyimlilar
va narmatiylar haqidagi xabarlar» nomli kitobimda to`la bayon etdim», deb
ma`lum qiladi. Oq kiyimlilar qo`zg`oloniga, shuningdek, o`rta asrlarning Tabariy,
Bal`aviy, Ibn Xallikon, Gardiziy, Abulfaraj YAhudiy, YA`qubiy, Ibn al-Asir kabi
ulkan muarrixlari o`z asarlaridan joy ajratishgan.
Muqanna qo`zg`oloni zamonaviy tadqiqotchi va adiblarni ham ilmiy va
badiiy asarlar yaratishga ilhomlantirib kelmoqda. O`tgan XX asrda «oq kiyimlilar»
harakati haqida Sadriddiy Ayniy, A.YAkubovskiy, T.Qodirova va Poyon
Ravshanovlarning muhim tadqiqotlari yuzaga keldi. Atoqli shoir Hamid Olimjon
«Muqanna» tarixiy dramasi, yozuvchi Mirzapo`lat Toshpo`latov «Sanam tog`idagi
gulxan» tarixiy qissasini yozdi. Xorijiy mamlakatlarda ham ilmiy tadqiqotlar
yaratilgan bo`lib, Eron yozuvchisi Saif Nafisiy va argentinalik jahonga mashhur
adib Xorxe Luis Borxesning Muqanna haqida hikoyalar yozishgani ma`lum.
Arablar bosqini tarixiy bilimlar rivojiga ta`sir qilmasdan qolmadi.
Insoniyat tarixida xalqlar hech qachon bir-biridan uzilib qolgan holatda
yashamaganlar. Hayot dialektikasiga binoan bunday bo`lishi ham mumkin emas
edi.
Arab xalifaligi tarkibiga kirgan xalqlarning iqtisodiy va madaniy
taraqqiyotidagi katta tafovutlar, mahalliy aholi va bosqinchilar o`rtasidagi
ziddiyatlarning tobora kuchayib borishi tufayli Movarounnahrda Somoniylar (819

y) hokimiyat tepasiga keldilar. Bu hol mamlakatning iqtisodiy va madaniy
yuksalishiga yo`l ochdi.
Movarounnahr maxsus geografik termin sifatida arablar o`rtasida VII-VIII
asrdan, aniqrog`i, arab istilolari boshlanish davridan ma`lum va «Daryo orqasidagi
(Amudaryo ortidagi) yerlar» ma`nosini anglatgan.
Darhaqiqat, shundan boshlab Movarounnahrning shon-shuhrati jahonga
namoyon bo`ldi. Movarounnahr ilmu ziyo markazi sifatida butun dunyogav yetildi.
U islom ulamolarini yetishtirgan, xususan, tarixshunos va geograf olimlar Vatani
sifatida olamda shuhrat qozongan muqaddas yurtdir. Vatanimizning IX-XII
asrlaridagi madaniy yuksalishini tarixshunoslar sharq uyg`onish davriga
mengzaydilar.
Bo`riboy Ahmedovning «O`zbekistonning atoqli tarixshunos olimlari»
(Toshkent, 2003) risolasida O`zbekistonda VIII-XIX asrlarda yashab ijod htgan
tarixshunoslar, ularning ilmiy faoliyati va mmuhim asarlariga qisqacha to`xtalib
o`tiladi. Risola ikki qismdan iborat. Birinchi qismga tarixshunos va geograf olimlar
kiritilgan bo`lib, ikkinchi qismida biograf olimlar va ularning muhim asarlari
(tazkiralari, manoqiblari) haqida umumiy ma`lumot beriladi. Risolada IX-XII
asrlarda yashab, ijod qilgan 8 ta yirik, madaniy yuksalishga hissa qo`shgan,
tarixshunoslar haqida ma`lumotlar beriladi. Bular quyidagilardir: Abu Abdulloh
Muhammad al-Xorazmiy – VIII-IX asrlarda (789-850 yy.) o`tgan xorazmlik
qomusiy olim. Al-Xorazmiyning tarixiy asari – «Kitob ut-tarix» bo`lib, ayrim
parchalari at-Tabariy (839-923 yy.) va Ibn-al-Asir (1160-1234 yy.)ning kitoblari
orqali bizgacha yetib kelgan.
Bal`amiy – X asrda o`tgan buxorolik tarixnavis va davlat rabobi.
Somoniylar qo`lida vazir vazifasida xizmat qilib, Tabariyning «Tarix ul-anbiyo»
va – r-rasul va-l-xulofo» nomli asarini fors tilida muxtasar qilib qaytadan yozgan,
natijada asardan foydalanish osonlashtirilgan.
Abu Nasr Muhammad Utbiy (961-1022 yy.) X asrning yirik arabiynavis
tarixshunos olimi. «Tarixi yaminiy» (YAmin-arab, o`ng qo`l; Sulton Mahmudga
xalifa al-Qodir (991-1031) tarafidan berilgan) nomli asarni yozgan. Asar o`rta asr
tarixshunosligiga oid va xos og`ir uslub-saj bilan yozilgan.
Abu Hafs an-Nasafiy (1142-43 yy. Vafot etgan) Samarqandlik tarixchi
olim. Uning «Kitob ul-qand fi tarixi Samarqand» nomli asari mavjud. Bu asarda
Samarqandning osoru atiqalari va ulamolarining tarjimai holi haqida ma`lumotlar
beriladi.
Baxtga qarshi asarning arabcha nusxasi saqlanmagan. Bizgacha yetib
kelgani «Kichik qandiya» nomi bilan ataladi.
Sam`oniy XII asrda yashab o`tgan mashhur qomusiy olim. Sam`oniy
o`zidan katta yodgorlik qoldirib ketgan. U ikkita yirik asar «Kitob ul-ansob»

(«Nasablar haqida kitob») hamda yigirma jildlik «Tarixi Marv» kitoblarining
muallifidir.
Xullas, IX-XII asrlardagi yuksalish uzoq davrlar mobaynida taraqqiy etib
kelayotgan turmush madaniyatiga ega bo`lgan xalqlar hayotida yuz beradi.
Abubakr Muhammad ibn Ja`far ibn Zakariyo ibn Xattob ibn SHarik an
Narshaxiy (899-959) X asrda yashab o`tgan buxorolik yirik tarixshunos olim.
Narshaxiy asli Buxoroning Narshax (hozirgi Vobkent yonida) qishlog`idan
chiqqan.
Narshaxiy «Tarixi Buxoro» deb shuhrat topgan qimmatli bir asar yozib
qoldirgan. Mazkur asar aslida arab tilida yozilgan, lekin arabcha matni
saqlanmagan. Bizgacha uning qisqartirilgan forsiycha tarjimasi yetib kelgan, xolos.
«Tarixi Baxoro»da Zarafshon vohasining quyi oqimida joylashgan shahar
va qishloqlarning geografik holati, mahalliy aholining VII-X asrlardagi turish-
turmushi, Buxoroning diqqatga sazovor joylari, O`rta Osiyoning arablar tarafidan
istilo etilishi, mamlakatning Somoniylar hukmronligi (819-1005 yy.) yillaridagi
siyosiy tarixi voqealarigina qisqa tarzda bayon etilgan.
«Buxoro tarixi»ning hozirgi tarixshunoslik uchun qimmatli manba ekanligi
shubhasizdir. Bizgacha yetib kelgan «Buxoro tarixi» so`z boshisida yozilishicha,
kitobni 1128 yili arab tilidan quvalik Abu Nasr Ahmad ibn Muhammad ibn Nasr
al-Quboviy o`z do`stlari taklifiga binoan fors tiliga tarjima qilgan. Quboviyning
yozishicha, u tarjima jarayonida kitobdagi ortiqcha tasvir va keraksiz joylarni
qisqartirgan, ammo asl mohiyati va mazmunini qoldirib, keyingi tarixiy voqealar
bayonini o`zidan qo`shgan. Asar 1966 yili o`zbek tilida Sodiq Mirzaev Tarjimasida
Toshkentda nashr etildi. Eng so`nggi o`zbek tilidagi nashri 1991 yilda Bo`riboy
Ahmedov tahririda chop etilgan bo`lib, tarixiy voqealarning xolisona bayoni uni
qimmatli manba darajasiga ko`taradi.
O`rta Osiyodan yetishib chiqqan olimlar tomonidan jahon ilm xazinasiga
qo`shilgan hissaning naqadar buyukligi tarixchilar tomonidan qayd etilgan,
tarixshunoslar tomonidan esa muntazam targ`ib qilib kelinadi. Hozirgi bizga
ma`lum «arab raqamlari» aslida Muhammad Muso Xorazmiy tomonidan hind
tsifralari asosida ishlab chiqilgan bo`lib, Rim papasi Sil’vester II (999-1003 yillar)
buyrug`i bilan Ovrupo mamlakatlarida joriy etiladi. Bu davrgacha o`ta noqulay rim
raqamlari qo`llanilar edi. Sil’vester yoshligida Ispaniyada ta`lim olgan, arab tilini
bilgan zamonasining o`qimishli vakili edi. Dastlabki Ovrupa universitetlarining
faqat tibbiyot bo`limlarida matematika o`rganilgan. O`rta asrlarda ko`pchilik
shifokorlar matematik ham bo`lganlar. Ibn Sino nomini tarjimonlar o`z tillarida
Aben Sena deb yozadilar. Bu nom oddiy tilda Aven Sina shaklida qo`llanilib, lotin
transkriptsiyasida Avitsenna bo`lgan. Bizning tushunchamizdagi shifoxonalar
Ovrupada faqat 1500-yillarda tashkil topadi. Ular bemorlarni Ibn Sino va ar-Roziy

usullari bilan davolaydilar. «Al-Qonun», 1500-yilgacha hali kitob bosish ishi
endigina amalga oshirila boshlagan davrda 16 marta chop etiladi. Bu XVII asr
oxirigacha Ovrupada yagona qo`llanma va darslik sifatida qo`llanilgan.
O`rta Osiyo olimlarining ilmiy taraqqiyotidagi xizmatlarini hozirgi zamon
tarixshunosligi fani nuqtai nazaridan tahlil qilish barobarida ularning ijodiy
merosini falsafiy-metodologik nuqtai nazardan o`rganish ham dolzarb vazifa.
Aslida bu ham ana shu merosni istifodaga kiritishning yana bir yo`lidir. O`rta
Osiyo olimlari yunon, hind olimlari erishgan natijalarni o`zlashtirish barobarida,
fanni butunlay yangicha yondashuvlar, original g`oyalar bilan boyitgani borasida
dalillar yetarli.
SHuningdek O`rta Osiyo hududlarining tarixiy-geografik tavsifiga oid
asarlarda tarixdagi ob`yektiv taraqqiyot qonunlarini ochib bermasdan, voqealarni
faqat tashqi bog`lanishi va izchilligiga qarab tasvirlovchi (pragmatizm) oqimi ham
mavjud bo`lgan.
Bu yo`nalishning ham o`ziga xos murakkabliklari mavjud. U nafaqat
SHarq olimlari asarlarini chuqur o`rganib chiqishni, ayni paytda G`arb
falsafasining o`rta asrlardan to bugungi kungacha bo`lgan rivoji davomida
ko`tarilgan g`oyalarning genezisi bilan tanishishni va qiyosiy tahlil qilishni talab
etadi. Bu esa o`z navbatida oliy o`quv yurtlari uchun tarixshunoslik darsliklarini
nashr qilishni talab etadi. Bunday o`quv qo`llanmalarda O`rta Osiyo mumtoz fani
natijalarini hozirgi zamon nuqtai nazaridan baholashimiz kerak bo`ladi.
Markaziy Osiyo ilk o‘rta asrlar (V - VIII) tarixi o‘ziga xos taraqqiyoti va
mintaqaviy jarayonlari bilan ajralib turadi. Bu davr jarayonlarini aniqlashda
sug‘dshunoslik sohasiga asos solgan va uni rivojlantirgan garb, rus, sovet va
postsovet, sharq va o‘zbek olimlarnipg beqiyos xizmatlari bor.
XIX asr oxiri XX asr boshlarida Sharqiy Turkiston vohalarida olib borilgan
arxeologik tadqiqotlar natijasida moniy, suryoniy va uygur tiliga yaqin alifbolarda
yozilgan yozma yodgorliklar topilgan. Bu noma’lum "pahlaviy dialekti" yozuvini
F.K. Anders, X asrga oid Beruniyning "Qadimgi xalqlardan qolgan yodgorliklar"
asaridai sugdiy oy va kunlarning nomlanishini hujjatlardagi nomlar bilan qiyoslab
tiqladi. Bu xaqda 1904 yilda eronshunos F.V.K. Myullerga xabar berildi. Shu
yildan boshlab sug‘d tili va yodgorliklarni o‘rganishga kirishilib, yangi soha
sug‘dshunoslikka asos solindi. Sohaga F.K. Anders, P. Pelo, F.V.K. Myuller tamal
toshini qo‘yishdi. Ular topgan aksariyat matnlar diniy-falsafiy mazmunda bo‘lib,
Sharqiy Turkistondagi turk-sug‘d jamoalari tomonidan sug‘diy tilga sanskrit va
xitoy tilidan qilingan tarjimalar olindi. Bu sohada boshlangan ishni, sug‘diy-
suryoniy (xristian) matnlari asosida, K.G. Zaleman, 1906 yilda A.Steyn tomonidan
Dunxuandan topilgan "Ko‘hna xatlar" ustida R. Plio, G. Rayxelt, keyinchalik V.B.
Xeyaning, Ya. Xarmatta, V. Lens kabi olimlar davom ettirdilar. Sug‘diy til

qonuniyatlarini P. Tedesko, sugdiy-buddaviy, sug‘diy-moniy va sug‘diy-suryoniy
matnlardagi sug‘diy tili qonuniyatlari, yozuvlar shakli uslubi, tarjimasi,
translitiratsiyasi, izohi bilan E. Benvenist, I. Gershevich, S. Telegdi, O. Xansen, F.
Veller, D.N. Makkenzi, M. Shvars, N. Sims-Vilyams kabi olimlar ishlab chiqdilar.
Jumladan, N. Sims-Vilyams so‘nggi yillarda topilgan sug‘d yozma
yodgorliklarining o‘qilishi va talqini masalasida F.Grene bilan hamkorlikda ish
olib bordi. Ular Janubiy Qozog‘istondan topilgan sug‘diy yozuvli Kultepa bitigini
tahlil qilishdi.
Sugdshunoslik sohasiga Osiyo olimlari tomonidan munosib hissa
qo‘shilmokda. Yapon olimlaridan Y. Yoshida Ipak yo‘li va u yerdagi sug‘diy-
larning savdo koloniyalari masalalarini so‘nggi yillarda topilgan yangi materiallar
asosida o‘rgangan bo‘lsa, K. Enoki ilk o‘rta asrlar Markaziy Osiyodagi etnik
jarasnlar bilan shug‘ullandi. Eronlik olim B. Garib sug‘diy, forsiy va ingliz
tillaridagi lug‘ati bilan sug‘dshunoslik uchun katta xizmat qildi. So‘nggi yillarda
fransuz tadqiqotchisi F. Grene sug‘d yozma yodgorliklari va sug‘diylarning
Markaziy Osiyo tarixi masalasida ilmiy tadqiqotlar olib bormoqda. U Sug‘d
arxeologiyasi, tarixi va madaniyatiga oid qator ilmiy ishlarni chop ettirdi.
Yevropa olimlarning barcha sug‘diy madaniyatni, eron madaniyatining bir
qismi deb talqin qilib, xatoga yo‘l qo‘ymokdalar. Vaholanki, sug‘diy madaniyat
o‘ziga xos bo‘lib, bu madaniyat turkiy muhitda shakllangan va turkiy madaniyat
bilan simbioz holatida faqat Markaziy Osiyoga xos turk-sug‘d madaniyatining
ajralmas qismidir. Chunki Markaziy Osiyo sivilizatsiyasini sug‘diy (eroniy) yoki
turkiy madaniyat sifatida alohida o‘rganish va tadqiq qilish mumkin emas.
XX asr ikkinchi choragidan sobiq SSSRda sug‘dshunoslik bo‘yicha qator
ishlar qilindi. XIX asr oxirlarida yevropalik olimlar qatori Sharqiy Turkiston
arxeologiyasida ishtirok etgan Rossiya Fanlar akademiyasi Sharqiy bo‘limining
arxeologik jamiyatining vakillari A.I. Koxanovskiy, N.I. Krotkova, S.F. Oldenburg
va V.I. Roborovskiylar tomonidan bir qator buddaviy, moniy va xristian dinlari
mazmunidagi matnlarning parchalari kolleksiyasi jamlandi. Mazkur noyob matnlar
parchasidan iborat kolleksiyani L.N. Ragoza nashrga tayyorlab, chop etgirdi. 1932-
1933 yillarda Tojikistonning Panjikent shahri yaqinidagi Mug‘ qal’asi
xarobalaridan topilgan VIII asr boshlariga oid arxiv hujjatlari sovet
sug‘dshunosligi uchun katta manba bo‘ldi. N.A. Vasilevning Mug tog‘i arxivi
haqidagi ma’lumotlari, A.A. Freyman ekspeditsiyasi aniqlagan 74 ta hujjat (teri,
qog‘oz va yogoch parchasidagi shaxsiy va diplomatik xatlar, bitimlar, taqvimlar,
xo‘jalik va hisob qaydlari, bitta arabcha, uchta xitoycha va bitta runik yozuvidagi
arxiv) 1934 yildan nashr etila boshlandi. 1962 yilda A.A. Freyman mazkur
hujjatlarning tavsifi, nashri va tadqikoti bo‘yicha o‘z ilmiy natijalarini nashr ettirdi.
I.Yu. Krachkovskiy Mug‘ arxivining arab tilli hujjatlarini tarjimasi va talqinini

e’lon qildi . XX asr ikkinchi yarmidagi sug‘dshunoslik taraqqietiga V.A. Livshis
katta hissa qo‘shdi. U nafaqat Mug‘ tog‘i arxivi hujjatlarini, balki sug‘diy
matnlarning katta kompleksini amaliy o‘rgandi. Uning sohaga oid nashrlari orasida
sugd yozuvi xillari va tili masalasi alohida o‘rin tutadi. V.A. Livvdis Sharqiy
eroniy tillar bo‘yicha mutaxassis L.A. Xromov bilan hamkorlikda sug‘d tilini
maxsus tadqiq etdi.
Sug‘dshunoslik sohasi rivojiga ulkan hissa qo‘shgan olima O.I. Smirnova
1962 yilda M.N. Bogolyubov bilan birga Mug‘ arxivining uchinchi qismini
(xo‘jalik hujjatlarini) nashr ettirdi. U nafaqat Mug‘ arxivi hujjatlari ustida, balki ilk
o‘rta asrlardagi Sug‘dning siyosiy tarixi, ijtimoiy-iqtisodiy hayoti, madaniyati va
ayniqsa numizmatikasini o‘rganishda samarali ish olib bordi. Bu asarlarda
Sug‘dning mintaqada tutgan o‘rni, turk-sug‘d munosabatlarining siyosiy, ijtimoiy-
iqtisodiy qirralariga daxldor ma’lumotlar keltiriladi.
So‘ngti yillarda Rossiyada sug‘dshunosliknyng yangi avlodi yetishib chik-
mokda. Shulardan biri P. Lure hisoblanadi. Uning tadqiqotlari asosan sug‘diy
toponimiyaning tarixiy-lingvistik tahlillariga bag‘ishlangan.
O‘zbekistonda sug‘dshunoslik sohasiga XX asrning 70-yillarda asos solindi.
V.A. Livshisning shogirdi M.M. Is’hoqov O‘rta Osiyoda birinchi-lardan bo‘lib,
sug‘dshunoslik bo‘yicha ilmiy tadqiqotlar olib borib, sug‘dshu-noslik maktabini
shakllantirmokda. 2008 yilda M.M. Is’hoqovning "Marka-ziy Osiyo dunyo yozuv
madaniyati tizimida" nomli paleografik tadqiqotlarga bag‘ishlangan moiografiyasi
o‘zbek va jahon sugdshunosligiiing katta yutuklaridan biri bo‘ldi. Uning
shogirdlari O‘. Mansurov, III. Shoyoqubov, B.Mamarahimova, A. Xolmatov
kabilar sug‘dshunoslikning kelajaqdagi rivoji uchun hissa ko‘shishga kirishganlar.
Ularning maqolalari va monografiyalarida sug‘diy hujjatlar, xususan Mug‘ arxivi
izchil o‘rganilib, Sug‘dning ikki etnik birligi sug‘diylar va turkiylar o‘rni xolis
yritilganligi bilan xarakterlanadi.
Sug‘d yozuviiing mintaqadagi o‘rni va turkiy davlatchilikdagi ahamiyati
G‘.B. Boboyorov tomonidan olib borilyotgan tangashunoslik tadqiqotlarida aks
etmokda.
O‘zbekistonda sug‘dshunoslik sohasini rivojlantirish va o‘zbek olimlarining
jahon sug‘dshunoslari bilan hamkorlik qilishi masalasi dolzarbligicha qolmoqsa.
Chunki, shu davrgacha qilingan sug‘dshunoslikka daxldor ilmiy maqolalar va
ilmiy tadqiqot ishlari hozirda O‘zbekistonda mavjud manbalarga suyangan holda
bajarilmokda xolos. Vaholanki, so‘nggi yillarda Germaniya, Italiya, AQSh,
Yaponiya va Xitoy kabi mamlakatlarda sug‘d yozma yodgorliklaring yangi
namunalari asosidagi tadqiqotlar olib borilmoqda. O‘zbek olimlari ushbu jarabnga
qo‘shilish uchun xalqaro internet tizimi, ilmiy mussasalar bilan xamkorlik va
O‘zbekistonda sug‘d yozma yodgorliklari fondini yaratish uchun harakat qilishlari,

soha bilan shug‘ullanuvchi mutaxassislarii bir markazga to‘plab faoliyat
yuritishlari maqsadga muvofiq bo‘lar edi.
Savollar:
1. O`rta Osiyo davlatlari bilan Turk hoqonligi o`zaro munosabatlari
tarixshunosligi.
2. Arablar bosqini va uning tarixiy bilimlar rivojiga ta`siri.
3. O`rta Osiyoda IX-XII asrlarda madaniy yuksalish tarixshunosligi.
4. Narshaxiyning «Buxoro tarixi» asarining uslubi va tafakkuri.
Adabiyotlar:
1. Sаidqulоv T.S. Оchеrki istоriоgrаfii istоrii nаrоdоv Srеdnеy Аzii: Uchеb.
pоsоbiе dlyа studеntоv. CHаst’ I . – T.; Ukituvchi, 1992, -192 bеt.
2. Abu Muslim jangnomasi : ( Dostoni Abu Muslim sohibqiron ) / So ‘ z boshi
B . Sarimsoqovniki ; Mas ` ul muharrir M . Hasaniy . Kitob 1. – T .; Yozuvchi , 1992. –
224 bet ; Kitob 2. – T .; Yozuvchi , 1995, - 144 bet .
3. Abushiy Hasan Ato. Turkiy qavmlar tarixi. –T.: Cho‘lpon, 1993. –240 bet.
4. Gumil е v L.N. Dr е vni е tuyrki. –M.; Tv о rch е stv о “Klishnik о v – K о m а r о v i K”,
1993, - 525 str.
5. Ign а t е nk о А . А . V p о isk ах sch а st’y а : ( О bsh е stv е nn о -p о litich е ski е v о zzr е niy а
isl а mski х fil о s о f о v sr е dn е v е k о v’y а ). –M.; Misl’, 1989, - 254 str.
6. Nasimxon Rahmon. Turk hoqonligi. – T., A.Qodiriy nomli nashriyot. 1993, -
144 bet.
7. Narshaxiy. Buxoro tarixi. /Tahrir hay`ati: B.Axmedov va boshqalar. –T.:
Kamalak, 1991, - 336 bet.
8. M е t о dich е sk а y а r а zr а b о tk а p о sp е tskursu “Pism е nni е ist о chniki p о ist о rii
n а r о d о v Uzb е kist а n а (YIII- Х III vv.)” - /S о st а vit е l’ M.M. А br а m о v, -
S а m а rk а nd, - S а mGU; 1985, - 22 str.
9. Hasanov H. Sayyoh olimlar. – T.: “O‘zbekiston”. 1980, -264 bet.
10. Homidiy, Hamidjon. Ko‘hna Sharq darg’alari. –T.: “Sharq”, 1999, -347 bet.
11. Abu Nasr Farobiy. Fozil odamlar shahri. –T.; “A.Qodiriy nomidagi xalq merosi
nashriyoti”. 1993, - 224 bet.
8-MAVZU: AMIR TEMUR TARIXI TARIXSHUNOSLIGI
REJA
1. Amir Temur davlati tarixshunosligi.
2. Amir Temur to‘g’risida jahon tarixshunosligi.
3. Amir Temurning Yevropa davlatlari bilan olib borgan diplomatik yozishmalari.
4. Xalqaro Amir Temur jamg’armasining tashkil etilishi hamda Amir Temur va
Temuriylar davri tarixi muzeyining ochilishi.

А s о siy tushunch а l а r: А mir T е mur tuzukl а ri, Z а f а r yo`li, Z а f а rn о m а l а r,
Ibn А r а bsh о h, Kl а vi хо , T а zkir а t ush-shu а r о , А mir T е mur yili, Хо nd а mir, Mir хо d,
Хо fizi А bru, А .S а m а rk а ndiy, I.SH а miy, E.Gibb о n, F.SHl о ss е r, G.V е b е r, J.P о l’ Ru
Х ild а Х ukem, B а rt о l’d, Y А kub о vskiy, Umny а n о v, А .T е mur j а mg` а rm а si .
А mir T е mur d а vl а ti t а ri х shun о sigi
CHingiziyl а r hukmr о nligi o`lk а mizd а 150 yil d а v о m etg а n bo`ls а -d а , shu
k а tt а d а vr ichid а n а ijtim о iy-iktis о diy h а yotd а , n а ilmu m а d а niy а td а e`tib о rg а
m о lik bir о n-bir t а dbir а m а lg а о shirilm а di. Ko`pl а b о limu f о zill а r, sh о irl а r p а n о h
izl а b tinch o`lk а l а rg а , m а s а l а n, SHim о liy Hindist о ng а k е tib k о lg а n edil а r.
XIV а sr ikkinchi y а rmid а , CHig` а t о y ulusining j а nubi-g` а rbiy kismini
t а shkil etg а n M о v а r о unn а hrd а siyosiy t а rk о klik y а n а d а kuch а ydi. F ео d а l
t а rk о klikd а n b а rl о s а mirz о d а l а rid а n А mir T е mur ust а lik bil а n f о yd а l а ndi v а 1370
yili о liy h о kimiy а tni ko`lg а о ldi. U 1370-1379 yy. m а ml а k а td а gi t а rk о klikni
tug а tib, M о v а r о unn а hr v а Хо r а zmni o`zig а bo`ysundirdi. 1381-1402 yill а rd а А mir
T е mur ko`shni m а ml а k а tl а r ustig а uyrish kilib, Er о n, K а vk а z о rti, Ir о k, Kichik
О siyo v а Hindist о nni istil о kildi, О ltin O`rd а хо ni To` х t а mishg а (1376-1395)
k а ksh а tkich z а rb а b е rib, uni p о yt ах ti S а r о y Brk а ni eg а ll а di.
А mir T е mur v а T е muriyl а r d а vl а ti m а yd а ulusl а rg а bo`ling а n h о ld а id о r а
kilindi. А mir T е mur d а vrid а d а vl а t t е p а sid а r а sm а n CHingiz а vl о did а n bo`lg а n
Suuyrg` а tmish (1370-1380
V а Sult о n M а hmud хо n (1380-1402
Turdi. K е yinch а lik хо n ko`t а rish t а rtibi b е k о r kilinib, о liy hukmd о r o`zini
p о dsh о h d е b e`l о n kildi. Bu d а vrd а ilm-f а n v а m а d а niy а t riv о jl а ndi. Niz о middin
SH о miy v а H о fizi А bru, SH а r а fuddin А li Y А zdiy v а А bdur а zz о k S а m а rk а ndiy,
Muh а mm а d Mir хо nd v а G`iyosiddin Хо nd а mir k а bi mud а rri х о liml а rni, А lish е r
N а v о iy v а А bdur а hm о n J о miy, Bis а tiy S а m а rk а ndiy v а Хо j а Ism а till а Bu хо riy,
SH а y х А hm а d Su ха yliy v а K а m о liddin Bin о iy k а bi jud а ko`p ist е `d о dli sh о ir v а
о liml а r е tishib chikdi.
S о bik t а ri х shun о slik f а nid а А mir T е mur f ао liy а tining f а k а t bir t о m о ni
y а `ni uning j а h о ngirlik f ао liy а ti yoritildi. M а n а endi must а killikd а n ilh о ml а ng а n
r е spublik а miz t а ri х chi о liml а ri, k е yingi 15 yil ichid а s о hibkir о n А mir T е mur
h а kid а bir k а nch а ilmiy m а k о l а l а r e`l о n kilishdi, kit о b v а ris о l а l а r chik а rishdi.
O`zb е k tilid а ij о d kil а о l а dig а n bo`rib о y А hm е d о v, А shr а f Ах m е d о v, А hm а d а li
А sk а r о v, А mriddin B е rdimur о d о v, А bdul а h а d Muh а mm а dj о n о v, SH о di K а rim о v,
Rust а mb е k SH а msutdin о v, Turg`un F а yzi е v v а shu k а bi b о shk а t а nikli t а ri х chi
о liml а rimizning o`tmishimizd а gi о ltin d а vr – t е muriyl а r d а vri h а kid а gi m е hn а tl а ri
а yniks а s а m а r а li bo`ldi.

O`zb е kist о n t а ri х shun о sligining bu yo`n а lishid а , 1992 yild а bir guruh
о liml а r, yozuvchil а r, r а ss о ml а r v а jurn а listl а r t а r а fid а n t а `sis etilg а n « А mir T е mur
m а `rifiy j а miy а ti» muhim o`rin eg а ll а di. SHu tuf а yli must а kil O`zb е kist о n
uyrtb о shisi o`zig а хо s j а s о r а t bil а n T о shk е ntning uyr а gid а s о hibkir о ng а h а yk а l
ko`ydirdi, 1996 yilni А mir T е mur yili d е b e`l о n kildi. V а zirl а r m а hk а m а si
« Ха lk а r о А mir T е mur j а mg` а rm а sini ko`ll а b-kuvv а tl а sh to`g`risid а » v а
«T е muriyl а r t а ri х i d а vl а t muz е yini t а shkil etish ch о r а -t а dbirl а ri to`g`risid а »
k а r о rl а r k а bul kildi.
Turkiy ха lkl а rning ilm-f а n, m а d а niy а t v а s а n` а t s о h а l а rid а j а h о n
tsiviliz а tsiy а sig а ko`shg а n hiss а l а ri А mir T е mur а s о s s о lg а n t е muriyl а r d а vl а ti
bil а n b е v о sit а b о g`lik. SHu m а `n о d а , j а h о n t а ri х n а visligid а bu h а kd а k а t о r ij о biy
fikrl а r а ytilg а n bo`lishig а k а r а m а y, 1995 yilning s е nty а br’ о yid а R о ssiy а
F е d е r а tsiy а sining Е l е ts sh а hrid а «Rusning T е murd а n kutk а rilishining 600 yilligi»
m а vzusid а ха lk а r о ilmiy k о nf е r е ntsiy а o`tk а zilishi t аа jubli bo`ldi. CHunki b о rg а n
s а ri ko`pr о k T е mur sh ах sining buuykligi, uni SH а rk v а О vrup о t а ri х chil а ri buzib
t а hlil kilg а nlikl а ri r а vsh а n bo`lib b о ry а pti. Buni biz 1996 yild а А lish е r N а v о iy
n о mid а gi O`zb е kist о n R е spublik а si d а vl а t kutub хо n а sining А mir T е mur t а ri х ig а
b о g`lik а d а biyotl а r v а m а k о l а l а r bibli о gr а fik ko`rs а tkichid а n h а m bils а k bo`l а di.
Und а bir ming to`rt uyzt а kit о b, h а m m а k о l а l а r ro`y ха ti b е rilg а ndir. Bul а rning 240
t а si ch е t ell а rd а r n а shr etilg а n. Bu b о r а d а , а yniks а , «T е murshun о slik» fr а ntsuz
t а ri х shun о slik m а kt а bining must а kil bir yo`n а lishi d е s а bo`l а di. Endi o`zb е k
t а ri х shun о sligid а h а m h е ch k а nd а y bir yokl а m а lik v а uyz а ki f ах rl а nishl а rg а imk о n
b е rm а sd а n, T е mur sh ах si, uning d а vl а tchilik t а ri х ini butun mur а kk а blikl а ri bil а n
h а kk о niy t а lkin etish k е r а k bo`lg а n y а ngi z а m о n е tib k е ldi.
D а rh а kik а t, s о hibkir о n sh ах siy а ti buuyk, а yni p а ytd а ziddiy а tli. А mir
T е mur o`zid а n k е yin ko`pgin а jumb о kl а r k о ldirdiki, ul а r h а kuzg а ch а mu а rri х l а r
uchun izl а nishl а r m а vzusi bo`lib k о lm о kd а .
Х ull а s, А mir T е mur sh ах siy а ti ko`p kirr а li bo`lib, uning h а r bir kirr а si
m ах sus m а vzu sif а tid а а l о hid а - а l о hid а dir. O`yl а ymizki, y а ngi z а m о n
t а ri х shun о sligid а bu h а kd а h а li ko`pl а b ilmiy а s а rl а r y а r а til а di.
А mir T е mur to`g`risid а j а h о n t а ri х shun о sligi.
S о hibkir о n T е mur j а h о n ха lkl а ri t а ri х id а k а tt а iz k о ldirg а n buuyk
siym о dir. А mir T е mur tims о li b а diiy а d а biyotning k а riyb b а rch а j а nrl а rid а
t а svirl а ng а n. M а g`ribu M а trikning so`z s а n` а tk о rl а ri uning siym о sini chizishg а ,
f е n о m е ni sirl а rini о chishg а intilg а nl а r.
S о hibkir о n T е mur о br а zi y а r а tilg а n а s а rl а ri ikki guruhg а а jr а tish mumkin.
Birinchisi, ilmiy-t а ri х iy v а m е mu а r а s а r l а r bo`ls а , ikkinchisi а d а biy-b а diiy
а s а rl а rdir. А mir T е mur о br а zi birinchi bo`lib t а ri х iy-m е mu а r а s а rl а rd а y а r а tilg а n.

Bul а rg а Ibn А r а bsh о hning « А mir T е mur t а ri х i», Ruyn G о ns а l е s d е Kl а vi хо
«S а m а rk а ndg а T е mur s а r о yig а s а yoh а t kund а ligi» k а bi v а b о shk а а s а rl а r kir а di.
А mir T е mur о br а zig а mur о j аа t S о hibkir о nning tirikligid а yok b о shl а ng а n.
А yniks а , О vrup а Uyg` о niy d а vri ij о dk о rl а ri uning sh ах sig а k а tt а kizikish bil а n
k а r а g а nl а r. Uyg` о niy d а vri gum а nistl а ri jism о niy v а m а `n а viy е tuk k о mil ins о n
id еа lig а intilg а nl а r.
Хо rijning m а shhur t а ri х chil а rid а n E.Gibb о n, F.SHl о ss е r, G.V е b е r, J а n-
P о l’ Ru v а b о shk а l а r o`z а s а rl а rid а А mir T е mur f ао liy а ti h а kid а m а `lum о tl а r
b е rg а nl а r.
Хо rij t а ri х shun о sligid а А mir T е mur t а ri х ig а о id yozilg а n а s а rl а rning
s а lm о kli v а ilmiy kimm а ti bil а n а jr а lib tur а dig а n kismi R о ssiy а t а ri х shun о sligig а
t аа lukli. Rus mu а rri х l а rining А mir T е mur sh ах si v а uning t а ri х d а gi o`rni h а kid а gi
fikrl а ri s о v е t t а ri х chil а ri uchun а s о siy d а sturil а m а l bo`lg а n.
V.V.B а rt о l’d, А .UY.Y А kub о vskiy v а b о shk а l а rining а s а rl а ri bir n е ch а
till а rg а t а rjim а kiling а n h а md а j а h о n t е murshun о sligi riv о jl а nishig а h а m m а `lum
d а r а j а d а t а `sir ko`rs а tilg а n.
B.V.Lunin, T.N.Gr а n о vskiy, S.M.S о l о v’ е v, V.V.B а rt о l’d v а
А .UY.Y А kub о vskiyl а r А mir T е mur t а ri х ig а о id х ususid а kuyid а gi а s а rl а rd а bir
k а t о r fikr-mul о h а z а l а r bildirilg а ndir.
XX а srning 20-80 yill а r R о ssiy а t а ri х shun о sligining o`zig а хо s jih а tl а rid а n
biri shu bo`ldiki, bu d а vr t а ri х shun о sligid а o`tg а n а srl а rd а gi rus sh о vinizmining
t а `siri m а `lum d а r а j а d а s а kl а ng а n h о ld а , ung а y а ngi s а lbiy jih а tl а r ko`shildi. Bul а r
t а ri х g а v а t а ri х iy sh ах sl а rning h а yoti, f ао liy а tini o`rg а nishg а k о mmunistik
m а fkur а t а l а bl а ri а s о sid а p а rtiy а viy v а sinfiy nukt а i n а z а rd а n yond а shish edi.
N а tij а d а А mir T е mur sh ах sini k о r а l а sh, uni f а k а t s а lbiy bo`yokl а rd а yoritish а vj
о ldi. Bu h о l, а yniks а , XX а srning 70-yill а rid а y а kk о l n а m о yon bo`ldi.
А .P.N о v о s е l’ts е vning 1973 yili «V о pr о si ist о rii» jurn а lid а e`l о n kiling а n « О b
ist о rich е sk о y о ts е nk е T е mur а » m а k о l а si А mir T е mur ustid а n o`kilg а n hukmd е k
y а ngr а di. SHund а n so`ng XX а srning 70- v а 80-yill а rid а А mir T е mur h а kid а
bir о rt а t е murshun о slik ilmiy s а viy а si bil а n f а rkl а nuvchi t а dkik о t ishi e`l о n
kilinm а di.
А mir T е murning Yevr о p а d а vl а tl а ri bil а n о lib b о rg а n dipl о m а tik
yozishm а l а ri.
XIV а sr ох irid а Usm о nli turk imp е riy а si ko`shinl а ri G` а rbiy Е vr о p а t о m о n
siljib b о r а r edi. Sult о n B о y а zid (1354-1403)ning bu h а r а k а tl а rid а n t а hlik а g а
tushg а n Е vr о p а hukmd о rl а ri, ung а k а rshi а rmiy а to`pl а b, n а vb а td а gi s а lib
uyrishig а о tl а n а dil а r.
Bu v а ktd а Kichik О siyod а y а n а bir turkiy el h о k о ni, j а h о ngir А mir
T е murning kudr а tli ko`shini h о zir bo`l а di. Ikki j а h о ngirning o`z а r о to`kn а shuvi v а

kudr а tining z а ifl а shuvi es а Е vr о p а hukmd о rl а ri uchun а yni mudd ао edi. SHu
m а ks а dni ko`zl а g а n Viz а ntiy а imp е r а t о ri M а nuil II P а l ео l о gning d о jl а ri
(imp е r а t о rning o`zi o`sh а k е zl а rd а G` а rbiy Е vr о p а kir о ll а ri huzurid а bo`lg а n)
Yildirin B о y а zid t а zyikid а n ха l о s etishni so`r а b, А mir T е murg а mur о j аа t kilish а di
v а shu p а ytg а ch а turk sult о nig а to`l а b k е lg а n b о jl а rini bund а y buyon s о hibkir о ng а
b е r а j а kl а rini а yt а dil а r. K а stiliy а kir о li G е nri х III v а Fr а ntsiy а kir о li K а rl VI o`z
elchil а rini, Rim p а p а si B о nif а kiy IX bo`ls а o`z k а t о lik missi о n е rl а rini sh о shilinch
А mir T е mur huzurig а yo`ll а dil а r.
B о b о miz А mir T е mur v а ziy а tni uymsh а tish uchun sult о n Yildirim
B о y а zidg а o`z elchil а rini uyb о r а di. А mm о , Yildirim B о y а zid k а ys а rlik kilib,
j а h о ngir b о b о mizg а n о pis а nd mul о z а m а t ko`rs а t а di.
А mir T е mur 1402 yilning 28 iuylid а А nk а r а sh а hri y а kinid а gi g` а l а b а d а n
so`ng, ert а si kuni K а stiliy а kir о li G е nri х III d е Tr а st а m а r а (1379-1406)ning
elchil а rini k а bul kil а di. О r а d а n bir yil o`tk а ch, K а stiliy а kir о li elchisi Run
G о ns а l е s d е Kl а vi хо b о shchiligid а gi elchil а r 1404 yilning 8 s е nty а brid а
S а m а rk а ndd а T е mur s а r о yid а h о zir bo`l а dil а r.
Bu о r а d а , А mir T е murning sult о n B о y а zid ustid а n erishg а n g` а l а b а si
h а kid а gi ха b а rni Fr а ntsiy а v а А ngliy а kir о ll а rig а е tk а zish niy а tid а s о hibkir о n
m а ktubl а rini о lg а n Sult о niy а (Er о n hududid а gi sh а h а r) а r х i е sk о pi I оа n h а m
G` а rbg а jo`n а til а di. I оа n h а m 1404 yil kuzid а S а m а rk а ndg а е tib k е l а di.
А mm о K а rl VI d е V а lu а v а G е nri х IV L а nk а st е r n о m а l а ri а r х i е pisk о p
I оа n b о b о miz А mir T е murg а о lib k е lib t о pshirg а ni h а kid а а nik m а `lum о t yo`k.
S о hibkir о n А mir T е mur bil а n Е vr о p а hukmd о rl а ri o`rt а sid а gi
yozishm а l а rning t а kdiri х ususid а to` х t а l а dig а n bo`ls а k, bu n о m а l а rning а sl nus ха
v а t а rjim а v а ri а ntl а ri h о zird а P а rij, M а drid v а L о nd о n kutub хо n а l а rid а s а kl а nib
k е lin а di.
Ха lk а r о А mir T е mur j а mg` а rm а sining t а shkil etilishi h а md а А mir T е mur
v а T е muriyl а r d а vri t а ri х i muz е yining о chilishi
Must а killik d а vri t о m m а `n о d а h а zr а ti T е murning k а yt а tug`ilish d а vri
bo`ldi. S о hibkir о nning «Bizkim, mulki Tur о n, А miri Turkist о nmiz. Bizkim,
mill а tl а rning eng k а dimgi v а eng ulug`i – turkning b о sh bo`g`inimiz», d е g а n
g а pl а ri ха lkimizg а milliy o`zligini, buuyk v а j а h о nshumul а n` а n а l а rg а v о ris
ek а nligini chukur а ngl а shg а х izm а t kil а di.
« А mir T е mur tuzukl а rini o`kis а m, - d е g а n edi Pr е zid е nt I.K а rim о v- х uddi
bugungi z а m о nning k а tt а -k а tt а mu а mm о l а rig а j а v о b t о pg а nd е k bo`l а m а n».
1995 yil d е k а brd а Pr е zid е nt I.K а rim о v 1996 yilni А mir T е mur yili d е b
e`l о n kildi. «T е mur tuzukl а ri» bir n е ch а till а rd а ch о p etildi. O`sh а d а vr t а ri х iy,
m а d а niy yodg о rlikl а rini tikl а b, yozm а а d а biyotl а r ilmiy mu о m а l а g а kiritildi.
Muk а dd а s k а d а mj о - А mir T е mur m а kb а r а si t а `mirl а ndi. Jud а kisk а furs а td а ,

b о b о k а l о nimizning dunyoviy sh а `ni v а sh а vk а tig а m о s k е l а dig а n T е muriyl а r d а vri
t а ri х i muz е yi kurildi.
Pr е zid е nt I.K а rim о v S о hibkir о n А mir T е murning 660 yillik uybil е yig а
b а g`ishl а ng а n 1996 yil 24 о kty а brd а T о shk е ntd а o`tk а zilg а n ха lk а r о ilmiy
а njum а nd а shund а y d е di: «Bizning t а ri х imizd а А mir T е murd а y ulug` siym о b о
ek а n, uning k о ldirg а n m е r о si, p а du o`gitl а ri bugungi h а yotimizg а h а m о h а ng ek а n,
о ldimizd а turg а n mu а mm о l а rni е chishd а bizg а ko`l k е l а yotg а n ek а n, bizning bu
m е r о sni o`rg а nm а sd а n, t а rifl а m а sd а n, t а rg`ib о t kilm а sd а n h а kkimiz yo`k.
SHuning uchun h а m m а n а shu minb а rd а n turib, butun O`zb е kist о n ха lkig а ,
k о l а v е rs а , butun j а h о n а hlig а k а r а t а « А mir T е mur bizning f ах rimiz, ifti хо rimiz,
g`ururimiz!», - d е b а yts а m, o`yl а ym а nki, ха t о kilm а g а n bo`l а m а n».
SHuni а l о hid а t а `kidl а sh j о izki, А mir T е mur t а v а lludining 660 yilligi
j а h о nning 50 d а n о rtik d а vl а tl а rid а nish о nl а ng а ni, ulug` b о b о k а l о nimiz m е r о sini
o`rg а nishg а b а g`ishl а ng а n ха lk а r о ilmiy а njum а nd а 30 g а y а kin m а ml а k а t о liml а ri
ishtir о k etg а ni buni y а n а bir b о r t а sdikl а ydi.
S о hibkir о n А mir T е murning 660 yillik uybil е yi 1996 yil 21-24 а pr е l
kunl а ri Fr а ntsiy а p о yt ах ti P а rij sh а hrid а UYN Е SK О t а sh а bbusi v а r а hb а rligid а
nish о nl а ndi, und а O`zb е kist о n R е spublik а si Pr е zid е nti I.K а rim о v ishtir о k etdi v а
k а tt а nutk so`zl а di. 1996 yilning 18 о kty а br kuni ulug` b о b о k а l о nimiz, buuyk
d а vl а t а rb о bi v а е ngilm а s s а rk а rd а А mir T е mur yodi хо tir а sig а а t а b SH а rk milliy
m а `m о rchiligining n о yob n а mun а si sif а tid а bunyod etilg а n – T е muriyl а r t а ri х i
d а vl а t muz е yining t а nt а n а li о chilish m а r о simi bo`ldi.
Savollar:
1. Amir Temur davlati tarixshunosligi.
2. Amir Temur to‘g’risida jahon tarixshunosligi.
3. Amir Temurning Yevropa davlatlari bilan olib borgan diplomatik yozishmalari.
4. Xalqaro Amir Temur jamg’armasining tashkil etilishi hamda Amir Temur va
Temuriylar davri tarixi muzeyining ochilishi.
5. Amir Temur davri ma`muriy, ijtimoiy va madaniyat sohalaridagi o‘zgarishlar
tarixshunosligi.
6. Amir Temur tarixining zamondoshlar nazdidagi tarixshunosligi.
7. Amir Temur tarixining hozirgi zamon tarixshunosligi.
8. Amir Temur to`g`risida jahon tarixshunosligi.
ADABIYOTLAR:
1. Amir Temur va Ulug’bek zamondoshlari xotirasida: (Risola) /B.Ahmedov,
U.Uvatov, G’.Karimov va boshqalar. –T.: O‘qituvchi, 1996, -312 bet.

2. Muhammadjonov A. Temur va Temuriylar saltanati. –T.; Qomuslar Bosh
tahririyati. 1994, -156 bet.
3. Temur va Ulug’bek davri tarixi. –T.: Qomuslar bosh tahririyati. 1996, -264 bet.
4. Ulug’bek Mirzo. To‘rt ulus tarixi. –T.: Cho‘lpon, 1993, -352 bet.
5. Ahmedov A. Ulug’bek (hayoti va faoliyati) –T.; “Fan”. 1991, -64 bet.
6. Ahmedov B. Mirzo Ulug’bek. –T.: “Fan”. 1994, -288 bet.
7. Ibodov J., Matvievskaya G. Ulug’bek shogirdi – Ali Qushchi. –T.: “Fan”.
1994, -34 bet.
8. Mamadazimov M. Ulug’bek va uning rasadxonasi. –T.: O‘zbekiston. 1994, -10
bet.
9. Bobur Zahiriddin Muhammad. “Boburnoma”: -T.: Yulduzcha. 1989, -368 bet.
10. Uil’yam Ersin. Bobur Hindistonda. –T.: “Cho‘lpon”. 1995, -110 bet.
11. Mashrabov Z., Shokarimov S. Asrlarni bo‘ylagan Bobur. –T.: Yozuvchi. 1997,
-176 bet.
12. Hoshimov I. Hindistonda Boburiylar sulolasi saltanati. –T.: “O‘qituvchi”.
1996, -133 bet.
13. Bo‘riboev Omonullo. Temuriylar davri yozma manbalarida Markaziy Osiyo
(tarixiy geografik lavhalar) //Mas`ul muharrir: A.O‘rinboev/ -T.:
“O‘zbekiston”. 1997, -186 bet.
14. O‘rinboev A., Bo‘riev O. G’iyosiddin Naqqoshning Xitoy safarnomasi. –T.:
“Fan”. 1991, -54 bet.
15. Xoja Ubaydulloh Ahror. Tabarruk risolalar. –T.: “Adolat”. 2004, -385 bet.
9-MAVZU: TEMURIYLAR DAVRI TARIXI
TARIXSHUNOSLIGI.
REJA
1. Temuriylar davlatlari davrida tarixiy bilimlar.
2. Mirzo Ulug’bekning “Tarixi arba`i ulus” asari.
3. XV-XVI asrlarda O‘rta Osiyoda feodal ziddiyatlar va kurashlar
tarixshunosligi. Tarixchi Xondamirning ilmiy merosi.
4. Muhammad Zahiriddin Boburning “Boburnoma” asari. Alisher Navoiyning
tarix ilmiga oid asarlari.
5. Amir Temur davlati tarixshunosligi. Amir Temur va Temuriylar to‘g’risida
jahon tarixshunosligi.
6. Amir Temur va Temuriylar davri hozirgi davr tarixchilari asarlarida.
А s о siy tushunch а l а r : T а `ri х i а rb а `ulus, Хо j а А hr о r V а li, B о burn о m а ,
Tur о n tsiviliz а tsiy а si, r е n е ss еа ns, uyg` о nish, Ulug`b е k, SH о hruh, R а vz а t-us-s а f о ,

H а bib us-siy а r, T а ri х i R а shidiy, Хо nd а mir, Mir хо nd, N а v о iy, B о bur, M а j а lisun
n а f о is, Muh а k а m а tul lug` а t а yn, B. А hm е d о v, M. А rn о l’d о v, I.Tu х ti е v, Е .B е r е zip о v.
T е muriyl а r d а vl а tl а ri d а vrid а t а ri х iy biliml а r.
Buuyk Tur о n tupr о g`i j а h о n tsiviliz а tsiy а si riv о jl а ng а n k а dimiy
o`ch о kl а rd а n biri bo`lg а nligi tuf а yli h а m bu е rd а n е ch а b о r r е n е s а ns-uyg` о nish
j а r а yoni uyz b е rdi. А mm о , Must а killik d а vrig а ch а Tur о n tupr о g`id а riv о jl а ng а n
m а d а niy v а ilmiy j а r а yonl а rni o`rg а ng а n g` а rb о liml а ri bu uyks а k
tsiviliz а tsiy а sining ildizl а rid а n b еха b а rligi uchun Tur о n tsiviliz а tsiy а sini Er о n
m а d а niy а tining bir bo`l а gi d е b, t а hlil kilish а r edi. Tur о nlik а ll о m а l а rni, а r а b yoki
f о rs а ll о m а l а ri, d е b his о bl а r edil а r. Bu h о l Tur о n tupr о g`id а s а kl а nib k о lg а n b о y
а r хео l о gik yodg о rlikl а rning v а j а h о nning m а shhur kutub хо n а l а rid а gi n о yob
ko`lyozm а l а rining k а m o`rg а nilg а nligi tuf а yli uyz b е rg а n edi.
Bugungi kung а k е lib, а hv о l tubd а n o`zg а rdi. Endi shuni k а t`iy а yt а
о l а mizki, Tur о nning uyks а k tsiviliz а tsiy а si ildizl а ri h е ch bir ch е kk а o`lk а g а b о rib
t а k а lm а ydi, uning ildizl а ri shu е rd а n o`sib chikk а ndir. А ksinch а , Tur о n
tsiviliz а tsiy а sining shu`l а si ko`pgin а sh а rk m а ml а k а tl а rid а h а m m а d а niy а t, s а n` а t
v а t а ri х shun о slik k а bi, b а rch а f а n t а rm о kl а rining riv о jl а nishig а turtki bo`lg а ndi.
G` а rb о liml а rining y а r а tg а n o`lch о vl а ri bil а n his о bl а ydig а n bo`ls а k
r е n е s а nch – uyg` о nish j а r а yoni bu s а n` а t, f а n v а m а d а niy а tning uyks а k d а r а j а d а
riv о jl а nishi d е m а kdir. G` а rb m а ml а k а tl а rid а v а sh а rkd а uyz b е rg а n r е n е s а ns
j а r а yonining t а hlil kilinishi shuni ko`rs а t а diki, bu ikki g ео gr а fik r е gi о nl а rd а gi
uyg` о nish j а r а yonl а ri bir-birl а rid а n s е zil а rli f а rk kil а di.
XIV а srning ох irl а rid а d а stl а b It а liy а d а , XV-XVI а srl а rd а G` а rbiy
Е vr о p а d а uyz b е rg а n n е r е s а ns j а r а yoni bu m а ml а k а tl а rd а hukm surg а n f ео d а lizm
v а uning m а fkur а sig а k а ttik z а rb а b е rib, ink о r etib, burju а m а nf аа tl а rini him о y а
kilish v а kuch а ytirish ev а zig а uyz а g а chikk а n bo`ls а Tur о nd а n Buuyk T е muriyl а r
d а vrid а uyz b е rg а n r е n е s а ns j а r а yoni o`tmishd а gi b а rch а m а `n а viy k а driy а tl а rni
tikl а sh v а uni y а n а d а y а ngi g` о y а l а r h а md а k а r а shl а r bil а n b о yitish ev а zig а uyz
b е rdi. SHuni t а `kidl а shimiz k е r а kki, SH а rk r е n е s а nsi h а m g` а rb r е n е s а nsi k а bi
o`sh а m а ml а k а tl а rd а bir p а ytl а r uyz b е rg а n, gull а b y а shn а g а n а ntik d а vrd а gi
uyks а k m а d а niy v а ilmiy m е r о sl а rd а n о zikl а n а di.
T е muriyl а r d а vrid а Tur о nd а uyks а lish j а r а yonining uyz b е rishig а а s о siy
s а b а b bu d а vrd а ins о nning h а r t о m о nl а m а riv о jl а nishi v а h а r bir kishig а o`z
k о biliy а tini а m а ld а ko`rs а tishg а sh а rt-sh а r о itl а r y а r а tilg а nigid а dir. T е muriy
hukmd о rl а r n а f а k а t tirik ins о nl а rg а , b а lki o`tmishd а y а sh а b o`tg а n а ll о m а l а r v а
а ziz- а vliyol а rning хо tir а l а rini а b а diyl а shtirishg а h а m g` а m х o`rliklik kildil а rki, bu
h о l о d а ml а r о ngid а ezgu х izm а tl а r kilg а nl а r h е ch k а ch о n unutilm а s ek а nl а r, d е g а n
tushunch а l а r p а yd о bo`lishig а о lib k е ldi.

Bugun t а ri х iy biliml а rning b о skichl а rini o`rg а n а r ek а nmiz, d а rh а kik а t,
T е muriyl а r d а vrid а o`zining uyks а k cho`kkil а rig а erishg а n m а d а niy s о h а l а rg а
e`tib о r b е r а dig а n bo`ls а k, t е muriy hukmd о rl а r b о shk а rg а n m а ml а k а tl а rd а
sh а h а rs о zlik, m е `m о rchilik, t а sviriy s а n` а t, n а kk о shlik, z а rduzlik, m е t а llg а b а diiy
ishl о v b е rish, h а tt о tlik, ilmu f а n, а d а biyot, hun а rm а ndchilik, riv о jl а ng а nligining
guv о hi bo`l а miz.
UYk о rid а s а n а b o`tilg а n s о h а l а r n а f а k а t p о yt ах tl а rd а , d а vl а tl а rning eng
ch е kk а o`lk а l а rid а h а m gurkir а b riv о jl а ndi h а md а ko`shni m а ml а k а tl а rg а yoyildi.
А yrim о liml а r t е muriyl а r sul о l а sining inkir о zi bil а n ul а r y а r а tg а n r е n е s а ns
h а m b а rh а m t о pg а n d е g а n fikrl а rni а ytg а nl а r. А mm о t а ri х iy t а hlil shuni
ko`rs а t а diki, t е muriyl а r t а ri х s а hn а sid а n tutg а nl а rid а n so`ng h а m ul а r y а r а tg а n
r е n е s а ns Tur о n, Х ur о s о n v а Hindist о nd а uz о k а srl а r m о b а ynid а shu`l а s о chib
tur а di.
А mir T е mur buuyk s а rk а rd а , kur а gi е rg а t е gm а g а n, е ngilm а s f о tihdir.
А mir T е mur – ins о niy а t t а ri х id а eng n о dir h о dis а – r е n е s а nsni uyz а g а chik а rib,
а m а lg а о shirg а n ulug` z о tdir!
Mirz о Ulug`b е kning «T а ri х i а rb а `i ulus» а s а ri.
«T а ri х i а rb а ` ulus» Mirz о Ulug`b е kning ilmiy r а hb а rligi v а sh ах s а n
ishtir о kid а 1425 yild а yozib t а m о ml а ng а n. Und а XIII-XIV а srl а rd а Mo`g`ul
imp е riy а si t а rkibig а kirg а n m а ml а k а tl а r (Mo`g`ulist о n, K о shg` а r, Е ttisuv o`lk а si,
M о v а r о unn а hr, D а shti Kipch о k v а h.k.)ning ijtim о iy-siyosiy t а ri х i kisk а t а rzd а
b а yon etilg а n.
«T а ri х i а rb а ` ulus» yoki «Ulusi а rb а `yi CHingiziy» («CHingiziyl а rning
to`rt ulusi t а ri х i»)ning o`zb е kch а n а shri 1994 yili T о shk е ntd а а m а lg а о shirilg а n
(t а rjim о nl а r: B. А hm е d о v, N.N о rkul о v v а H а s а n о v M.).
«T а ri х i а rb а ` ulus» muk а ddim а v а to`rt kismd а n ib о r а tdir.
Muk а ddim а o`rt а а srl а rd а t а ri х shun о sl а r o`rt а sid а hukm surg а n а n` а n а g а
ko`r а , isl о miy а td а n а vv а l o`tg а n p а yg` а mb а rl а r, turkl а rning а fs о n а viy о t а -b о b о l а ri
his о bl а ng а n YOf а s ibn Nuh v а uning f а rz а ndi Turk хо n, shuningd е k, tukr-mo`g`ul
k а bil а l а ri h а md а CHingiz хо n (1206-1227) t а ri х i b а yon etilg а n.
А s а rning birinchi kismi Ulug` uyrt, y а `ni Mo`g`ilist о n v а SHim о liy Х it о y
t а ri х i, Ug а d ахо n (1227-1241) d а vrid а n t о А rik bug` а (1328)ning а vl о di, O`rd о y
k оо n z а m о nig а ch а uyz b е rg а n v о k еа l а rni o`z ichig а о l а di.
А s а rning ikkinchi kismid а Jo`ji ulusi, y а `ni О ltin O`rd а t а ri х i, Jo`ji хо n
(1227 yili v а f о t etg а n) d а vrid а n t о Muh а mm а d хо n (1419-1420, ikkinchi b о r 1427-
1433)ning z а m о nig а ch а k е chg а n v о k еа l а r b а yon etil а di.
Uchinchi kism El хо niyl а r, y а `ni Er о n h а md а О z а rb а yj о nning XIII-XIV
а srl а rd а gi t а ri х ini o`z ichig а о lg а n. To`rtinchi kismd а CHig` а t о y ulusi (K о shg` а r,
Е ttisuv, M о v а r о unn а hr, SHim о liy А fg` о nist о n)ning XIII-XIV а srd а gi t а ri х i b а yon

etilg а n. Mu а llif CHig` а t о y ulusid а hukmr о nlik kilg а n h а r bir хо n h а kid а а l о hid а ,
kisk а ch а to` х t а lib, ul а rning d а vrid а s о dir bo`lg а n v о k еа l а rd а n eng muhiml а rini
tilg а о l а di.
А s а rning а yrim kisml а ri, х usus а n uning so`nggi, to`rtinchi kismi,
SH а r а fiddin А li Y А zdiyning «Muk а ddim а yi z а f а rn о m а »sig а ko`p jih а tl а ri bil а n
o` х sh а b k е t а di. L е kin «T а ri х i а rb а ` ulus» birmunch а to`l а r о k. Bund а n t а shk а ri,
und а to`rt ulus o`rt а sid а gi siyosiy mun о s а b а tl а r, eng muhimi, «o`zb е k»
etn о nimining k е lib chikish v а kti h а kid а kimm а tli m а `lum о tl а r uchr а t а miz.
Х ull а s k а l о m, Mirz о Ulug`b е kning «T а ri х i а rb а ` ulus» а s а ri O`rt а О siyo
v а K о z о g`ist о nning XIII-XIV а srl а rd а gi t а ri х ini o`rg а nishd а , х usus а n CHig` а t о y
ulusi t а ri х ini bilishd а muhim m а nb а l а rd а n biri his о bl а n а di.
XVI-XVII а srl а rd а y а sh а b ij о d etg а n mu а rri х l а r uchun h а m Ulug`b е kning
bu а s а ri а s о siy m а nb а bo`lib х izm а t kilg а n.
XV-XVI а srl а rd а O`rt а О siyod а f ео d а l ziddiy а tl а r v а kur а shl а r
t а ri х shun о sligi.
А mir T е mur d а h о ligi t а ri х ini ilk b о r uning z а m о nd о shl а ri G`iyosiddin А li,
Niz о middin SH о miy, SH а r о fitdin А li Y А zdiy, H о fiz А bro`, Ibn А r а bsh о h,
Muyiniddin N а t а nziy v а b о shk а l а r yozib k о ldirg а n. Buuyk sh ах sl а r h а mish а
t а ri х shun о slik ilmining dikk а t m а rk а zid а bo`lg а n.
А mir T е mur v а f о tid а n (1405 yil 18 f е vr а l) k е yin 1409 yilg а ch а o`z а r о
kur а sh d а v о m etdi. SH о hruh Mirz о (1409-1447), Mirz о Ulug`b е k (1409-1449),
Sult о n А bu S а id Mirz о (1451-1469), Sult о n Hus а yi Mirz о (1459-1506) d а vrid а
d а vl а t nisb а t а n m а rk а zl а shg а n edi v а ха lk а r о о bro`g а h а m eg а edi.
XV а srning 80-yill а rid а n b о shl а b, o`z а r о h а mjih а tlik jud а sus а ydi.
M о v а r о unn а hrning bir o`zid а d е y а rli ucht а must а kil d а vl а t bo`lib, ul а rd а Sult о n
А bu S а id Mirz о ning o`g`ill а ri Sult о n А hm а d Mirz о S а m а rk а ndd а , Um а rsh а y х
Mirz о F а rg` о n а d а v а Sult о n M а hmud Mirz о His о r, Х utt а l о n h а md а B а d ах sh о nd а
h о kimi mutl а k his о bl а n а r edil а r.
Bu d а vrg а k е lib, а vv а l о ddiy ха lk о r а sid а , а st а -s е kin о liml а r v а d а vl а t
а yonl а ri v а r а hb а rl а ri о r а sid а а r а b tili bil а n f о rsiy v а turkiy till а rid а n f о yd а l а nilishi
n а tij а sid а а r а b tili din v а diniy biliml а r tilig а а yl а ndi. SH е `riy а t v а t а ri х d а f о rsiy
v а turkiy till а r m а `lum m а vk е g а eg а bo`lib, ul а rd а ilmiy, b а diiy v а t а ri х iy а s а rl а r
y а r а tildi, d а vl а t hujj а tl а ri uyritil а b о shl а ndi. B о r а -b о r а f о rsiy til d а vl а t tili
d а r а j а sig а ko`t а rilib, bu tild а jud а k а tt а hududd а b а diiy v а t а ri х iy а s а rl а r y а r а tildi.
M а s а l а n, B а yh а kiyning «T а ri х i M а s`udiy», Niz о middin SH о miy v а
SH а r а fuddin А li Y А zdiyning «Z а f а rn о m а » а s а rl а ri, Mirz о Ulug`b е k r а hn а m о ligi
v а ishtir о kid а bitilg а n «T а ri х i ulusi а rb а `», Muh а mm а d Mir хо ndning «R а vz а t us-
s а f о » («J а nn а t b о g`i»), G`iyosiddin Хо nd а mirning « Х ul о s а t ul- ах b о r» v а «H а bib

us-si а r», Mirz о H а yd а rning «T а ri х i R а shidiy» v а b о shk а l а r f о rsiy tild а bitilg а n.
M о v а r о unn а hrd а f о rsiy v а turkiy tild а n d о im о yonm а yon f о yd а l а nil а r edi.
Bizning t а ri х imizg а о id s а lm о kli t а ri х iy m а nb а l а r а vv а l а r а b tilid а
y а r а tilg а n bo`ls а , а yniks а d а vl а t r а hb а rl а ri а r а b yoki h о kiml а r а r а b bo`lg а nl а rid а ,
k е yinch а f о rsiy tild а bitildikim, bu til ilmiy d о ir а l а r, m а dr а s а v а m а kt а bl а rd а
umumiy t а r а kkiyot d а r а j а sini b е lgil о vchi z а rur а t sif а tid а o`rg а til а r v а XIX а sr
ох irl а rig а ch а ziyoli о il а l а rd а а r а b tili din v а «Kur` о ni k а rim» tili sif а tid а , sh е `riy а t
v а b о shk а s о h а l а r uchun f о rsiy v а turkiy till а ri istif о d а etil а r edi.
T е muriyl а r d а vrid а f о rs tilid а bitilg а n t а ri х shun о slik а s а rl а rd а o`zig а хо s
х ususiy а tl а rd а n biri – m а tn о r а sid а , v о k еа l а r b а yoni d а v о mid а sh е `riy
l а vh а l а rning k е ltirilishidir. Bu sh е `riy l а vh а l а r t а ri х chining o`z а s а ri bo`lishi
mumkin v а u b о shk а l а rning sh е `riy а s а rl а rid а n h а m b е m а l о l f о yd а l а nishi mumkin.
Bu b а diiy-sh е `riy l а vh а l а r k е nkr е t t а ri х iy sh ах sl а r n о l а ri о br а z, tims о l
sif а tid а jud а ko`p ishl а tilishidir. F о rs tilid а bitilg а n а yrim t а ri х iy а s а rl а rd а
o` х sh а tish, mub о l а g` а l а r ko`p ishl а tilib, b а yon uslubi o`t а jimjim а d о r bo`lishi
mumkin. M а n а shund а y а s а rl а r to`g`risid а А mir T е mur t а ri х chi Niz о middin
SH о miyg а shund а y d е g а n: «SHu uslubd а yozilg а n, t а shbih v а mub о l а g` а l а r bil а n
о r о b е rilg а n kit о bl а rd а ko`zl а ng а n m а ks а dl а r o`rt а d а yo`k о lib k е t а di, а g а r so`z
k о id а -k о nunid а n n а sib а d о r bo`lg а nl а rd а n bir о nt а si m а `nini f а hml а b k о ls а k о l а r,
а mm о k о lg а n o`nt а si, b а lki uyzt а si uning m а zmunini bilishd а n, m а ks а dg а е tishd а n
о jiz. SHu s а b а bli, uning f о yd а si b а rch а g а b а r о b а r bo`lm а di».
T а ri х chi Хо nd а mirning ilmiy m е r о si.
Хо nd а mir o`zining o`lm а s t а ri х iy а s а rl а ri bil а n ko`p а srlik m а d а niy а timiz
ха zin а sini b о yitdi v а t а ri х n а visligimizd а o`chm а s iz k о ldirdi.
G`iyosiddin ibn Hum о middin Muh а mm а d ibn хо j а J а l о liddin Muh а mm а d
ibn хо j а Burh о niddin 1475 yili Х ir о td а tug`ildi. Uning о t а si Hum о middin
Muh а mm а d o`kimishli kishi bo`lib, Sult о n А bu S а idning o`g`li Sult о n Muh а mm а d
mirz о ning v а ziri edi. О n а si es а m а shhur mu а rri х Mir хо ndning kizi bo`lg а n.
Хо nd а mirning uyks а k k а m о l о tg а е tishishid а o`tkir z е hni, t е r а k fikri v а
zo`r а kl-f а r о s а tid а n t а shk а ri, А lish е r N а v о iyd е k r а hn а m о kishining bo`lishi v а
uning ilmu f а n v а m а d а niy а t r а vn а kig а bo`lg а n о liy kimm а ti h а m s а b а b bo`ldi,
а lb а tt а . N а v о iy ko`p о liml а r, sh о irl а r, n а kk о shl а r, ха tt о tl а r k а t о ri Хо nd а mirning
h а m ilmiy ishl а rig а b е v о sit а r а hb а rlik kildi. O`sh а z а m о nd а Х ur о s о nd а eng b о y
his о bl а ng а n. N а v о iy kutub хо n а sining k а liti Хо nd а msirning ko`lig а t о pshirib
ko`yilg а n edi.
Хо nd а mir o`zining to`g`ich а s а ri « Х ul о s а t ul- ах b о r»ni yozishd а n о ldin
N а v о iy huzurig а b о r а di v а u bil а n m а sl а h а tl а shib o`zining (« Ха yrli kishil а r
а hv о lid а n j а h о n ха b а rl а rining х ul о s а si») to`ng`ich а s а rini yoz а di. Хо nd а mir
N а v о iy v а f о tig а ch а uning huzurid а bo`ldi v а bir k а t о r t а ri х iy а s а rl а r y а r а tdi.

N а v о iy v а f о tid а n so`ng, u о n а uyrti B а l х g а k е tib k о ldi v а B а diuzz а m о n Mirz о
(1458-1511)ning х izm а tig а kirdi.
1527 yili yozid а Хо nd а mir Hindist о ng а k е tishg а k а r о r kildi v а
K а nd а h о rg а jo`n а di. 1528 yil 3 m а rtd а K а nd а h о rd а n chikib Hindist о ng а , B о bur
mirz о huzurig а е tib k е ldi. Bu v а ktd а B о bur А ud sh о ir SH а h о b Mu а mm о t v а
Hir о td а gi «Sult о niy а » m а dr а s а sining mud а rrisi а mir Ibr о him M а shh а dyi h а m
Хо nd а mir bil а n birg а bu е rg а k е lg а n edil а r. B о bur ul а rni zo`r hurm а t v а ehtir о m
bil а n k а rshi о ldi v а ul а rg а s а r о y х izm а tchil а ri k а t о rid а n j о y t а yin kildi.
Хо nd а mir 1535 yild а , y а `ni Hum о uynning Burh о npur (Guj о r а t vil о y а ti)g а
h а rbiy uyrishi v а ktid а v а f о t etdi v а D е hlid а gi хо j а Niz о middin А vliyo v а Husr а v
D е hl а viy m о z о rig а d а fn etildi.
Хо nd а mir b о r-yo`g`i 62 yil umr ko`rdi. L е kin uning umri s е rm а zmun,
k е l а j а k uchun f о yd а li k е chdi. U y а r а tg а n 10 y а kin o`lm а s а s а rl а ri tuf а yli o`z
n о mini t а ri х s а hif а sig а а b а diy n а kshl а di.
Muh а mm а d Z а hiriddin B о burning «B о burn о m а » а s а ri
Z а hiriddin Muh а mm а d B о bur ulug` b о b о k а l о ni А mir T е mur d а h о sid а n
k о nuniy r а vishd а h а mish а ifti хо r kil а r edi. H а zr а ti B о bur o`z esd а likl а rid а А mir
T е mur n о mini d о im о zo`r ehtir о m, i х l о s bil а n tilg а о l а di. «B о brun о m а »ning ilk
s а hif а l а rid а yok u o`z n а sl-n а s а bi T е murning о liy sh а j а r а isig а b о rib t а k а lishini
m а mnuniy а t v а g`urur bil а n k а yd et а di.
А mir T е mur 1399 yild а Hindist о nni ko`lg а kirit а di. «T е mur tuzukl а ri»d а
bu ulug` m а ml а k а t s а ri uyrishning t а ri х i, ung а k а y t а rik а uz о k v а pu х t а r е j а l а r
tuzilg а ni-uy ul а rning k а nd а y kilib а m а lg а о shirilg а ni h а kid а b а t а fsil m а `lum о tl а rni
uchr а tish mumkin.
M а zkur v о k еа l а rd а n so`ng о r а d а n k а riyib bir y а rim а sr v а kt o`tg а ch,
t е muriy t о jd о rl а rd а n biri-B о bur Mirz о Hindist о n s а ri uyz tutm о kk а k а r о r kil а di.
Ulug` а jd о di sing а ri u h а m y а kin b е kl а rini to`pl а b m а shv а r а t kil а di.
«B о burn о m а »ning 1507-1508 yil v о k еа l а ri t а vsifid а kuyid а gil а rni o`kiymiz: «M е n
v а b а `zi ichki b е kl а r Hindist о n t а r а fi b о rm о kni t а rjih kilduk…»
А g а r А mir T е mur Hindist о nni z а bt etishd а n d а vl а tg а d а vl а t, shuhr а tig а
shuhr а t ko`shishni, o`z m а vk е i v а nufuzini y а n а d а uyks а ltirishni ko`zd а tutg а n
bo`ls а , B о bur Mirz о ning niy а tl а ri bo`l а kch а – «o`zig а bir е r fikrini kilg`ulik»,
y а `ni muhim bir vil о y а tni ko`lg а kiritshd а n ib о r а t edi.
Buuyk m е `m о r, buuyk b о g`b о n, buuyk ij о dk о r sif а tid а v о y а g а е tg а n
B о bur Mirz о go`d а k ch о g`id а n о k s о hibkir о n А mir T е mur j о riy etg а n, und а n
m е r о s bo`lib k о lg а n go`z а l bunyodk о rlik muhitid а t а rbiy а ko`rg а n edi. Ehtim о l,
shu s а b а bd а n bo`ls а k е r а k, «B о burn о m а »d а mu а llif ulug` а jd о dining y а r а tuvchilik
ishl а rini, uning а mru f а rm о ni v а g` о y а l а ri bil а n b а rp о kiling а n mu а zz а m
insh оо tl а rni, b о g`u b о g` о tl а rni z а vk-sh а vkk а to`lib t а svirl а ydi. Bu h а r о r а tli

t а svirl а r bugun h а m dilbir g` а z а lning b а ytl а ri y а nglig` t а ssur о t k о ldir а di. B о bur
Mirz о ning m а zkur yodn о m а l а ri bo`lm а g а nid а , s о hibkir о nning t а ri х iy siym о si
tug а l bo`lm а y k о lishi shubh а siz edi.
«B о burn о m а » - b е b а h о а s а r, turli-tum а n m а `lum о tl а rg а b о y v а uni
sinchikl а b o`rg а nish z а rurdir. D а vl а tchilik ishl а rini uyrgizishd а b е k v а
sh а hz о d а l а rning o`rni m а s а l а si h а m «B о burn о m а »d а k е ng yoritilg а n. Mu а llif
k а ysi bir b е k yoki sult о n, v а zirni t а `rifl а m а sin, а vv а l о , А mir T е mur s а lt а n а tining
y ах litligi, uyrt tinchligi v а r а iy а t bil а n b о g`lik m а s а l а l а r nukt а i n а z а rid а n fikr
uyrit а di.
А lish е r N а v о iyning t а ri х ilmig а о id а s а rl а ri
А lish е r N а v о iyning А mir T е murg а i х l о si b а l а ndligig а uning yozg а n
а s а rl а ri guv о hdir. H а zr а t N а v о iy а yniks а , « Ха ms а », «M а j о lisun n а f о is»,
«Muh о k а m а tul lug` а t а yn» k а bi kimm а tli а s а rl а rid а А mir T е mur v а uning
а vl о dl а rini hurm а t bil а n tilg а о lib, t а `rif-t а vsif kil а di. А lish е r N а v о iy, Mirz о
Ulug`b е kning Buuyk T е mur хо nning s е vimli n а bir а si bo`lg а nligi uchun uyk о ri
s а l о hiy а tg а erishg а nligini t а r а nnum et а di. Juml а d а n, «F а rh о d v а SHirin»
d о st о nid а Mirz о Ulug`b е kning T е murb е k n а slid а n ek а nligi а l о hid а k а yd etilg а n
m а shhur bir b а ytini ko`pchilik y ах shi esl а s а l а r k е r а k:
… T е mur хо n n а slid а n sult о n Ulug`b е k,
Ki, о l а m ko`rm а di sult о n а ningd е k.
А lish е r N а v о iy «H а zr а tul а br о r» а s а rid а m а n а bu misr а l а rni k е ltir а di:
А nd о k eshittimki, sh о hi k о mr о n,
To`rt ulus хо ni T е mur Ko`rg о n.
F а thi а k о limg` а kilg` о nd а а zm,
Hind s а v о did а k о tig` bo`ldi r а zm…
Buuyk sh о ir F а rh о d tilid а n а ytg а n bo`ls а -d а , b о b о k а l о ni А mir T е murning
j а h о ngirligi, uning ko`l о stid а ko`pl а b m а ml а k а tl а r v а sh а h а rl а r j а ml а ng а nligi,
ul а rd а s о hibkir о nning erkin hukmr о nlik kilg а nligini y а n а bir k а rr а esl а tib o`t а di.
Bu es а А mir T е mur sul о l а sining so`nggi v а kill а rid а n bo`lg а n Sult о n Hus а yn v а
uning f а rz а ndl а ri, n а bir а l а ri o`rt а sid а gi o`z а r о k а r а m а -k а rshilikl а rning uyz b е rishi,
buuyk m а rk а ziy d а vl а tning p а rch а l а nib k е tishi k а bil а r bil а n b о g`lik h о ld а а jd о dl а r
t а ri х ini y а n а bir esg а о lib, o`z а r о birlikk а und а sh, uni inkir о zd а n s а kl а b k о lishg а
o`z yo`li bil а n kiling а n bir h а r а k а t edi.
Buuyk N а v о iy o`zining «M а j о lisun n а f о is» а s а rid а o`z b о b о k а l о ni bo`lg а n
А mir T е murni m а dh etib, «Muluk sh а j а r а l а rining bo`st о ni v а s а l о tin
g а vh а rl а rining umm о ni h о k о ni, j а h о ngiri s о hibkir о n, y а `ni T е mur Ko`r а g о n
( а n а r о ll о hu burh о n а hu), а g а r n а zm а ytm о kk а iltif о t kilm а ydurl а r, а mm о n а zm v а
n а srni а nd о k х o`b m а h а l v а m а kid а o`kubturl а rkim, а ningd е k bir b а yt o`kug` о n,
ming y ах shi b а yt а ytk о nch а b о r» d е ydi.

N а v о iyning «Muh о k а m а tul lug` а t а yn» а s а rid а h а m А mir T е mur h а kid а
а j о yib so`zl а r а ytilg а n: «Sult о n s о hibkir о n T е mur Ko`r а g о z а m о nid а f а rz а ndi
ха l а fi SH о hruh Sult о n z а m о nining ох irig а ch а turk tili bil а n shu а r о p а yd о
bo`ldil а r».
Bu fikrni kuyid а gich а iz о hl а sh o`rinlidir: А mir T е mur o`zi o`zb е k eli
f а rz а ndi bo`lg а nligi uchun о n а tilid а ilm-f а n y а r а tilishi, b а diiy а s а rl а r ij о d kilish,
m а hk а m а d а ish uyritishni h а m o`z tilid а а m а lg а о shirishg а h а r а k а t kil а di. SHu
s а b а bli ko`pl а b turkiygo`y sh о ir-yozuvchil а r p а yd о bo`l а b о shl а di.
Х ull а s, N а v о iyning S о hibkir о n T е murg а , uning s а lt а n а tig а , а vl о dl а rig а
m е hri b а g` о y а t s а mimiy v а s а rb а l а nd edi. Buni biz о z- о z esl а b o`tg а n а s а rl а rini,
b о shk а m е r о sl а rini t е r а n o`rg а nish bil а n а ngl а shimiz mumkindir. Bu m а vzud а
k а tt а t а dkik о t ishl а ri о lib b о rish endigi d а vr t а ri х shun о sligining v а zif а si
his о bl а n а di.
А mir T е mur v а T е muriyl а r d а vl а ti to`g`risid а j а h о n t а ri х shun о sligi.
J а h о n а d а biyotid а А mir T е mur о br а zig а mur о j аа t S о hibkir о nning
tirikligid а yok b о shl а ng а n. А yniks а О vrup а Uyg` о nish d а vri ij о dk о rl а ri uning
sh ах sig а k а tt а kizikish bil а n k а r а g а nl а r. Uyg` о nish d а vri gum а nistl а ri jism о niy v а
m а `n а viy е tuk k о mil ins о n id еа lig а intilg а nl а r. Ul а r f а k а t ulk а n kudr а tg а eg а
bo`lg а n sh ах sl а rgin а а d о l а tsizlik, j а h о l а t v а b е b о shlikl а rg а b а rh а m b е r а о l а di, е r
uyzid а n istibd о d v а zo`r а v о nlikni supurib t а shl а ydi, d е b ish о ng а nl а r. А mir T е mur
sh ах si ul а rning а n а shu id еа ll а rig а muv о fik k е lg а n.
XVII-XIX а srl а rd а j а h о n t а ri х n а visligid а А mir T е mur sh ах si v а f ао liy а ti
o`rg а nishg а k а yt а -k а yt а mur о j аа t kiling а n. H.V а mb е ri, L.Lengl е , P е rr о din о , D е
S е nsi о , P.D е l а Kru а , D е M а rg а , F.N е v, J.K а muy, Е .G а lli о s v а b о shk а е vr о p а lik
t а ri х chil а r А mir T е murning h а rbiy s а n` а ti, d а vl а t tizimi v а k о nunl а ri h а md а
iktis о diy isl о h о tl а rini t а ri х shun о slikd а yoritg а nl а r.
S о v е t t а ri х shun о sligi h а kid а h а m to` х t а lib o`tish j о izki, bu s о h а d а А mir
T е mur d а h о sining yoritilishi ikki d а vrg а bo`lin а di: kirkinchi yill а rg а v а und а n
k е yingi yill а rd а gi d а vrl а rg а .
Kirkinchi yill а rg а ch а s о v е t t а ri х chil а rining b а rch а а s а rl а rid а А mir T е mur
sh ах si, uning t а ri х d а gi tutg а n а nch а k а r а m а -k а rshi fikrl а r bil а n if о d а l а ng а n
bo`ls а d а , хо lis о n а yond о shish h о ll а ri h а m b о r edi: V.B а rt о l’d, А .Y А kub о vskiy,
А .B е l е n е tskiy, А .Fitr а v а M.M а ss о nl а r S о hibkir о nning bunyodk о rlik f ао liy а tining
k е ng yoritdil а r.
Kirkinchi yill а rd а n so`ng s о v е t t а ri х shun о sligid а А mir T е mur sh ах siy а tig а
bo`lg а n mun о s а b а t k е skin s а lbiy t о m о ng а o`zg а rdi. А lb а tt а , bu b о r а d а St а linning
sh ах siy ko`rs а tm а si bil а n SSSR t а ri х i d а rsligid а n «T е mur d а vl а ti» b о bining
chik а rtirib uyb о rilishi t е murshun о slikd а siyosiy bir ko`rs а tm а sif а tid а k а bul kilindi
v а t а ri х iy h а kik а tni s ох t а l а shtirishg а о lib k е ldi.

2006 yild а , p а rijd а T е muriyl а r d а vri t а ri х i v а s а n` а tini o`rg а nish bo`yich а
а ss о tsi а tsiy а ning а s о schisi v а pr е zid е nti, pr о f е ss о r Luys’ е n K е r е n k а l а mig а
m а nsub «S а m а rk а ndg а , T е mur d а vrig а s а yoh а t» kit о b а l’b о mining uchinchi n а shri
b о sm а d а n chikdi. Bu kit о b UYN Е SK О ning «Ip а k yo`li-mul о k о t yo`li» d а sturig а
muv о fik yozildi v а n а shrg а t а yyorl а ndi. Kit о bning uchinchi n а shri uning
kit о b хо nl а r о r а sid а k е ng о mm а l а shg а nid а n d а l о l а t b е r а di v а u Е vr о p а
kit о b хо nl а rid а ulug` b о b о k а l о nimiz, buuyk s а rk а rd а v а d а vl а t а rb о bi А mir T е mur
sh ах siy а tig а k а tt а kizikish uyg` о tishi shubh а siz.
Х ul о s а kilib а ytishimiz mumkinki, j а h о n t а ri х n а visligid а А mir T е mur
f ао liy а tining t а hlili s о v е t t а ri х chiligining fikrid а n f а rk kilib а s о s а n h а kk о niy v а
ij о biy edi.
А mir T е mur v а T е muriyl а r d а vri h о zirgi d а vr t а ri х chil а ri а s а rl а rid а .
Istikl о l tuf а yli milliy k а driy а tl а rimizg а , buuyk а vl о dl а rimizg а
mun о s а b а timiz tubd а n o`zg а rdi. SHu nukt а i n а z а rd а n k а r а g а nd а , t а ri х iy
m а vzud а gi bir k а t о r o`rinl а r bugungi dunyok а r а shl а rg а muv о fik k е lm а sd а n k о ldi.
K е yingi o`n yillikd а S о hibkir о n T е murb е k siym о sig а kizikish h а r
k а ch о ngid а n kuch а ydi, bir k а t о r t а ri х iy b а di а l а r, dr а m а tik а s а rl а r, t еа tr
t о m о sh а l а ri p а yd о bo`ldi. Bo`rib о y А hm е d о vning « А mir T е mur» n о mli kit о bi,
Muh а mm а d А lining «S а rb а d о rl а r» t а ri х iy r о m а ni, О .YOkub о vning «F о tihi
muz а ff а r yo х ud bir p а riv а sh а siri» t а ri х iy dr а m а si, А bdull а О rip о vning
«S о hibkir о n» dr а m а si, To`r а Mirz о ning « А mir T е mur», « А mir T е mur v а
To` х t а mish хо n», dr а m а tik а s а rl а ri dunyog а k е ldi.
А yniks а , ulug` b о b о k а l о nimiz 666 yilligi mun о s а b а ti bil а n u h а kid а v а
T е murb е k h а md а t е muriyl а r d а vri to`g`risid а kit о bl а r kuch а yib b о r а v е rdi.
YOzuvchi Е vg е niy B е rdik о vning «Buuyk T е mur» r о m а n- х r о nik а si 1995 yild а
«O`kituvchi» n а shriyotid а n а shr etildi.
H о zirgi d а vr t а ri х shun о sligid а S о hibkir о n h а kid а ilmiy t а dkik о t ishl а ri
h а m b а j а ril а b о shl а di. M а n а shund а y t а dkik о tchil а r h а kid а «Turkist о n»
g а z е t а sining 1996 yil 15 m а y s о nid а m а `lum о t b о silib chikdi. «Turkist о n» 1996
yil 15 m а y.
Erkin А `z а m o`g`li А zim о v buuyk b о b о k а l о nimiz А mir T е murning
siyosiy f ао liy а tl а rig а b а g`ishl а ng а n « А mir T е murning d а vl а tni b о shk а rish
siyos а ti» m а vzuid а gi d о kt о rlik diss е rt а tsiy а sini yozib tug а tg а n bir p а ytd а h а yotd а n
ko`z uymdi.
Bu izl а nishd а А mir T е mur k а drl а r siyos а tining y а n а ibr а tli t о m о ni o`sh а
v а ktd а h е ch bir d а vl а td а bo`lm а g а n v а t а ri х d а k а md а n k а m uchr а ydig а n l а v о zi,
« А d о l а t» а miri l а v о zimini t а `sis etilishidir. Bu l а v о zim o`z m а vk е i bo`yich а
v а zirl а r d а r а j а sid а bo`lg а n. А d о l а t а miri h а r el v а h а r sh а h а rd а sip о h bil а n r а iy а t

о r а sid а gi urf- о d а tl а r, r а sm-rusuml а r о kib а tid а k е lib chik а dig а n j а nj а lli ishl а r,
niz о m m а s а l а l а rni tinch, tushuntirish yo`li bil а n h а l kilg а n.
1999 yild а O`zb е kist о n t а ri х i D а vl а t muz е yining k а tt а ilmiy хо dimi, t а ri х
f а nl а ri n о mz о di Irp о n To` х ti е vning: «T е mur v а t е muriyl а r sul о s а l а sining pul-
m о liy а siyos а ti v а ul а rning t а ng а l а ri n о mli ilmiy а s а ri Er о n Isl о m
R е spublik а sining «Buuyk О y а tull о а l- А z а mi» n а shriyotchiligi hukmig а h а v о l а
etildi».
2006 yild а M о skv а d а gi «EKSM О » n а shriyoti s о hibkir о n А mir T е mur
h а kid а «D о nishm а ndlik а nt о l о giy а si» n о mli kit о b chik а rdi. Rus tilid а gi y а ngi
n а shr to`rt kismg а bo`ling а n bo`lib, u sh а rkshun о s о lim V. А .P а n о vning «SH а rk
hukmd о rl а ri» n о mli m а k о l а si bil а n b о shl а n а di. Kit о b n а shrid а а yrim juz`iy
nuks о nl а r h а m ko`zg а t а shl а n а di.
Bu kit о bl а r о r а sid а Mi ха il А rn о l’d о vning «Bir m а h о r а b а t а ri х i» n о mli
m а k о l а sining h а m n а shr etilg а nini а ytib o`tm о kchimiz.
UYk о rid а n о ml а ri zikr etilg а n а s а rl а r о r а sid а а k а d е mik B. А hm е d о vning
« А mir T е mur kit о bi o`zining m о num е nt а lligi bil а n а jr а lib tur а di. Und а S о hibkir о n
T е mur h а yoti v а f ао liy а ti b а rch а b о skichl а rd а b е rilg а n. SHu jih а td а n bu kit о b
S а l о hiddin T о k а ndiyning «T е murn о m а »sig а y а kin tur а di. L е kin S а l о hiddin
T о shk а ndiy o`z kit о bini riv о y а tl а r v а ха lk r о m а nl а ri а s о sid а y а r а tg а n bo`ls а ,
Bo`rib о y А hm е d о v t а ri х iy m а nb а l а r а s о sid а y а r а tg а n.
Х ull а s, ulug` b о b о miz А mir T е mur siym о si j а h о n t а ri х id а v а
m а ml а k а timiz t а ri х shun о sligid а h а li ko`pl а b а s а rl а rni t а svirl а sh uchun m а t е ri а ll а r
b е r а di.

Savollar:
1. Temuriylar davlatlari davrida tarixiy bilimlar.
2. Mirzo Ulug`bekning «Tarixi arba’i ulus» asari.
3. XV-XVI asrlarda O`rta Osiyoda feodal ziddiyatlar va kurashlar
tarixshunosligi.
4. Tarixchi Xondamirning ilmiy merosi.
5. Muhammad Zahiriddin Boburning «Boburnoma» asari.
6. Alisher Navoiyning tarix ilmiga oid asarlari.
7. Amir Temur va Temuriylar davlati to`g`risida jahon tarixshunosligi.
8. Amir Temur va Temuriylar davri hozirgi davr tarixchilari asarlarida.
ADABIYOTLAR:
1. Amir Temur va Ulug’bek zamondoshlari xotirasida: (Risola) /B.Ahmedov,
U.Uvatov, G’.Karimov va boshqalar. –T.: O‘qituvchi, 1996, -312 bet.

Muz а kkiri А hb о b, SH а yb о niyn о m а , t а ri х i R а shidiy, SH ох n о m а i Um а rk о niy,
Munt ахо b а t-t о v а ri х , Tuhf а t ut-t а v о ri х , Fird а vs ul-iqb о l, SH а j а r а i Хо r а zmsh о hiy,
F е ruz.
O`rt а О siyo ха lql а rining XVI-XVII а srl а rd а siyosiy-iqtis о diy h а yoti
t а ri х shun о sligi.
XV а srning 80-90 yill а rid а kuch а yib k е tg а n t а rq о qlik, х usus а n T о shk е nt,
F а rg` о n а v а His о rning m а rk а ziy hukum а tg а it оа t qilm а y qo`yishi, yosh
T е muriyl а rning t о ji t ах t uchun kur а shl а ri d а vl а tning inqir о zini t е zl а shtirdi.
Muh а mm а d SH а yb о niy хо n (1500-1510) – SH а yb о niyl а r d а vl а tig а (1500-
1601) а s о s s о ldi. L е kin, SH а yb о niyl а r h а m m а `lum d а r а j а d а iqtis о diy, ijtim о iy v а
m а d а niy s о h а d а t а r а qqiyotg а erishg а n bo`ls а l а r-d а , b а ribir ul а r h а m m а h а lliy yirik
е r-suv eg а l а rining а yrim а chilik h а r а k а tl а rig а b а rh а m b е r а о lm а dil а r.
А bdull ахо n s о niy 1557 yili Bu хо r о ni eg а ll а di v а uz о q d а v о m etg а n
urushl а rd а n (1557-1582) so`ng M о v а r о unn а hrni birl а shtirdi. U d а vl а tni
m а rk а zl а shtirdi, l е kin uning v а f о tid а n (1598 yil 8 f е vr а l) k е yin а yirm а chilik
h а r а k а ti а vj о ldi.
M а n а shund а y bir sh а r о itd а m о v а r о unn а hrlik yirik е r-suv eg а l а ri
ruh о niyl а r v а z о d а g о nl а r bil а n til biriktirib, Jo`ji хо nning o`n uchinchi o`g`li
To`q а y T е mur n а slid а n bo`lg а n YOrmuh а mm а d хо nni t ах tg а o`tqizdil а r. Y А ngi
sul о l а t а ri х d а А sht а r хо niyl а r (1601-1785) n о mi bil а n m а shhur ( А sli Хо ji t а r хо n
( А str ахо n)lik bo`lg а nl а ri uchun sul о l а shund а y а t а lg а n).
Bu d а vrd а m а ml а k а td а t а rq о qlik y а n а d а kuch а ydi. D а shti qipch о qlikl а r,
а s о s а n q о z о q хо nl а ri v а q а lm о ql а r, Хо r а zm hukmd о rl а ri А bulg` о zi хо n v а
А nush ахо n M о v а r о unn а hrg а t е z-t е z b о stirib kirib, uning CH о rjo`y, Bu хо r о v а
S а m а rq а nd sh а h а rl а ri v а qishl о ql а rini t а l о n-t а r о j qil а b о shl а dil а r.
Er о n v а SHim о liy Hindist о n hukmd о rl а ri B о buriyl а rning Bu хо r о хо nligi
ichki ishl а rig а а r а l а shuvi kuch а ydi. M а ml а k а td а gi b е q а r о rlik Ub а ydull ахо n s о niy
(1702-1711) hukmr о nligi yill а rid а jud а kuch а ydi. Ulus hukmd о rl а ri, B а l х d а gi
M а hmudbiy q а t а g` о n m а rk а ziy hukum а tg а bo`ysunm а y qo`ydil а r. S а m а rq а nd v а
His о r vil о y а tl а rid а uyz q а bil а si, SH а hris а bz v а Q а rshid а k е n а g а s v а m а ng`it
q а bil а l а ri хо ng а q а rshi isyon ko`t а rdil а r. Ub а ydull ахо n s о niy o`rnig а хо n
ko`t а rilg а n А bulf а yz (1711-1747) n о mig а gin а хо n bo`lib, h о kimiy а t bir guruh
yirik b о yl а r qo`lig а o`tib q о ldi.
Er о n p о dsh о hi N о dirsh о h (1736-1747) M о v а r о unn а hrd а gi p а r о k а nd а lik v а
b е q а r о rlikd а n f о yd а l а nib, 1740 yilning kuzid а Bu хо r о хо nligini o`zig а
bo`ysundirdi. SHund а n k е yin h о kimiy а t, а s о s а n n о dirsh о h t а r а fd о ri, m а ng`it
q а bil а sid а n chiqq а n nufuzli, k а tt а е r eg а si Muh а mm а d R а himbiy qo`lig а o`tdi.
А bulf а yz хо n o`ldirilg а nid а n k е yin t ах tg а o`tk а zilg а n А bulmo`min (1747-1751) v а

Ub а ydull ахо n s о niy (1751-1753) n о mig а gin а хо n bo`lib, d а vl а tning muhim
ishl а rini Muh а mm а d R а himbiy b о shq а rg а n.
1753 yilning 16 d е k а brid а Muh а mm а d R а himbiy хо n bo`ldi. SHu kund а n
b о shl а b Bu хо r о хо nligid а h о kimiy а t M а ng`itl а r sul о l а si qo`lid а bo`lib, ul а r 1920
yilning s е nty а br о yig а ch а hukmr о nlik qilg а n.
1709 yili M а rk а ziy hukum а tning z а ifligi tuf а yli F а rg` о n а v о diysid а
Qo`q о n хо nligi (1709-1876) t а shkil t о pdi.
XVIII-XIX а srd а uyrtimiz hududid а Bu хо r о а mirligi, Хе v а v а qo`q о n
хо nligi m а vjud bo`lib, R о ssiy а а st а -s е kin bu hududg а siqilib k е lib, o`z
must а ml а k а sini o`rn а tdi.
Bo`lib o`tg а n siyosiy v о q еа l а rning t а `siri t а ri х f а nig а h а m t а `sir etm а sd а n
q о lm а di. N а tij а d а t а ri х shun о slik h а m o`z t а r а qqiyotid а m а `lum bir o`zg а rishl а rg а
uyz tutdi.
А bulg` о zi B а h о di хо n v а uning «SH а j а r а i turk» а s а ri.
O`zb е kist о n t а ri х i Хо r а zm t а ri х isiz t а s а vvur etib bo`lm а ydi. CHunki,
O`zb е k ха lqi h а md а uning d а vl а tchiligi, m а d а niy а ti sh а kll а ng а n b е shikl а rid а n biri
– bu q а dimiy Хо r а zm v о h а sidir.
Хо r а zmd а hukm surg а n SH а yb о niyl а r sul о l а si (1512-1688)ning ko`zg а
ko`ring а n v а kili, Х iv а хо ni (1644-1663), t а ri х chi о lim, t а bib А bulg` о zi
B а h о dir хо ndir.
А bulg` о zi хо n mur а kk а b siyosiy-ijtim о iy riv о jl а nish j а r а yonid а , q а ltis
v а ziy а td а , shidd а tli kur а shl а r о qib а tid а Х iv а t ах tig а o`tirdi. U d а vl а t b о shlig`i
sif а tid а f ео d а l siyosiy t а rq о qlikni tug а tish, m а rk а zl а shg а n d а vl а t h о kimiy а tini
tuzish v а uni must а hk а ml а sh, m а ml а k а t must а qilligini t а `minl а sh uchun kur а sh
о lib b о rdi.
А bulg` о ziy v а f о tid а n so`ng, хо n h о kimiy а ti z а ifl а shib k е tdi. In о ql а r,
d а vl а t siyos а tid а u yoki bu sh а hz о d а ni « хо n ko`t а rish o`yini» n а tij а sid а , o`z
t а `sirini kuch а ytirib b о rdil а r. «SH а yb о niy хо nl а rid а n А bulg` о ziy хо nd а n k е yin, -
d е b yoz а di Mull а О lim M ах dum Хо ji, - хо nl а r p о dsh о hligid а n yolg`iz ismi
p о dsh о hlikk а q а n оа t qilib qo`ll а rid а а sl о hukum а t v а t а s а rruf bo`lm а y, in о ql а r
r а `yich а ish v а а l а rning k а l о mi il а t а k а llum qilib … in о ql а r хо nb о zlik qilur
edil а r».
T а niqli v е ng е r о limi H.V а mb е ri: « А bulg` о ziy o`z h а yotining b а rch а
qirr а l а ri bil а n birg а bizg а B о burni esl а t а di», d е b b а h о b е rg а n edi. А g а r sh о ir v а
о lim Z а hiriddin Muh а mm а d B о bur XV а srd а eski o`zb е k-chig` а t о y tilid а
о l а mshumul а h а miy а tg а eg а «B о burn о m а » а s а rini y а r а tib, o`zb е k ха lqi v а uning
а d а biy tili t а r а qqiyotig а b е qiyos hiss а qo`shg а n bo`ls а , А bulg` о zi XVII а srd а
turkiy tilid а gi t а ri х f а nining yorg`in uylduzi bo`lib q о ldi. Uning bu b о r а dig а n
х izm а ti m а rk а zl а shg а n d а vl а t tuzish k а bi buuykdir.

Bir n е ch а tilni muk а mm а l bilg а n А bulg` о zi o`sh а d а vr uduml а rig а ko`r а
а r а b, f о rs till а rid а em а s, turkiy tild а ij о d qildi. «Bu t а ri х ni y ах shi v а yom о n
b а rch а l а r bilsun» d е b turkiy til birl а n а ytdim. Turkiyni h а m а nd о q а ytubm а nki, b е t
yosh а r o`g`l о n tushunur». Uning а n а shund а y а s а rl а rid а n biri «SH а j а r а i t а r о kim а »,
d е b а t а lib, bu а s а r turkm о nl а rning b о shliql а ri v а b е kl а ri iltim о sig а ko`r а «1658-
1611 yill а rd а yozilg а n», d е b t ах min qilin а di. Ushbu а s а r 1958 yild а а k а d е mik
А .N.K о n о n о v (1900-1986) t а r а fid а n t а nqidiy m а tni, rusch а t а rjim а si v а ilmiy
t а dqiqi bil а n S а nkt-P е t е rburgd а ch о p etilg а n. H о zird а z а m о n а viy o`zb е k tilid а
h а m n а shr etildi.
А bulg` о ziyning ikkinchi а s а ri «SH а j а riy turk v а mo`g`ul» d е b а t а lib, 1664
yild а yozil а b о shl а g а n v а v а f о ti tuf а yli t о m о ml а nm а y q о lg а n. А s а r А bulg` о zining
v а siy а ti v а o`g`li А nush ахо nning t о pshirig`i bil а n M а hmud ibn Muh а mm а d
Urg а njiy t о m о nid а n tug а ll а ng а n.
M а zkur а s а r qisq а ch а muq а ddim а v а 9 b о bd а n ib о r а t bo`lib, О d а m а t о d а n
t о turkl а rning Mo`g`ul хо ng а ch а v а und а n CHingiz хо n, SH а yb о niy хо ng а ch а
bo`lg а n d а vrd а ul а rning M о v а r о unn а hr, SH а rqiy Turkist о n, Mo`g`ulist о nd а hukm
surg а n а vl о dl а ri sh а j а r а si, shu d а vrl а rd а gi b а `zi ijtim о iy-siyosiy v о q еа l а r
t а svirl а n а di. А s а rning so`nggi IX b о bid а Хо r а zmd а hukm surg а n SH а yb о niy
sul о l а l а r h а qid а so`z b о rib, eng qimm а tli qismini t а shkil qil а di. Und а t а rk-mo`g`ul
q а bil а l а ri, ul а rning k е lib chiqishi, n о ml а rining m а zmuni, y а sh а sh j о yl а ri
to`g`risid а m а `lum о tl а r k е ltiril а di. А s а rd а gi t а ri х iy-siyosiy m а `lum о tl а r ichid а
SH а yb о n ulusi, uning vujudg а k е lishi v а ch е g а r а l а ri, XV а srning ох iri v а XVI
а srning b о shl а rid а bu ulusning h о l а ti, Хо r а zmning XVI-XVII а srning birinchi
y а rmid а gi ijtim о iy-siyosiy а hv о li, Х iv а хо nligining Russiy а , Q о z о q h а md а
Bu хо r о хо nlikl а ri bil а n mun о s а b а tl а ri yoritilg а n o`rinl а r O`zb е kist о n t а ri х i
t а ri х shun о sligining m а s а l а v а mu а mm о l а rini t а dqiq qilishd а jud а qimm а tlidir.
M а zkur а s а r А bulg` о zi хо nni t а ri х chi о lim sif а tid а о l а mg а t а nitdi. U XVIII
а srd а n Е vr о p а till а rig а t а rjim а qilin а b о shl а ndi. Nih о y а t, 1992 yild а а s а r h о zirgi
z а m о n iml о sid а B. А hm е d о vning so`z b о shisi, m а s`ul muh а rrirligid а n а shr etildi.
UYq о rid а k е ltirilg а nl а rning o`zi А bulg` о zi B а h о dir хо n v а uning а s а rl а ri
t а ri х shun о slik f а nig а ulk а n hiss а qo`shg а n buuyk sh ах s sif а tid а q а r а lishig а imk о n
b е r а di.
H о fiz T а nish Bu хо riyning «SH а r а fn о m а i sh о hiy» а s а ri.
O`zb е k d а vl а tchiligi t а ri х id а sh а yb о niyl а r sul о l а si hukmr о nligi muhim
o`rin tut а di. Bu хо r о хо nligid а bu sul о l а hukmr о nligi d а vrid а t а ri х shun о slik а nch а
uyks а lg а nini А . А .S е myon о v, А .UY.Y А kub о vskiy, B. А hm е d о v k а bi t а niqli
t а dqi о tchil а r h а qli r а vishd а e`tir о f etishg а n. T а dqiq о tchi P.P.Iv а n о vning fikrich а ,
sh а yb о niyl а r d а vrid а Bu хо r о хо nligid а m а d а niy а tning riv о jl а nishid а Er о nd а
h о kimiy а tni qo`lg а о lg а n SH о h Ism о ilning Er о nd а gi v а Hir о td а gi sunniyl а rni

t а `qib о stig а о lg а ni h а m o`z t а `sirini o`tk а zdi. CHunki t а `qibl а r tuf а yli bu е rd а gi
m а d а niy а t n а m о y а nd а l а ri, sh о irl а r, о liml а r Bu хо r о хо nligig а k е lib, o`rg а nib
q о lg а nl а r. Bu d а vrd а Bu хо r о хо nligid а t а ri х n а vislik а d а biyot, t а rjim а s а n` а ti,
ха tt о tlik, m е `m о rchilik s о h а l а rid а k а tt а uytuql а r qo`lg а kiritilg а ni m а `lum.
Х usus а n, V.V.B а rt о l’dning fikrich а , sh а yb о niyl а r d а vrid а t а ri х v а
а d а biyot s о h а l а rid а y а r а tilg а n а s а rl а r s о ni, sif а ti bir q а d а r о rtg а n. А yniqs а , H о fiz
T а nish Bu хо riyning «SH а r а fn о m а yi sh о hiy» («SH о hl а rni sh а r а fl о vchi а s а r»)
а s а rini а l о hid а t а `kidl а b o`tish j о iz.
« А bdull а n о m а » yoki «SH а r а fn о m а yi sh о hiy» а s а rining ij о dk о ri XVI а srd а
y а sh а b o`tg а n bu хо r о lik sh о ir v а yirik t а ri х chi о lim H о fiz T а nish Bu хо riydir. U
1549 yild а Bu хо r о yi sh а rifd а nufuzli m а ns а bd о r хо n а d о nid а dunyog а k е lg а n.
H о fiz T а nish Bu хо riy o`z d а vrining chuqur v а k е ng m а `lum о tli
kishil а rid а n bo`lib, 1584 yili А bdull ахо n s о niyning (1583-1598 yy.) y а qin о d а mi
Qulb о b о ko`kmd о tning t а vsiy а si bil а n А bdull ахо ning х izm а ti q а bul qiling а n v а
uning sh ах siy v о q еа n а visi, t а ri х chisi v а zif а sig а t а yinl а ng а n. H о fiz T а nish Bu хо riy
umrining ох irig а ch а shu l а v о zimd а ishl а di. M а l е h о S а m а rq а ndiyning m а `lum о tig а
ko`r а , H о fiz T а nish 1589 yili хо tini t а r а fid а n z а h а rl а b o`ldirilg а n.
«SH а r а fn о m а yi sh о hiy» а s а rid а O`zb е kist о n, Q о z о g`ist о n, shuningd е k,
qism а n, А fg` о nist о n v а Er о nning XVI а srd а gi t а ri х i ijtim о iy-siyosiy jih а td а n
b а yon qilin а di. Und а n t а shq а ri, а s а rd а Bu хо r о хо nligi bil а n Er о n, Hindist о n,
Q о shg` а r v а R о ssiy а o`rt а sid а gi mun о s а b а tl а r h а qid а h а m qimm а tli m а `lum о tl а r
b о r. А s а r XVI а srning 80 yill а ri ох irid а yozib t а m о ml а ng а n. H о fiz T а nishning
z а m о nd о shi sh о ir v а а d а biyotshun о s о lim Mutribiyning guv о hlik b е rishig а
q а r а g а nd а , а s а rning ох irgi qismini, хо nning t о pshirig`i bil а n, q о zi P о y а nd а
Z о m о niy (1602 yili v а f о t etg а n) yozg а n. L е kin, bu fikrni b о shq а m а nb а l а r
t а sdiql а m а ydi.
«SH а r а fn о m а yi sh о hiy» а s а ri q о fiy а t n а sr, y а `ni s а j-mur а kk а b b а diiy
uslubd а yozilg а n. Und а sh е `riy p а rch а l а r Fird а vsiy, Rud а kiy, S а `diy, K а m о liddin
Bin о iy, Mushfiqiy v а mu а llifning o`z sh е `rl а ri, «Qur` о ni k а rim» о y а tl а ri, «H а disi
sh а rif»l а rd а n p а rch а l а r h а m ko`p. XVI а srning 30-60 yill а ri о r а sid а uyz b е rg а n
v о q еа l а r s а r о yid а munt а z а m uyritib turil а dig а n kund а lik d а ft а r, s о dir bo`lg а n
muhim siyosiy v о q еа l а rning sh о hidi bo`lg а n k е ks а kishil а rning о g`z а ki ах b о r о tl а ri
а s о sid а , 70-80 yill а r v о q еа l а ri es а mu а llifning bo`lib o`tg а n v о q еа l а rd а sh ах s а n
o`zi q а tn а shib to`pl а g а n d а liliy m а `lum о tl а r а s о sid а yozilg а n.
Ushbu а s а rning qo`lyozm а nus ха l а ri ko`p. 1995-1997 yill а rd а kit о b ikkit а
а l о hid а qisml а rd а n ib о r а t h о ld а B. А hm е d о v t о m о nid а n n а shr etildi.
Bu хо r о хо nligi t а ri х n а visligi.
O`zb е k d а vl а tchiligi t а ri х id а Bu хо r о хо nligi d а vri ucht а sul о l а hukmr о nlik
qilg а n yill а rni o`z ichig а q а mr а b о l а di. Bu SH а yb о niyl а r (1500-1601 yy.),

А sht а r хо niyl а r (1601-1756 yy.) v а m а ng`itiyl а r sul о l а si (1776-1920 yy.)
hukmr о nligi bo`lib, h а r bir sh а j а r а ning t ах tni eg а ll а b turg а n yill а ri t а ri х ini
o`rg а nish t а ri х shun о sligimizning d о lz а rb v а zif а l а rid а n biridir.
SH а rq t а ri х ining ulk а n t а dqiq о tchisi а k а d е mik V.V.B а rt о l’d «O`rt а
О siyoning ikkinchi quruvchisi» d е b b а h о b е rg а n hukmd о r – bu XVI а srd а hukm
surg а n а sk а rb о shi h а md а buuyk d а vl а t а rb о bi, sh а yb о niyl а r sul о l а sid а n
А bdull ахо n II dir. А g а r Muh а mm а d SH а yb о niy хо n O`zb е kist о n v а o`zb е k ха lqi
t а ri х id а sh а yb о niyl а r d а vl а tining а s о schisi, Ub а ydull ахо n I uning
must а hk а ml о vchisi sif а tid а t а nilg а n bo`ls а , А bdull ахо ni s о niy siyosiy t а rq о qlikni
tug а tish v а m а rk а zl а shg а n d а vl а tning quruvchisi bo`lib kirdi. YOki, А hm а d
D о nish t а `biri bil а n а ytg а nd а : «Hijriyning h а r uyzinchi, minginchi yill а rid а d а vl а t
v а j а miy а tni y а ngil о vchi hukmd о rl а r vujudg а k е lib tur а di. Bir minginchi
hijriyning b о shl а rid а Bu хо r о d а y а ngil о vchi bo`lib А bdull ахо n m а yd о ng а k е ldi».
Bugungi kund а , yirik huquqshun о s о lim, pr о f е ss о r Ziyodull а Muqim о v
t а `biri bil а n yond о shilg а nd а h а m «U o`z hukmr о nlik yill а ri m а rk а zl а shg а n d а vl а t
tims о lid а f а r о v о nlik, Turkist о nd а t а rtib v а m а d а niy а tni t а `minl а g а n h а kmd о r
sif а tid а shuhr а t t о pib k е lm о qd а ».
А bdull ахо n s о niy z а m о nid а t а ri х shun о slik s о h а sid а h а m ko`zg а ko`rin а rli
а s а rl а r y а r а tilib, bung а mis о l t а riq а sid а Bu хо r о d а y а sh а b ij о d qilg а n H а s а nh о ji
Nis о riyning «Muz а kkiri а hb о b» а s а rini («Do`stl а r yodn о m а si») k е ltirib o`tish
mumkin. Bu а s а rd а XVI а srd а M о v а r о unn а hrd а , shuningd е k, А fg` о nist о n,
Hindist о n, Er о n, Turkiy а v а Q о shg` а rd а y а sh а b o`tg а n 228 n а f а r sh о ir h а qid а gi
m а `lum о tl а r j а ml а ng а n. Ul а r о r а sid а o`z а s а rl а ri bil а n o`zb е k v а t о jik а d а biyoti
riv о jig а ulk а n hiss а qo`shg а n B о bur, Hil о liy, M а jlisiy, Хо j а , SH а yb о niy, Uv а ysiy,
K о mr о n, B а yr а m хо n, Mushfiqiy k а bi yirik so`z s а n` а tk о rl а ri to`g`risid а qimm а tli
m а `lum о tl а r b о r. А bdull ахо n Ikkinchig а m а `lum о tl а r b о r. А bdull ахо n Ikkinchig а
b а g`ishl а b yozilg а n bu а s а r D а vl а tsh о h S а m а rq а ndiyning «T а zkir а t shu а r о »,
А lish е r N а v о iyning «M а j о lis un-n а f о is» а s а rl а rid а n k е yin «uchinchi t а zkir а »
his о bl а n а di v а XVI а srd а O`rt а О siyo, Er о nu Hindist о nd а gi а d а biy muhitni v а
а d а biy h а yotning b о shq а m а s а l а l а rini yoritishd а k а tt а а h а miy а t k а sb et а di.
SH а yb о niyl а r d а vrid а t а ri х n а vislik s о h а sid а gi k а tt а uytuql а rd а n biri, bu
k а tt а ilmiy qimm а tg а eg а bo`lg а n, х usus а n Muh а mm а d S о lihning
«SH а yb о niyn о m а », Mirz о Muh а mm а d H а yd а rning «T а ri х i R а shidiy» а s а rl а rini
а l о hid а t а `kidl а b o`tish j о izdir.
А lb а tt а t а ri х ilmining riv о jini b о shq а ilm-f а nl а r t а r а qqiyotisiz t а s а vvur
qilib bo`lm а ydi. Bu d а vrd а M о v а r о unn а hrd а mus а vvirlik, ха tt о tlik, musiq а s а n` а ti,
fiqh h а md а ko`pgin а а niq f а nl а r: tibbiyot, m а ntiq, h а nd а s а (g ео m е triy а ) v а ilmi
h а y` а t ( а str о n о miy а ) s о h а l а rid а h а m а nch а gin а uytuql а r qo`lg а kiritildi.
«Muh а mm а d а m а li sh а b а k а » (1550), B о b о k а l о n mufti S а m а rq а ndiyning «Ris о l а

d а r ilmi his о b», «V а siy а t b а r ch а h о r qism», Muh а mm а d Hus а yn Min а jjim
Bu хо riyning «M а `rif а ti s а mti qibl а » v а b о shq а а s а rl а r bu d а vrd а а niq f а nl а rd а gi
uyks а lishd а n d а l о l а t b е r а di.
SH а yb о niyl а r d а vrid а Bu хо r о хо nligid а , tibbiyot s о h а sid а yozilg а n
а s а rl а r, а yniqs а kuch а ydi. Ul а rd а ilg а ri surilg а n d а v о usull а ri, t а sh х is qo`yish,
d о ril а r t а yyorl а sh o`rt а а sr musulm о n sh а rq tibbiyotig а хо s ilg` о r а n` а n а l а r XVI
а srd а h а m d а v о m etg а nid а n d а l о l а tdir.
Х ull а s, Bu хо r о хо nligd а SH а yb о niyl а r sul о l а si hukmr о nligi yill а rid а
Tur о n z а minid а а z а ld а n m а vjud bo`lg а n m а d а niy а tg а h о miylik qilib, uni y а n а d а
y а ngi b о sqichg а ko`t а rdi.
Qo`q о n хо nligi t а ri х n а visligi.
Bu хо r о , S а m а rq а nd v а Х iv а ( Хо r а zm) k а bi q а dimiy m а d а niy m а rk а zl а rg а
nisb а t а n, Qo`q о nd а t а ri х f а ni v а t а ri х n а vislik (ist о ri о gr а fiy а ) birmunch а k е yinr о q
p а yd о bo`ldi. Buning s а b а bi, Qo`q о n хо nligi XVIII а srd а t а shkil t о pg а n edi. Х uddi
shu yill а rd а SH о hruhbiy Bu хо r о d а n must а qil bo`lg а n Qo`q о n хо nligi а s о s s о ldi.
А vv а lgi Qo`q о n hukmd о rl а ri o`zl а rini «b е kl а r» yoki «biyl а r» d е b а t а r edil а r. Ul а r
ichid а О lim (1798-1810) birinchi bo`lib o`zini « хо n» d е b а t а di. Muh а mm а d
А li хо n (1822-1842) d а vrid а es а q о z о ql а r, qirg`izl а r v а t о jikl а r y а sh а ydig а n
hududl а rni h а m eg а ll а g а ch, Qo`q о n хо nligi jud а k е ng v а kuchli d а vl а tg а а yl а ndi.
SHung а q а r а m а y, Qo`q о n t а ri х n а vislik m а kt а bi хо nlik t а shkil t о pg а nid а n
а nch а k е yin sh а kll а n а b о shl а di.
T а ri х iy а d а biyot h а m n а zmiy, h а m n а sriy sh а kld а yozil а rdi. M а zmunig а
nisb а t а n es а ul а rni v о q еа n а vislik (b а yoniy), хо tir а , jo`g`r о fiy а s а rl а rg а а jr а tish
mumkin bo`lib, ul а r umumdunyo yoki umumiy t а ri х ni h а m q а mr а b о l а rdi. Y А `ni,
bund а y а s а rd а mu а llif o`z so`zini о l а mning y а r а tilishid а n, О d а m а l а yhiss а l о mning
dunyog а k е lishid а n b о shl а ydi. SHu bil а n bir q а t о rd а , ko`pl а b m а ml а k а tl а rning
t а ri х ini h а m t а svirg а о l а di. B о shq а bir а s а rl а r es а y ах lit bir t а ri х g а b а g`ishl а nib,
mu а yy а n bir хо n yoki sul о l а ning h а yoti yoritilg а n bo`l а di.
Ilk t а ri х iy а s а r qo`q о nd а 1237/1823 yild а bitildi. Mu а llifi – Mirz о
Q а l а nd а r Isf а r а giy. U Um а r хо n (1810-1822) s а r о yid а mu а rri х v а sh о ir Mushrif
n о mi bil а n h а m t а nilg а n. А s а r «SH о hn о m а i Um а r хо niy», «SH о hn о m а »,
shuningd е k, «T а ri х i а mir Um а r хо niy», «SH о hn о m а i Nusr а t p а yom» k а bi bir
n е ch а n о ml а r bil а n а t а lg а n.
Mushrifning m а zkur а s а ri «Um а rn о m а » m а nzum а sining n а sriy b а yonid а n
ib о r а t bo`lib, «Um а rn о m а »ning o`zi «F а zliy» t аха llusi bil а n m а shhur bo`lg а n
sh о ir А bdulk а rim N а m а ng о niy q а l а mig а m а nsubdir. F а zliyning ushbu а s а ri h а m
1237/1823 yild а bitilg а n. B о shq а ch а а ytg а nd а , F а zliy o`z m а nzum а sini tug а tg а n
z а h о tiyoq, Um а r хо n m а nzum а ning n а sriy b а yonini t а yyorl а sh uchun Mushrifg а
ko`rs а tm а b е rg а n. S а b а bim а nzulg а tilining о g`ir ek а nligid а n bo`ls а k е r а k.

Qo`q о n хо nligid а y а r а tilg а n n а vb а td а gi а s а r – «Munt ахо b а t-t а v о ri х »dir.
Mu а llifi Muh а mm а d H а qim хо nto`r а bo`lib, а s а r 1259-1843 yild а yozilg а n. Bu
kit о b umumdunyo t а ri х i b а yon etilg а n а s а rl а r sir а sig а kir а di, und а gi v о q еа l а r
dunyoning y а r а tilishid а n b о shl а nib, 1845 yil v о q еа l а rig а q а d а r d а v о m etib k е l а di.
А s а rning qur а m а (k о mpily а tiv) qismi ko`pl а b b о shq а kit о bl а rg а а s о sl а nib
yozilg а n l а vh а l а rd а n ib о r а t.
Qo`q о n хо nligid а y а r а tilg а n t а ri х а s а rl а ri ichid а «Mir о t ul-futuh», «Tuhf а t
а t-t а v о ri х i хо ni», «T а ri х i SH о hruhiy» k а bi а s а rl а rni h а m ko`rs а tib o`tish mumkin.
SHul а rd а n «Mir о t ul-futuh» To`r ах o`j а q а l а mig а m а nsub bo`lib, а s а r 1281/1865
yild а yozilg а n. «Tuhf а t а t-t а v о rihi хо ni» а s а ri 1286/1869 yil yozilg а n bo`lib,
mu а llifi А v а zmuh а mm а d А tt о dir. 1288/1871 yild а yozilg а n «T а ri х i
SH о hruhiy»ning mu а llifi Mul о Niyoz Muh а mm а d Ho`qindiydir. J а ml а b а ytg а nd а ,
Qo`q о n t а ri х n а vislik m а kt а big а о id o`ttizg а y а qin t а ri х iy- а d а biy, s о ln о m а v а
b о shq а l а rni s а n а y о l а miz.
Q о l а v е rs а , Qo`q о n хо nligi R о ssiy а imp е riy а si t о m о nid а n b о sib
о ling а nid а n so`ng bitilg а n « А ns о b а s-s а l о tin t а v о ri х а l- ха v о qin» (XIX а srning 80-
yill а ri), «Muf а ss а li t а ri х i F а rg` о n а » (yozilg а n yili n о m а `lum, mu а llifi Q о zi О t а b е k
А ndij о niy), y а n а o`zb е k tilid а bitilg а n «Muk а mm а li t а ri х i F а rg` о n а » (mu а llifi –
Q о zi О t а b е kning o`g`li Muh а mm а d F о zilb е k) k а bi а s а rl а rni h а m а ytib o`tish
k е r а k. А mm о , ul а r h о zirg а ch а ilmiy jih а td а n chuqur t а hlil etilm а g а n, s а b а bi,
ul а rd а а vv а l bitilg а n а s а rl а rd а gi v о q еа l а r t а kr о rl а n а di.
Х iv а хо nligi t а ri х n а visligi.
Х iv а хо nligi А mud а ryo quyi о qimid а gi, q а dimgi Хо r а zm v о h а sid а XVI
а sr b о shl а rid а sh а kll а ng а n f ео d а l d а vl а t bo`lib, XVII а sr b о shl а rid а must а qil
d а vl а t sif а tid а b о shq а rilg а n. 1763 yild а n O`zb е kl а rning qo`ng`ir о t urug`ining
v а kill а ri – in о ql а r Х iv а d а h о kimiy а tni qo`lg а о lish а di. 1873 yild а Rusl а r
istil о sid а n k е yin R о ssiy а g а q а r а m d а vl а tg а а yl а ndi. 1920 yild а b о l’sh е vikl а r
t о m о nid а n butunl а y tug а tildi.
Хо r а zm o`zining а n` а n а viy t а ri х n а vislik m а kt а big а eg а o`lk а l а rd а n biridir.
Х iv а хо nligi t а ri х ig а b а g`ishl а ng а n а s а rl а rd а bu q а dimiy а n` а n а l а r bir q а d а r
s а ql а ng а nligini ko`r а miz. А bulg` о zi хо n а s о s s о lg а n t а ri х n а vislik m а kt а bining
а n` а n а l а rini k е yinch а lik Munis, О g а hiy v а Muh а mm а d UYsuf B а yoniyl а r d а v о m
ettirdil а r.
Хо r а zm а d а biy muhitining ха r а kt е rli t о m о ni shund а kim, bu v о h а d а
y а r а tilg а n b а rch а t а ri х iy-b а diiy а s а rl а r o`zb е k tilid а bitilg а n.
XIX а sr b о shl а rid а Muh а mm а d R а him хо n buyrug`i bil а n s а r о y t а ri х chisi,
sh о ir SH е rmuh а mm а d ibn А mir А v а zbiy Mir о b а l-Munis (1778-1829) Х iv а
хо nligi t а ri х ig а b а g`ishl а ng а n «Fird а vs ul-iqb о l» а s а rini yozdi. O`zb е k tilid а
yozilg а n bu а s а r «Iqb о ln о m а » n о mi bil а n h а m m а shhurdir. Х iv а хо nligining

XVIII-XIX а sr t а ri х i h а qid а gi qimm а tli m а `lum о tl а r b е ruvchi bu а s а r k е yinch а lik
О ll о quli хо n t о pshirig`i bil а n Munisning jiy а ni Muh а mm а d Riz о О g а hiy
t о m о nid а n d а v о m ettirildi v а Х iv а хо nligining t о 1872 yilg а ch а , y а `ni rus
istil о chilik uyrishl а rig а q а d а r bo`lg а n t а ri х i b а yoni bil а n to`ldirildi.
О g а hiy t о m о nid а n y а r а tilg а n «Zubd а t ut-t а v о ri х », «Riyoz ud-d а vl а »,
«J о mi` ul-v а q ео ti sult о niy» k а bi t а ri х iy а s а rl а r h а m Хо r а zm t а ri х n а vislik
m а kt а bining n о dir n а mun а l а ridir.
Х iv а хо nligining t а ri х ig а b а g`ishl а ng а n а s а rl а r ichid а Muh а mm а d UYsuf
ibn B о b о j о nb е k B а yoniy (1859-1923)ning «SH а j а r а i Хо r а zsh о hiy» а s а ri k а tt а
o`rin tut а di. Bu а s а rd а Хо r а zm v о h а sining rus а rmiy а si t о m о nid а n istil о etilishi
h а qid а qimm а tli m а `lum о tl а r b о r. B а yoniy t о m о nid а n « Хо r а zm t а ri х i» а s а ri h а m
yozilg а n bo`lib, а fsuski, u to`l а ligich а s а ql а nib q о lm а g а n. Und а хо nlikd а gi s а r о y
а m а ld о rl а ri, m а shhur kishil а r h а qid а m а `lum о tl а r, а yniqs а Х iv а хо ni Muh а mm а d
R а him хо n II (F е ruz)ning sh о h v а sh о ir sif а tid а gi t а vsifi o`t а а niqligi bil а n а jr а lib
tur а di h а md а Хо r а zm а d а biy muhiti h а qid а h а m bir munch а to`liq t а s а vvur b е r а di.
Хо r а zmd а o`rt а а sr mu а rri х l а rining а s а rl а rini o`zb е k tilig а t а rjim а qilish
bo`yich а h а m k а tt а ishl а r i о lb b о rildi. Х usus а n О g а hiy o`rt а а sr musulm о n
mu а llifl а rning bir q а nch а t а ri х iy а s а rl а rini Mir хо ndning «R а vz а t us-s а f о » а s а rini,
M а hfiy А str а b о diy ibn Muh а mm а d N о sirning «N о dirn о m а » а s а rini,
K а yk о vusning «Q о busn о m а » а s а rini v а b о shq а bir q а nch а а s а rl а rni o`zb е k tilig а
t а rjim а qilib, Хо r а zm t а rjim о nlik m а kt а bi а n` а n а l а rini d а v о m ettirdi. О g а hiyning
o`zi h а m Хо r а zm t а ri х ig а о id b е sht а а s а r y а r а tg а n. А k а d е mik V.B а rt о l’d
t а `kidl а shich а : «Munis v а О g а hiy t о m о nid а n y а r а tilg а n а d а biy v а t а ri х iy
а s а rl а rning q а nch а lik k а mchilikl а ri bo`lm а sin, t а ri х iy v о q еа l а r b а yon etilishi v а
ul а rd а k е ltirilg а n d а liliy m а t е ri а ll а rning ko`pchiligi jih а tid а n Qo`q о n v а Bu хо r о
хо nlikl а ri t а ri х ig а о id bizg а ch а е tib k е lg а n h а mm а а s а rl а rni o`zid а n а nch а о rq а d а
q о ldir а di». Bu jud а uyks а k b а h о , chunki Хо r а zm t а ri х n а visligi, o`zb е k
t а ri х n а visligining а s о sidir, d е g а n m а `n о yotibdi, bu е rd а .
Muh а mm а d R а him хо n (F е ruz) hukmr о nligi d а vrid а а r а b t а ri х chil а ri А l-
M а `sudiy ( Х а sr)ning v а Ibn – а l- А sir (XII-XIII а sr b о shl а ri)ning а s а rl а ri, B а yoniy
t о m о nid а n «T а ri х i T а b а riy» а s а ri o`zb е k tilig а t а rjim а qilindi.
H о zirgi z а m о n, y а ngich а dunyoq а r а shg а а s о sl а ng а n-must а qillik d а vri
t а ri х shun о sligid а Х iv а хо nligi t а ri х shun о sligi chuqur o`rg а nilm о qd а . Juml а d а n
2005 yil «M о ziyd а n s а d о » jurn а lid а F е ruz хо nning inisi, t а ri х chi K о myobning
а s а rl а ri h а qid а m а `lum о t e`l о n qilindi.
Х ul о s а qilib а ytg а nd а , Хо r а zm t а ri х n а visligi o`zining s е rqirr а jil о si bil а n
o`rg а nil а dig а n d а vri endi b о shl а ndi. Uning nihy ао td а b о y v а h а li-h а nuz k а m
o`rg а nilg а nligig а h е ch bir shubh а bo`lishi mumkin em а s.
Savollar:

1. O‘rta Osiyo xalqlarining XVI-XVII asrlarda siyosiy-iqtisodiy hayoti
tarixshunosligi.
2. Abulg’ozi Bahodirxon va uning “Shajarai turk” asari.
3. Hofiz Tanish Buxoriyning “Sharafnomayi shohiy” asari.
4. Buxoro xonligi tarixnavisligi.
5. Qo‘qon xonligi tarixnavisligi.
6. Xiva xonligi tarixnavisligi.
7. Shayboniyxonlar davri tarixshunosligi.
8. Ashtarxoniylar hukmronligi tarixining tarixshunosligi.
9. Buxoro, Xiva va Qo‘qon xonliklari davrida tarixnavislikning rivojlanishi.
ADABIYOTLAR:
1. Ahmadjonov G’.A. Rossiya imperiyasi Markaziy Osiyoda. -T.: M. Ch.
“Ta`lim manbai” jamiyati, 2003, -270 bet
2. Ahmedov B. Xondamir. –T.: “Fan” , 1965, -53 bet
3. Ahmedov B.O‘zbek ulusi. -T.: A.Qodiriy nomidagi xalq merosi nashriyoti,
1992. –152 bet.
4. Buxoriy, Sadriddin Salim. Buyuk Xorazmiylar. (Mas`ul muharrir T.Jo‘ra.)-T.:
Yozuvchi, 1994, - 16 bet.
5. Valixo‘jaev B. Xoja Ahror tarixi (Samarqand va samarqandliklar ). –T.:
Yozuvchi, 1994. -96 bet.
6. Muhammad Yusuf Bayoniy. Shajarayi Xorazmshohiy. So‘z boshi: N.
Jumaxo‘ja, I. Azizovaniki.-T:G’.G’ulom nomidagi Adabiyot va san`at nashr,
1994. -104 bet.
7. Ziyoev H. Turkistonda Rossiya Tajovuzi va hukmronligiga qarshi kurash.-
T: “Sharq” ,-1998, -475 bet.
8. Muhammad Solih, Shayboniynoma. –T.: Adabiyot va san`at nashriyoti,
1989. -336 bet.
9. Fitrat. Amir Olimxonning hukmronlik davri. –T.: “Minhoj” nashr. 1991, -64
bet.
10. O‘g’uzxondan qolgan mulk (Majmua ) –T.: G’.G’ulom nashriyoti, 1995, -
232 bet.
11. Abdul Hakimi Samarqandiy. Qandiya. – Samarqand, “So‘g’diyon” kichik
nashriyoti. 1994, -86 bet .
12. Rahim, Davlatyor va boshqalar. Feruz. Shoh va shoir qismati. –T.:
O‘zbekiston, 1995, -86 bet.
13. Hasaniy Majid. Yurt bo‘yidagi qilich yoki istilo. –T.; “Adolat”, 1996, - 128
bet.
14. Hoji Ismatulloh Abdulloh. Markaziy Osiyoda Islom madaniyati. Qisqacha
ma`lumotnoma. – Mas`ul muharrir H.Sodiqov. –T.: “Sharq”, 2005, -384 bet.

15. O‘zbegim. /Majmua bosh muharriri Murod Mansur. –T.; “Zvezda Vostoka”
jurnali kutubxonasi. “Vatan” seriyasi. 1992, -253 bet.
XIX ASRNING IKKINCHI YARMI XX ASR BOSHLARIDA
O ‘ ZBEKISTON XALQLARI
TARIXI TARIXSHUNOSLIGI
REJA:
1. SH а rqshun о slikning riv о jl а nishi v а XIX а srning birinchi y а rmid а O`rt а
О siyo ха lql а ri t а ri х ini o`rg а nish.
2. O`rt а О siyo ха lql а ri t а ri х ini o`rg а nishd а V.V.B а rt о l’dning o`rni.
3. ХХ а srning b о shl а rid а Turkist о nd а t а ri х f а ni.
4. Х iv а хо nligi v а Bu хо r о а mirligid а t а ri х shun о slikning а hv о li.
А s о siy tushunch а l а r. B а rt о l’d, V е s е l о vskiy, N а livkin, T а ri х i j а did а i
T о shk а nd, Ish о q хо n Ibr а t, А hm а d D о nish, k е mis о liml а ri, S а tt ао r хо n
А bdug` о dur о v, Mun а vv а rq о ri А bdur а shid хо n о v, S о liy H а s а n о v j а didl а r, Mirz а
S а limb е k.
SH а rqshun о slikning riv о jl а nishi v а XIX а srning birinchi y а rmid а O`rt а
О siyo ха lql а ri t а ri х ini o`rg а nish.
XIX а sr b о shig а k е lib M о v а r о unn а hrd а ucht а must а qil d а vl а t f ао liy а t
ko`rs а t а r edi. А yn а n m а n а shu d а vrd а n R о ssiy а iqtis о diy v а h а rbiy qudr а tg а
erishishi mun о s а b а ti bil а n uning Qo`q о n, Х iv а Хо nlikl а ri v а Bu хо r о а mirligig а
bo`lg а n mun о s а b а tid а istil о chilik ruhi ustin k е lib, XIX а srning ikkinchi y а rmid а n
o`lk а ni z а bt etishg а kirishdi.
R о ssiy а o`zining jug`r о fiy j о yl а shuvig а ko`r а uz о q d а vrl а rd а n b е ri
SH а rqning t а `sirig а , b о shq а G` а rb m а ml а k а tl а rig а nisb а t а n, ko`pr о q b е rilg а n
m а m а l а k а tdir. R о ssiy а sh а rq bil а n q а dim d а vrl а rd а n buyon а l о q а d о r bo`lib
k е lm о qd а . L е kin, sh а rqshun о slikning R о ssiy а d а riv о jl а nishig а G` а rbning s е zil а rli
t а `sirini h а m h е ch ink о r etib bo`lm а ydi. Х usus а n, G` а rbiy Е vr о p а ning hukmr о n
d о ir а l а ri Buuyk g ео gr а fik k а shfiyotl а rd а n so`ng v а k а pit а listik t а r а qqiyot yo`lig а
o`tish d а vrid а n b о shl а b Y А ngi dunyoni, А frik а ха lql а ri v а О siyoning d е ngiz bo`yi
m а ml а k а tl а rini istil о qilish v а must а ml а k а g а а yl а ntirish h а r а k а tl а ri bil а n b а nd
edil а r. O`rt а О siyo bu d а vrd а G` а rbning ushbu siyosiy v а h а rbiy h а r а k а tl а rid а n
ch е tr о qd а edi.
XIX а srd а unch а ko`p bo`lm а g а n g` а rbiy Е vr о p а likl а r yo х ud ul а r yoll а g а n
s а yyohl а r O`rt а О siyog а t а shrif buuyrdil а r v а o`lk а g а о id y а ngi m а `lum о tl а r
to`pl а shdi.
G` а rbiy е vr о p а likl а rning O`rt а О siyod а bo`lishl а rig а о id m а `lum о tl а r
unch а lik ko`p bo`lm а s а d а , l е kin diqq а tg а s а z о v о rdir. А ytish mumkinki,

mint а q а mizg а t а shrif buuyrg а n g` а rbiy Е vr о p а likl а rning ko`pl а ri m ах sus t о pshiriq
yoki shunch а ki qiziqish t а riq а sid а bir о r о b` е ktni o`rg а nish m а qs а did а k е lg а n
kishil а rd а n ib о r а t edi.
А ytish mumkinki, XIX а srd а O`rt а О siyog а k е lg а n yoki bu е r h а qid а
а s а rl а r yozg а n А l е ks а ndr Gumb о l’ut (1769-1859), Fr а ns F е rdin а nd f о n Ri х tg о f е n,
Vilg е l’m Siv е rs, Fridri х f о n-G е l’v а l’d-n е mis о liml а rining t а dqiq о tl а rid а O`rt а
О siyog а о id qiziq а rli t а ri х iy-g ео gr а fik m а `lum о tl а r uchr а ydi. Ul а rning b а `zil а ri
O`rt а О siyod а bo`lg а n, b а `zil а ri es а ung а ch е g а r а d о sh hududl а rd а bo`lib, o`lk а g а
о id muhim ilmiy m а `lum о tl а rni to`pl а shg а n. Ul а rning m а `lum о tl а rid а n siyosiy v а
ilmiy d о ir а l а r k е r а kli m а qs а dl а rd а f о yd а l а ndil а r.
Bu d а vrd а O`rt а О siyo siyosiy, h а rbiy m а nf аа tl а r to`qn а sh k е lg а n hududg а
а yl а ndi. SHu s а b а bd а n o`lk а g а g` а rbd а n ko`pl а b missiy а l а r t а shrif buuyrdi. Ul а r
а s о s а n R о ssiy а ning o`lk а d а gi h а rbiy h а r а k а tl а rining b о rishi, istil о d а n k е yingi
o`lk а d а а hv о l h а qid а m а `lum о t yig`dil а r. R о ssiy а ning Turkist о n g е n е r а l-
gub е rn а t о rligi v а y а rim must а ml а k а his о bl а ng а n Bu хо r о а mirligi, Х iv а хо nligid а
о lib b о rg а n siyos а tl а rini mutt а sil kuz а tib turdil а r.
XIX а srd а O`rt а О siyog а k е lg а n v а o`lk а miz h а qid а m а `lum о tl а r to`pl а g а n
Nik о l а y P о t а nin, А l е ks а ndr Byorns, P.I.D е miz о n, P.S.S а v е l’ е v, I.V.Vitk е vich,
K.F.But е n о v, G.I.D а nil е vskiy, N.V. Ха nik о v, А .I.But а k о v, s а vd о g а r А br о sim о v,
V.V.V е l’y а min о v-Z е rn о v, А .P. Хо r о sh х ik, V.V.Kr е st о v, G. А . А min о v v а А rminiy
V а mb е ril а rning а s а rl а ri h а qid а B о ris Vl а dimir о vich Lunin o`z а s а rl а rid а
m а `lum о tl а r b е r а di. Ushbu to`pl а m а s а rd а mu а llifl а rning qisq а ch а t а rjim а i h о li v а
yozg а n а s а rl а rining t а fsil о tl а ri h а qid а m а `lum о tl а r b о r.
Bund а n t а shq а ri XIX а srning so`nggi ch о r а gid а Turkist о n siyosiy-ijtim о iy
t а ri х i s а hif а l а rini yoritishd а о zmi-ko`pmi х izm а t qilishg а h а r а k а t qilg а nl а r –
Vl а dimir P е tr о vich N а livkin v а А .G.S е r е br е nnik о v h а qid а о ch е rkl а r r е spublik а
m а tbu о ti s а hif а l а rid а e`l о n qilindi.
O`rt а О siyo ха lql а ri t а ri х ini o`rg а nishd а
V.V.B а rt о l’dning o`rni.
B а rt о l’d V а siliy Vl а dimir о vich 1869 yild а S а nkt-P е turburgd а t а v а llud
t о pib, 1930 yild а dunyod а n k е tg а n, sh а rqshun о s, а k а d е mik о lim. B а rt о l’d h а qid а
m а `lum о t O`zb е kist о n milliy entsikl о p е diy а sining birinchi t о mid а , 641-642
b е tld а rid а , А shr а f А hm е d о v t о m о nid а n k е ltirilib quyid а gi, duml а l а rni o`qiymiz:
«N а shr qiling а n 685 t а а s а rid а n 320 t а si O`rt а О siyo t а ri х ig а b а g`ishl а ng а n.
B а rt о l’d SHo`r о sh а rqid а gi ха lql а rning а lifb о sini а r а bch а d а n l о tinch а g а
o`tk а zishd а f ао l q а tn а shdi. «Isl о m entsikl о p е diy а si»d а 246 t а m а q о l а si bil а n
q а tn а shg а n. B а rt о l’d O`rt а О siyo ха lql а ri t а ri х i, etn о gr а fiy а si v а psi хо l о giy а sini
chuqur o`rg а ng а n о lim bo`ls а d а , Turkist о n ха lqi m а d а niy а tini о b` е ktiv v а
h а qq о niy b а h о l а y о lm а di, m а `lum d а r а j а d а uni k а msitdi. Bu uning «Ulug`b е k v а

uning d а vri» а s а rid а а niq s е zil а di. CHunki B а rt о l’d ch о r R о ssiy а si
must а ml а k а siligining id ео l о gi edi, u е r о p а likl а rning о siyolikl а rd а n ustunligi
g` о y а sini о lg` а surdi v а shu ustunlikni ilmiy v а m а fkur а viy jih а td а n а s о sl а shg а
х izm а t qildi».
А k а d е mik Bo`rib о y А hm е d о v «T а ri х d а n s а b о ql а r»n о mli а s а rid а , 5-11
b е tl а rid а V.V.B а rt о l’dning T о shk е ntd а gi f ао liy а tini yoritib b е r а di. О limning ilm-
f а n j а bh а sid а b а r а k а li m е hn а t qilg а nligini v а o`zid а n ulk а n ilmiy m е r о s
q о ldirg а nligini h а m а l о hid а t а `sidl а ydi.
Х uddi shuningd е k, pr о f е ss о r I.I.Umn а k о v h а m V.V.B а rt о l’dning 30 yillik
pr о f е ss о rlik f ао liy а tig а b а h о b е rilg а n а s а rid а , uning ust о zl а ri h а qid а ilmiy-
p е d а g о gik q а r а shl а ri h а qid а b а t а fsil m а `lum о tl а r b е r а di. I.I.Umny а k о vning ushbu
а s а ri V.V.B а rt о l’dning ilmiy m е r о si t а ri х shun о sligi to`liq b а g`ishl а n а di. B е jiz
em а skim I.I.Umny а k о v «Bibli о gr а fiy а trud о v V.V.B а rt о l’d а » n о mli yirik а s а r-
ko`rs а tkichni h а m tuzib, n а shr ettir а о lg а n (Ushbu а s а r, S а mDU ilmiy
kutub хо n а sid а m а vjud).
Х ull а s, V.V.B а rt о l’dning 9-t о mlik а s а rl а r to`pl а mi n а shrd а n chiq а rilg а n
bo`lib, f а ktik m а t е ri а ll а rg а b о y, ilmiy jih а td а n pu х t а , bugungi kund а h а m h а r bir
sh а rqshun о s, t а ri х chi, g ео gr а f v а fil о l о g und а n b а hr а m а nd bo`lib k е lm о qd а .
ХХ а srning b о shl а rid а Turkist о nd а t а ri х f а ni.
Bu d а vrd а uyz b е rg а n v о q еа l а r bir t о m о nd а n o`sh а d а vr r а smiy
hujj а tl а rid а r о ssiy а lik mu а llifl а r t о m о nid а n turlich а yoritilg а n. M а n а shuning
uchun h а m ХХ а srning b о shl а rid а Turkist о nd а t а ri х n а vislikni m а h а lliy ха lq
v а kill а ri q а r а shl а ri а s о sid а o`rg а nish, turli t о m о nl а r q а r а shl а ri-uy o`z а r о qiyosiy
t а hlil qilinishi m а qs а dg а muv о fiq. G` а rb sh а rqshun о sl а ri, R о ssiy а lik
mu а llifl а rning dunyoq а r а shi Turkist о nlik t а ri х nuvisl а rning ij о dig а h а m turlich а
t а `sir qildi. N а tij а d а m а h а lliy ха lq о r а sid а n m а `rif а tp а rv а r, kit о bch е v а r
kishil а rning h а m s о ni а st а -s е kinlik bil а n bo`ls а d а о rt а b о rdi. Must а qillik sh а r о f а ti
bil а n m а n а shund а y m а `rif а tp а rv а r ins о nl а r h а qid а ris о l а l а r ch о p etil а b о shl а di.
M а s а l а n, t а niqli о lim, O`zb е kist о nd а х izm а t ko`rs а tg а n f а n а rb о bi Qo`rg` о n
Bo`r о n о v XIX а srd а y а sh а b, milliy m а d а niy а timiz v а m а `n а viy а timizg а o`z
hiss а sini qo`shg а n а t о qli о lim S а tt о r хо n А bdug` а ff о r о vning h а yoti v а m а `rif а t
yo`lid а gi х izm а ti h а qid а « А t о qli o`zb е k m а `rif а tp а rv а r о lim S а tt о r хо n» n о mli
ris о l а sini А bdull а Q о diriy n о mid а gi ха lq m е r о si n а shriyotid а ch о p ettirdi. Ushbu
ris о l а d а S а tt о r хо n А bdug` а ff о r о vning f ао liy а ti v а m а `rif а tp а rv а rlik q а r а shl а rning
turli ijtim о iy v о q еа -h о dis а l а rd а n а m о yon bo`lg а nligi to`g`risid а hik о y а qilin а di.
ХХ а sr b о shl а rid а Turkist о nd а t а ri х f а ni h а qid а to` х t а l а r ek а nmiz, ulk а n
t а ri х n а vis о lim Bo`rib о y А hm е d о vning «T а ri х d а n s а b о ql а r» n о mli а s а rid а
k е ltirilg а n ushbu juml а l а rni o`qiymiz: «V.V.B а rt о l’d 1902 yilgi s а f а ri v а qtid а
t о shk е ntlik bir n е ch а kit о bs е v а rl а r: g е n е r а l Jo`r а b е k (1840-1906); Muhiddin q о zi,

S а id B о qi хо n q о zi, tutt о r Mirz а А bdull а Is а muh а mm е d о v, shuningd е k o`sh а
p а ytd а Pisk е ntd а istiq о m а t qilib turg а n q о shg` а rlik B е kkulib е kning sh ах siy
kutub хо n а l а rid а s а ql а n а yotg а n qo`lyozm а а s а rl а rni h а m b о rib ko`rdi».
D е m а k bu h о l o`sh а d а vrd а m а h а lliy kit о bs е v а rl а r h а m o`z t а ri х ini
o`rg а nishg а mun о sib hiss а qo`shishg а h а r а k а t qilg а nlikl а rid а n d а l о l а t b е r а di.
O`sh а z а m о n mu а rri х l а rid а n, T о shk е nt sh а h а r him о y а sig а o`z j а s о r а ti
bil а n hiss а qo`shg а nl а r s а fid а Muh а mm а d S о lih Q о r ах o`j а o`g`li bo`lib, uning
«T а ri х i j а did а i T о shk а nt» («T о shk е ntning y а ngich а t а ri х i») n о mli а s а ri h а m
m а vjud.
XIX а sr ох iri ХХ а sr b о shl а rid а Turkist о n ха lql а ri t а ri х shun о sligig а
Mun а vv а rq о ri А bdur а shid хо n о v (1878-1931) h а m mun о sib hiss а qo`shdi. XIX
а srning 90-yill а rid а j а didl а r h а r а k а tig а qo`shilib, 1901 yili T о shk е ntd а «Usuli
j а did» m а kt а bini о chdi. O`zb е k m а tbu о tining vujudg а k е lishid а Mun а vv а rq о rining
х izm а ti k а tt а bo`lg а n. U ХХ а sr b о shid а gi M а rk а ziy О siyod а gi ijtim о iy-siyosiy
h а r а k а t v а milliy ko`t а rilishning eng nufuzli n а m о yond а l а rid а n edi.
Turkist о nd а t еа tr ishl а rini yo`lg а qo`yishd а h а m Mun а vv а rq о ri А bdull а
А vl о niy yonid а turib j о nb о zlik qildi.
Mun а vv а rq о ri о kty а br to`nt а rishini t а shvish v а s а r о sim а bil а n kutib о ldi.
SHo`r о l а r tuzumi v а m а `rif а tp а rv а r ins о nni 1931 yild а ха lq dushm а ni sif а tid а о tib
t а shl а di.
Х iv а хо nligi v а Bu хо r о а mirligid а t а ri х shun о slikning а hv о li.
Х iv а хо nligid а gi ХХ а sr b о shl а rid а gi t а ri х n а vislik h а qid а S о liy
H а s а n о vning « Хо r а zm m а `rif а ti – о l а m ko`zgusi» (T., O`qituvchi, 1997) а s а rid а
birmunch а f о yd а l а nish mumkin.
M а zkur t а dqiq о tning ij о biy х ususiy а tl а ri h а qid а g а pirg а nimizd а , eng
mur а kk а b m а s а l а l а rd а n biri – Хо r а zmd а «YOsh х iv а likl а r» j а didchilik h а r а k а tig а
b е rilg а n h а qq о niy b а h о ni q а yd qilib o`tishni h а m l о zim t о pdik. Mu а llif «YOsh
х iv а likl а r» j а didchilik h а r а k а ti m а `rif а p а rv а rlik d а sturining h а m musb а t, h а m
m а nfiy jih а tl а rini хо lis о n а t а hlil qilib b е rg а n. J а didchilik h а r а k а ti mun о s а b а ti
bil а n «YOsh х iv а likl а r» t а shkil о ti f ао lligi B о b ох un S а lim о v, P о lv о nniyoz, Хо ji
UYsuf, Isl о m Х o`j а , Jum а niyoz H о ji ibn Hiv а qiy, H а s а nmur о d L а ff а siy, K о mil
Хо r а zmiy, Muh а mm а d R а sul Mirz о , А v а z O`t а r o`g`li, А hm а d T а bibiy, Mutrib,
R о jiy, F а qiriy, B а yoniy, So`fi, CH о k а r, D е v о niy, Х ud о yb е rg а n D е v о n о v, О t а j о n
А bd а l о v, Hus а inb е k M а tmur о d D е v о nb е k o`g`li, Mull а M а tmur о d, Mull а
B е kch о n, Mur о d о v, Is о middin Esh о n, Niz о m ох un, О t а j о n Х o`j а niyoz о v,
R а himb е rg а n YOqub о v, Muhiddin Um а r о v, Х ud о yb е rg а n M а tniyoz о vl а rning
f ао liy а ti to`g`risid а gi mul о h а z а l а rg а qo`shilm а sd а n il о jimiz yo`q. CHunki
must а qil bo`lgunimizg а ch а uyq о rid а n о ml а ri zikr etilg а n j а didl а rg а s а lbiy
mun о s а b а t bildirilib, ul а rning m а `rifiy-p е d а g о gik f ао liy а tini v а y а r а tg а n

d а rslikl а rini q о r а l а b uyrg а n bo`ls а k, mu а llif kl а rning qilg а n х izm а tl а rini v а
а s а rl а rini must а qillik а s о sid а q а yt а d а n t а hlil qil а di v а y а ngi t а rbiy а tizimig а
m о sl а shtirib to`g`ri b а h о l а ydi. Х iv а хо nligi t а ri х shun о sligig а qo`shilg а n hissig а
о lib k е l а di.
Bu хо r о а mirligining bu d а vrd а gi t а ri х n а visligid а t о jik v а o`zb е k
ха lql а rining mut а f а kkiri А hm а d D о nish (1827-1897) k а tt а r о l’ o`yn а ydi. Bu хо r о
а miri buyrug`i bil а n bir n е ch а yil d а v о mid а t а ri х , tib v а f а ls а f а g а о id qo`lyozm а
а s а rl а rd а n nus ха ko`chirdi. 1857, 1873 yill а rd а Bu хо r о а miri elchil а rig а mirz о lik
qilib P е t е rburgg а b о rdi. Rus h а yoti v а m а d а niy а ti bil а n t а nildi, rus tilini o`rg а ndi.
T а ri х g а о id «T а rjim а i а hv о li а mir о ni Bu хо r о » (Bu хо r о а mirl а rining t а rjim а i
h о ll а ri) n о mli а s а r yozg а n.
Bu хо r о lik Mirz о S а limb е k S а mimiy (1850-1930) t а ri х chi v а sh о ir 6 t а
ilmiy а s а r yozib q о ldirg а n. SHul а r о r а sid а eng kuchlisi «T а ri х i S а mimiy»
(S а mimiy t а ri х i). Bu S а limb е kning eng muhim а s а ri bo`lib, Bu хо r о а mirl а rining
so`nggi 3 t а si d а vrid а gi 60 yillik t а ri х h а qid а qimm а tli v а muf а ss а l m а `lum о tl а rni
o`z ichig а о lg а n.
Savollar:
1. SH а rqshun о slikning riv о jl а nishi va Turkiston tarixi o’rganilishidagi roli.
2. XIX а srning birinchi y а rmid а O`rt а О siyo ха lql а ri t а ri х ini o`rg а nilishi.
3. XIX а srd а O`rt а О siyog а k е lg а n v а o`lk а miz h а qid а m а `lum о tl а r to`pl а g а n
sayyoxlar.
4. O`rt а О siyo ха lql а ri t а ri х ini o`rg а nishd а V.V.B а rt о l’dning o`rni.
5. ХХ а srning b о shl а rid а Turkist о nd а t а ri х f а ni rivoji.
6. Х iv а хо nligid а t а ri х shun о slikning а hv о li.
7. Bu хо r о а mirligid а t а ri х shun о slikning а hv о li.
ADABIYOTLAR:
1. Ах un о v а M. А . i Lunin B.V. Ist о riy а ist о rich е ski х n а uk v Uzb е kist а n е . Kr а tkiy
о ch е rk.–T.; “F а n”, 1970.
2. А min о v а R. Х ., Ах un о v а M. А ., B а b ахо dj ае v А . Х ., Guly а m о v Y А .G. R а zviti е
ist о rich е sk о y n а uki v Uzb е kist а n е . // О b ще stv е nni е n а uki v Uzb е kist а n е .
1964, № 8-9.
3. Ахunоvа M. О rаzvitii istоrichеskоy nаuki v Uzbеkistаnе.. //Оbщеstvеnniе
nаuki v Uzbеkistаnе. 1967, № 11.
4. Bаrtоl’d V.V. Sоbrаniе sоchinеniy v 9-ti tоmах. –M., 1960-1968.
5. Muminоv I.M. Iz istоrii rаzvitiе оbщеstvеnnо-filоsоfskоy misli v Uzbеkistаnе
v kоntsе Х I Х nаchаlо ХХvv. –T., 1957, -214 str.

6. Suхаrеvа О.А. Buхаrа v 19 – nаch 20 vv. /Pоzdnеfеоdаl’niy gоrоd i еgо
nаsеlеniе. –M., Nаukа. 1966, -327 str.
7. Suvоrоv V. Istоrikо-ekоnоmichеskiy оchеrk rаzvitiyа Turkеstаnа. T.,
Gоsizdаt UzSSR, 1962, -172 str.
8. Vasiqalar to‘plami. (XYI asrning ikkinchi yarmi Samarqand oblastidagi
yuridik dokumentlar) –T.: Fan, 1982, -145 bet.
9. Is ха k о v F. N а tsi о n а l’n а y а p о litik а ts а rizm а v Turk е st а n а (1867-1917). – T., -
1997,- 202 str.
10. K а z а k о v B. D о kum е nt а l’ni е p а my а tniki Sr е dn е y А zii. – T., Uzb е kist а n, 1987,
-87 str.
11. Malitskiy N. Toshkent mahalla va mavzelari. –T.: G’.G’ulom nashr. –1996. –
24 bet.
12. Dolimov U. Is’hoqxon Ibrat. –T., SHarq, 1994.,- 144 bet
13. Nabiev A. Mustaqillik uchun kurash Yohud parchalangan Turkiston tarixi. –
T.: Yozuvchi, 1998, -96 bet.
14. Mushrif , Mirzaolim. Ansob us-salotin va tavorixi ul-havoqin. “Sultonlar
nasabi va hoqonlar tarixi” ( Qo‘qon xonligi tarixi) –T.: G’.G’ulom, 1995, -128
bet.
15. Sharafuddin Roqimiy. Tarixi Tomm. –T.: Ma`naviyat,1998. –155 bet.
16. Mulla Olim Maxdum Hoji. Tarixi Turkiston. – Qarshi, “Nasaf” nashriyoti, -
1992, -150 bet.
17. Nabiev A. Tarixiy o‘lkashunoslik ( o‘lkani o‘rganishning asosiy manbalari) –
T.: O‘qituvchi, 1996, -334 bet.
18. Usmon Olim. O‘zbekistonda rus tilining ilk targ’ibotchilari. – T.: O‘zfan akad.
Nashr.- 1962, - 84 bet.
10 - MAVZU: O’ZBEKISTON SOVET DAVRI TARIXSHUNOSLIGI
REJA.
1. O‘rta Osiyoda sovetlar hukmronligi o‘rnatilishining tarixshunosligi.
2. O‘zbekistonda 1930-1950 yillarning yarmigacha tarix fanining rivojlanishi
3. XX asrning 60-80 yillarida O‘zbekiston xalqlari tarixi tarixshunosligi.
А s о siy tushunch а l а r : Turkist о n mu х t о riy а ti, rus t а ri х chil а ri, m а h а lliy
t а ri х chil а r, milliy, hududiy ch е g а r а l а nish, Turkist о n ха lq Univ е rsit е ti,
Turk о ist о ris, Tsu а rd е l, g` а rb t а ri х shun о sligi, T а ri х i n о f о iy, b о sm а chilik, m а d а niy
inqil о b. O`zRF А rus v а m а h а lliy о liml а r, m а kt а bl а rd а fuq а r о l а r t а ri х ini o`qitish.
Lunin m а d а niy inqil о b, ilg` о r o`g`il-qizl а r, q о l о q о t а - о n а l а r, muh о jir o`zb е kl а r,
qul о ql а shtirish, ko`p t о mli O`zb е kist о n t а ri х i. Sаmаrqаnd 2500 yilligi B.Lunin,

Sаmаrqаndning 2750 yilligi, O`rtа Оsiyo Rеspublikаlаri tаriхi, I.Mo`minоv,
Ruhnаmа, Turkiy sаltаnаtlаr.
O`rt а О siyod а s о v е tl а r hukmr о nligi o`rn а tilishining t а ri х shun о sligi.
Yigirm а nchi а s а rd а gi o`tmishimizning s о biq s о v е t h о kimiy а ti hukmr о nlik
qilg а n d а vri (1917-1991 yill а r) t а ri х imizd а o`zig а хо s o`rinni eg а ll а ydi. Bu
d а vrning o`zig а хо sligi shund а kim, u o`zining mur а kk а bligi v а ziddiy а tligi bil а n
а jr а lib tur а di.
O`rt а О siyo bugungi kund а bir q а nch а q а rd о sh ха lql а rning must а qil
d а vl а tl а ri sh а kll а ndi. L е kin bu m а ml а k а tl а rning y а qin o`tmishid а bo`lib o`tg а n
v о q еа l а r, umumiy bir y ах litlikni t а shkil et а di. 1917 yil о kty а brid а b о l’sh е vikl а r
zo`rlik bil а n а m а lg а о shirg а n to`nt а rish s о biq Ittif о q ха lql а ri, shu juml а d а n,
O`zb е kist о n ха lql а ri t а ri х id а s а lk а m 75 yil d а v о m etg а n y а ngi must а ml а k а chilik
s а hif а sini b о shl а b b е rdi. N а tij а d а ch о p must а ml а k а chilik imp е riy а si o`rnini «qizil
imp е riy а » eg а ll а di. Y А ngi must а ml а k а chilik zulmi о stid а y а sh а g а n o`lk а ха lql а ri
b о l’sh е vikl а r «s о tsi а listik t а jrib а si»ning b а rch а m а sh`um mushkul о tl а rini b о shd а n
k е chirdil а r. Eng а chin а rlisi shund а ki, r е spublik а d а gi ijtim о iy-siyosiy t а ri х iy
j а r а yonning o`t а mur а kk а b v а ziddiy а tli k е chishi ko`pl а b qurb о nl а r b е rilishig а ,
m а d а niy v а m а `n а viy yo`q о tishl а rg а о lib k е ldi.
O`zb е kist о n R е spublik а si Pr е zid е nti I. А .K а rim о v «Turkist о n» g а z е t а si
mu х birining s а v о ll а rig а b е rg а n j а v о bl а rid а must а bid s о v е t tuzumi d а vrig а ,
s о v е tl а r hukmr о nligi t а ri х shun о sligig а mun о s а b а t bildir а r ek а n: «Biz shu
p а ytg а ch а ko`pr о q eski tuzumni t а nqid qilish, uni ink о r etish bil а n b а nd bo`ldik.
А lb а tt а , b о shimizd а n k е chirg а n mudhish v а must а bid turmushning butun
а s о r а tl а rini а ngl а b е tish, yo`limizni to`g`ri b е lgil а b о lish uchun istil о lning
d а stl а bki yill а rid а biz uchun а lb а tt а z а rur edi. А mm о f а q а t o`tmishni yozg`irish,
ink о r etish bil а n uz о qq а b о rib bo`lm а ydi…»
SHu b о is biz о t а -b о b о l а rimizg а … sun`iy r а ngl а r bil а n а jr а tib b а h о
b е rm а sligimiz, b а lki ul а rning h а yotini, ul а r y а sh а g а n d а vrning m о hiy а tini to`g`ri
tushunishg а h а r а k а t qilishimiz l о zim d е b t а `kidl а g а n edi. M о d о miki shund а y ek а n,
his-h а y а j о ng а b е rilm а sd а n, must а bid siyosiy tuzum t а ri х i bil а n ха lqimiz t а ri х ini
а jr а t а bilishimiz, uni хо lis о n а ilmiy а s о sd а yoritish z а rur.
T а ri х f а ni must а bidlik d а vrid а O`zb е kist о nning s о v е t d а vrini (1917-1991
yill а r), must а qillik qo`lg а kiritilgunch а bo`lg а n t а ri х ni o`rg а nish uchun mu а yy а n
ishl а r а m а lg а о shirildi. А mm о bu а s а rl а rd а t а ri х iy j а r а yon ko`p jih а td а n bir
t о m о nl а m а , n охо lis, t а ri х iy d а lil v а v о q еа l а r а t а yl а b buzib ko`rs а tildi,
k о mmunistik m а fkur а g а хо s х ul о s а l а r qilindi.

SHuning uchun b а rch а uslubiy jih а tl а ri y а g о n а siyosiy m а fkur а q о lipid а
yozilg а n s о v е t d а vri t а ri х iy а d а biyotl а rig а а l о hid а b а h о b е rishni l о zim d е b
his о bl а m а ymiz.
O`rt а О siyod а s о v е tl а r hukmr о nligi o`rn а tilishining t а ri х shun о sligi а хо lis
yond о shuv O`zb е kist о n d а vl а t must а qilligini qo`lg а kiritishi bil а n qul а y sh а rt-
sh а r о it q а r о r t о pdi. Uslubiy m е t о d о l о gik jih а td а n h а m а yn а n shund а y
yond а shuvl а rning а s о siy printsipl а ri O`zb е kist о n R е spublik а si Pr е zid е nti
I. А .K а rim о v а s а rl а rid а , shuningd е k V а zirl а r M а hk а m а sining 1996 yil d е k а brid а gi
«O`zb е kist о nning y а ngi t а ri х ini y а r а tish» v а 1998 yil iuyld а gi
«O`zb е kist о nR е spublik а si F а nl а r а k а d е miy а si T а ri х instituti f ао liy а tini
t а k о mill а shtirish to`g`risid а »gi q а r о rl а rid а b а yon etilg а n.
O`rt а О siyod а s о v е tl а r r е jimi а m а lg а о shirg а n siyosiy, m а `muriy, ijtim о iy
v а m а d а niy а t s о h а l а rid а gi o`zg а rishl а r h а qid а quyid а gi а s а rl а rd а n bilib о lishimiz
mumkin.
S о v е tl а r r е jimig а q а rshi qur о lli kur а sh t а ri х i t а ri х shun о sligi
Turkist о n mint а q а sid а s о v е t r е jimig а q а rshi qur о lli h а r а k а t, s о v е t d а vrid а
«b о sm а chilik» d е b n о to`g`ri t а lqin qiling а n h а r а k а t – O`zb е kist о n R е spublik а si
Pr е zid е nti I. А .K а rim о v t о m о nid а n «O`zb е kist о n XXI а sr bo`s а g` а sid а :
ха vfsizlikk а t а hdid, b а rq а r о rlik sh а rtl а ri v а t а r а qqiyot k а f о l а tl а ri» (1997),
«J а miy а timiz m а fkur а si ха lqni – ха lq, mill а tni –mill а t qilishg а х izm а t etsin»
(1998), «T а ri х iy хо tir а siz k е l а j а k yo`q» (1998) v а b о shq а а s а rl а rd а ilg а ri surg а n
milliy istiql о l g` о y а si, eng а vv а l о «b о sm а chi» v а «b о sm а chilik» а t а m а l а rini
tushunib о lishg а х izm а t qil а di.
O`zb е kist о n ilm-fan v а t а `lim t а rbiy а m а sk а nl а ri t а ri х shun о sligi. Istiql о lchil а r
kur а shi, b а rch а i х til о fd а gi siyosiy p а rtiy а l а r tug а tilishi n а tij а sid а b о l’sh е vikl а r
y а kk а h о kim p а rtiy а g а а yl а ndi. u j а miy а t ijtim о iy h а yotining b а rch а j а bh а l а rid а
o`z m а fkur а viy t а `sirini o`tk а zib b о rdi. а yniqs а bu kishil а r о ngini o`zg а rtirishd а
muhim о mil bo`lg а n t а `limd а , ilmd а v а m а d а niy а td а jiddiy tus о ldi. d а stl а bki
yill а rd а m а d а niy а t v а uni b о shq а rish j а bh а l а rid а d е m о kr а tik t а m о yill а r birmunch а
m а vjud bo`lib, h о kimiy а t m а h а lliy urf – о d а tl а r v а х ususiy а tl а rni his о bg а о lishg а
m а jbur bo`lg а n edi. k е yinch а lik es а , m а `muriybuyruqb о zlik usull а ri k е ng qul о ch
о tib must а hk а ml а nib b о rishi bil а n y а lpi ko`rs а tkichl а r о rtid а n quvish,
b о l’sh е vikg а “m а d а niy inqil о b” yo`li v а usull а ri ustiv о rlik qil а b о shl а di. ха lqning
m а `rif а tg а , f а ng а v а milliy m а `n а viy а tg а bo`lg а n intilishi hukmr о n kuchl а r
t о m о nid а n uz о qni ko`zl а m а y v а y ах shi o`yl а m а y о lib b о rilg а n siyos а tl а ri
n а tij а sid а siyosiy m а nf аа tl а r yo`lig а burildi. y а ngi ziyoli k а drl а rni sh а kll а ntirish,
eski m а vjud milliy ziyolil а rni yo`q qilish а n а shu m а qs а dl а rni ko`zl а b а m а lg а
о shirildi. s а v о d хо nlik d а r а j а sining o`sishi buyr о kr а tik b о shq а ruv tizimining
must а hk а ml а nib b о rishi, t ех nik а t а r а qqiyoti t о m о n uyrish v а ilmiy

mu а ss а s а l а rning t а shkil t о pish j а r а yonl а ri ul а r ustid а n q а ttiq m а fkur а viy
n а z о r а tning o`rn а tilishi bil а n h а m о h а ng r а vishd а uyz b е rdi.
Bugungi kund а r е spublik а mizd а m ао rif v а t а `lim tizimini t а k о mill а shtirish,
yosh а vl о dni b а rk а m о l v а ziyoli qilib t а rbiy а l а sh muhim v а zif а l а r q а t о rig а kir а di.
А n а shund а y ulk а n ishl а rd а n biri bu R е spublik а miz Pr е zid е nti I. А .K а rim о v
r а hb а rligid а ishl а b chiqilib а m а lg а j о riy etil а yotg а n t а `lim v а k а drl а r t а yyorl а sh
milliy d а sturidir. ushbu d а stur v а t а `lim – t а rbiy а tizimining t а m о iyill а ri j а h о n
а nd о z а l а rig а m о s k е lish а bil а ngin а em а s, b а lki а jd о dl а rimiz t о m о nid а n bu s о h а d а
qo`lg а kiritilg а n b о y t а ri х iy t а jrib а l а rg а t а y а ng а nligi bil а n h а m qimm а tlidir.
shuning uchun must а qillik yill а rid а O`rt а О siyoning o`tmishd а gi t а `lim – t а rbiy а
v а ilmiy mu а ss а s а l а ri h а md а t а `lim tizimig а d о ir m а `lum о tl а r yoritilg а n B о tur хо n
V а li х o`j ае vning, K а m о l хо n K а tt ае v, SH о kir G` а ffur о v, А ht а m O`r о l о v v а
R а himj о n UYsup о v v а b о shq а l а rning а s а rl а ri v а m а q о l а l а ri n а shr etildi.
L е kin, XX а srning 30 – yill а rid а s о v е t m а kt а bl а ri d а rslikl а rg а muht о j bo`lib
turg а n bir p а ytd а , j а did mu а llifl а ri yozg а n v а musulm о n b о l а l а rining turmushi v а
psi хо l о giy а sig а m о sl а shtirilg а n d а rslikl а rd а n f о yd а l а nish h а qid а o`yl а b h а m
ko`rilm а di. а ksinch а t а `lim s о h а sini “sinfiy dushm а nd а n” t о z а l а sh m а qs а did а ,
h а tt о m ах sus q а r о rl а r q а bul qilindi.
Bu yill а rd а R е spublik а о liy o`quv uyrtl а ri t а rm а g`i h а m о rtib b о rdi.
S а m а rq а ndd а O`z. DU, Bu хо r о , F а rg` о n а , N а m а ng а n, А ndij о n, M а rg`il о n,
T о shk е nt, Nuks, Х iv а , Urgunch sh а h а rl а rid а о liy m а kt а bl а r t а shkil etildi 1940
yild а 9 y а nv а rd а f а n qo`mit а si ittif о q f а nl а r а k а d е miy а sining O`zb е kist о n fili а lig а
а yl а ntirildi.
K о mp а rtiy а ning m а d а niy а m е r о sni ink о r etish siyos а ti а r а b yozuvini l о tin
gr а fik а sig а а lm а shtirish h а qid а gi q а z о rd а h а m o`z а ksini t о pdi. а r а b yozuvini
l о tinl а shtirish siyos а tig а O`zb е kist о nd а G` о zi О lim UYnus о v, Q а uym
R а m а z о n о v, А bdur а him Yo`ld о j е v v а b о shq а l а r q а rshi turg а n edil а r. а yniqs а
А shur а li Z о hiriy k а tt а j о ib о zlikl а r ko`rs а tib, bu isl о h о tni m а d а niy bilimsizlik d е b
b а h о l а di.
1940 yil m а y о yid а O`zb е kist о n SSR О liy S о v е ti III s е ssiy а sid а
T.N.Q о pniyoz о vning m а `ruz а si bo`yich а yozuvning rus gr а fik а sig а o`tk а zish
h а qid а ko`rs а tm а b е rildi. 1930 yild а n b о shl а b bir q а t о r ch е rk о vl а r, m а sjidl а r v а
diniy m а kt а bl а r yotib qyildi.
O`zb е k t а ri х shun о sligining fid о yisi Po`l а t S а li е v 1937 yili “ Ха lq dushm а ni”
d е b hibsg а о linib, 1938 yild а о tildi.
Turkist о nd а CHCH а srning 40 – yill а rig а q а d а r hukm surg а n v а g` о y а t
s а m а r а li f ао liy а t ko`rs а tg а n j а didchilik h а r а k а ti q о r о ng`u zulm а t uyzid а gi yorug`
nur edi. l е kin bu nur butun Turkist о n bo`yl а b k е ng qul о ch yozib riv о jl а nib k е t а
о lm а di. а ksinch а , 1937 – 1938 yill а rd а gi siyosiy q а t а g` о n j а didl а r h а r а k а tini

b а rb о d etdi. Ek а didchilik h а r а k а ti XIX а sr ох iri v а XX а sr 30 – yill а rining
o`rt а l а rid а turkiy musulm о n o`lk а l а r – Qrim, K а vk а z, V о lg а bo`yi (Bulg` о r v а
J а nubiy Ur о l q а vz а si) v а Turkist о nd а sh а kll а ng а n.
Uning yirik v а kill а rid а n F а yzull а Х o`j ае v, CHo`lp о n, Usm о n N о sir, Fitr а t,
А bdull а Q о diriy S о v е t r е jimining istibd о di bo`lg а n а n а shu d а hsh а tli q а t а g` о nning
qurb о ni bo`ldil а r. Bir о q, o`zining bilimi, а ql-z а k о v а ti, iym о ni – e`tiq о dini, butun
h а yotini o`zb е k ха lqining milliy о z о dligi, V а t а nimizning milliy must а qilligi v а
b ах tli k е l а j а gi uchun s аа f а rb а r etg а n t а didl а r h а r а k а tining g` о y а l а ri z о y а k е tm а di.
ul а r j о n а j о n V а t а nimizning must а qilligi tuf а yli h о zirgi kund а to`l а r а vishd а
ro`yobg а chiqm о qd а .
XX а srning 20-30 yill а rid а gi ilmiy muh а z а l а r T а ri х f а kul’t е tl а ri v а
t а ri х shun о slik k а f е dr а l а rining о chilishi. Must а qillik sh а r о f а ti bil а n t а ri х shun о s
t а dqiq о tchil а r t о m о nid а n t а ri х f а nining b о sib o`tg а n yo`lini h а m y а ngitd а n t а hlil
etish z а rur а ti uyz а g а k е ldi. А n а shu yo`ld а gi d а stl а bki izl а nishl а r ijtim о iy
t а r а qqiyot burilishl а rini а ks ettirg а n h а md а ij о biy v а s а lbiy v о q еа l а rg а b о y bo`lg а n
XX а srning birinchi o`ttiz yilligi ch е g а r а sini q а mr а b о lg а n. А s а r 1994 yild а
y а r а tildi.
Ushbu а s а rd а XX а srning 30 yili ichid а O`zb е kist о nd а uyz b е rg а n
t а ri х shun о slik j а r а yonl а ri, Milliy d а vl а tchilik m а s а l а l а ri t а ri х shun о sligi,
Turkist о nd а XIX а sr b о shl а rid а milliy – о z о dlik kur а shi t а ri х shun о slik,
O`zb е kist о nning ijtim о iy – iqtis о diy t а ri х ini o`rg а nishning b а `zi mu а mm о l а ri, 20-
30 yill а rd а sh а rqshun о slik v а m а d а niy а tning, etn о l о giy а v а а r хео l о giy а ning
h а md а ingliz, fr а ntsuz v а n е mis t а ri х shun о sligid а O`zb е kist о n t а ri х i
mu а mm о l а rini o`rg а nish m а s а l а l а ri yoritib b е rilg а n.
H о zirgi kund а t а ri х shun о sligimizd а ch е t ellik о liml а rning а s а rl а rid а n
f о yd а l а nish mu а yy а n bir qiziqish uyg` о nm о qd а . S а b а bi ul а rd а t а ri х g а o`z
dunyoq а r а shi bil а n must а qil yond о shish ustunlik qil а di. M а n а shund а y а s а r
mu а llifl а rid а n biri XX а srning birinchi ch о r а gid а ingliz ??? Fr е d е rik M а rtm а n
B е yli (1882 – 1976 yy) а fs о n а viy о d а mg а а yl а ng а n edi. L о nd о nd а 1946 yild а
“J о n а t о n K е yn” n а shriyotg а F.B е ylining “T о shk е ntd а gi missiy а ” d е g а n kit о bini
b о sib chiq а rdi. Bu kit о bid а u а vv а l а mb о r milliy – о z о dlik uchun kur а sh fuq а r о l а r
urushi а l а ng а l а rid а q о lg а n Turkist о nd а Brit а niy а siyosiy а g е nti sif а tid а b о shid а n
uygirg а n ха t а rli s а rguz а shtl а rg а to`l а h а yoti h а qid а b а t а fsil hik о y а qil а di. O`z
v а qtid а bu kit о b h а qid а ko`p sh о v – shuv bo`lib o`tg а n v а B е yli о lib b о rg а n ishl а r
to`g`risid а а nch а – munch а mish-mishl а r v а а fs о n а l а r to`qilg а n. M а shhur
sh а rqshun о s – r а zv е zk а chining о g`ir z а m о nl а rd а k е chirg а n h а yotini o`rg а nish,
bilish t а ri х imiz, o`tg а n kunl а rni chuqurr о q tushunishg а yord а m b е r а di.
Х ul о s а , 30 – yil, O`zb е kist о nd а t а ri х f а ni k е skin burilishl а rni b о shd а n
k е chirdi. S о v е t tuzumi, bir t о m о nd а n, o`zb е k milliy t а ri х chiligini, und а gi erki –

v а rlikni, milliylikni yo`q qildi, ikkinchi t о m о nd а n, must а bid tuzumg а s о diq
kishil а rni t а rbiy а l а shg а h а r а k а t qildi, “s о tsi а listik” ruhd а gi t а ri х chi v а
yozuvchil а rni t а rbiy а l а sh yo`lid а n b о rdi. N а tij а d а , hukmr о n v а must а bid
k о mmunistik t а rtib о t (r е jim) t о m о nid а n buuyrilg а n m а fkur а viy yo`l - yo`riql а r,
g` о y а l а r v а ko`rs а tm а l а r t а ri х shun о slik j а r а yonining to`l а r о qli riv о jl а nishig а yo`l
b е rm а di.
XX asr 30 yillarining ikkinchi yarmida O‘zbekistonda tarix faniga doir
tadqiqotlarning holati. O‘zbekiston xalq xo‘jaligini markazlashtirish siyosati va
tendensiyalari. Ma`muriy buyruqbozlik tizimining qaror topishi. Madaniy inqilob
hamda o‘ta inqilobiy o‘zgarishlar siyosatining tanglikka uchrashi va ularni
o‘rganishning muammolari.
O‘zbekistonda 1930-1950 yillarning yarmigacha tarix fanining
rivojlanishi
O`zb е kist о nd а o`tk а zilg а n а r хео l о gik v а etn о gr а fik t а dqiq о tl а r t а ri х shun о sligi.
O`zb е kist о n SSRning t а shkil etilishi m а ml а k а timizd а gi ijtim о iy-siyosiy
j а r а yonning eng muhiml а rid а n biri O`zb е kist о n n о mig а gin а suv е r е n r е spublik а
bo`lib, а slid а es а SSSR t а rkibid а gi unit а r (qo`shm а ) d а vl а t edi. O`zb е kist о n ittif о q
p а rtiy а -s о v е t о rg а nl а rig а to`l а q а r а m bo`lib, uning r а hb а riy а ti v а dir е ktiv а l а rini,
ko`rs а tm а l а rini о g`ishm а y b а j а rishg а m а jbur edi.
O`zb е kist о nd а o`tk а zilg а n а r хео l о gik v а etn о gr а fik t а dqiq о tl а r o`tk а zilg а n
d а vr bu SSSRd а b о shq а ruvning m а `muriy-buyruqb о zlik tizimi o`zining b а rch а
s а lbiy ko`rinishl а ri bil а n q а r о r t о pishi v а must а hk а ml а nishi sh а r о itid а s о dir bo`ldi.
Bu h а qd а y а ngich а g` о y а v а must а qillik m а fkur а si bil а n y ах shi qur о ll а nib о lg а n
h о ld а M. А . Ах un о v а v а B.V.Lunin t а ri х shun о slik yo`n а lishid а yozg а n
«O`zb е kist о nd а t а ri х f а nl а rining t а ri х i» n о mli а s а rid а n bilib о ls а bo`l а di. А g а r
kit о b хо nl а rni 1930-1950 yill а rning y а rmig а ch а bo`lg а n d а vrd а s о v е t t а ri х chil а ri,
а r хео l о gl а ri v а etn о gr а fl а ri t о m о nid а n о lib b о rilg а n ilmiy t а dqiq о tl а rning а s о siy
b о sqichl а ri bil а n t а nishtir а di.
Bu d а vrd а S.P.T о st о v, T. А .Julnk о , I.Dj а bb о r о v, M. А .Itin а , Y А .G’.
G’ul о m о vl а r er а mizd а n а vv а lgi IV ming yillikd а n er а mizning XIV-XV
а srl а rig а ch а Хо r а zm t а ri х ini y а ngich а ko`z bil а n ko`rish imk о nini b е rdi.
30-yill а r t а ri х f а nid а t о t а lit а r tuzumni qo`ll о vchi «b о l’sh а v о ych а » uslubd а
t а ri х ni yoritish hukmr о n bo`ldi. M а rksch а -l е ninch а m а fkur а t а `siri о stid а bo`lg а n
g а z е t а v а jurn а ll а r h а m shu tuzumg а а st о ydil х izm а t qilishg а yo`n а ltirilg а n edi.
O`zb е kist о n t а ri х shun о sligid а «Eski m а rk а zd а n» k е lg а n t о pshiriql а r а s о sid а t а ri х
f а ni ishl а di. Ilmiy t а dqiq о tl а rni t а sdiql а sh uchun M о skv а d а gi D а vl а t а tt е st а tsiy а
qo`mit а sig а m а vzul а r о lib b о ril а r edi.
ХХ а srning 30-yill а rid а , y а `ni «m а d а niy inqil о b» а vj о ldirilg а n yill а rd а
m а d а niy а tg а q а rshi kur а sh shu d а r а j а d а kuch а ydiki, о d а ml а rni q а t а g` о n qilish

uchun ul а rning uyid а n а r а b yozuvid а gi kit о b yoki d а ft а rl а r t о pilishi kif о y а edi.
O`sh а yild а n, 30-yill а r v а 50-yill а r ikkinchi y а rmig а ch а , o`n mingl а b, uyz mingl а b
jild kit о bl а r, n о dir qo`lyozm а l а r suvg а chuo`tirildi, yoqildi, tupr о qq а ko`mildi.
T а qdir ist е hz о sini q а r а nki, o`sh а yill а ri sho`r о t а ri х chil а ri m а d а niy inqil о b d а vri
d е b а t а dil а r. SHo`r о l а r siyos а ti ох ir- о qib а td а shung а о lib k е ldiki, а jd о dl а rni
а rd о ql а ydig а n o`zb е kl а rning h а m ko`pchiligi е tti а jd о dini u yoqd а tursin, ikki-uch
bo`g`in о t а -b о b о l а rini zo`rg` а t а niydig а n bo`lib q о ldil а r. Bu m о nqurtlikning bir
ko`rinishi edi. А yn а n m а n а shu d а vrl а rd а n b о shl а b, sho`r о l а r а d а biyotd а , s а n` а td а ,
«ilg` о r f а rz а ndl а r», «q о l о q о t а - о n а l а rg а » q а rshi qo`yil а b о shl а ndi. S о v е t hukum а ti
1934 yil 16 m а yd а «M а kt а bl а rd а fuq а r о l а r t а ri х ini o`qitish» to`g`risid а q а r о r q а bul
qildi. CHunki k о mmunistik m а fkur а q о id а l а rig а ko`r а d а vl а tchilik t а ri х ini o`qitish
bu eski tuzumni yoql а sh bil а n b а r о b а r edi.
Bu ilg` о r «o`g`il-qiz» l а r о t а - о n а l а rining e`z о zl а sh o`rnig а ul а r ustid а n
kul а r, jud а ins о flil а ri es а ul а rni q а yt а t а rbiy а l а shg а h а r а k а t qildil а r. Ikkinchi j а h о n
urushid а n k е yingi yill а rd а 50-yill а r b о shl а rid а , y а ngi е rl а rni o`zl а shtirishg а
jo`n а yotg а n yoshl а r d е ysizmi, ilg` о r k о l хо zg а yigit-qizl а r d е ysizmi, p а rtk о m
k о tibl а ri-uy zv е n о b о shliql а ri d е ysizmi, ko`pinch а o`zl а rining «ilg` о rlik»l а rini
«q о l о q» о t а - о n а l а rini q а yt а t а rbiy а l а sh о rq а li n а m о yon qil а dil а r. О qib а td а ,
а vl о dl а r o`z а jd о dl а rini, d е m а k t а ri х ni а rd о ql а shl а ri u yoqd а tursin, ul а rni mutl а q о
unut а b о shl а dil а r. M а n а shu j а bh а d а , 1937 yild а sh ах s а n St а linning o`zi t а hrir
qilg а n VKP(b) (B о l’sh е vikl а r Butun ittif о q p а rtiy а si) qisq а ch а t а ri х i n а shrd а n
chiqib, h а mm а t а ri х chil а r und а n q о mis sif а tid а f о yd а l а ndil а r. N а tij а d а 1934-1936
yill а r o`quv qo`ll а nm а l а r t а yyorl а sh q а r о ri а s о sid а t а ri х uni o`t а siyos а tl а shtirilib
uyb о rildi.
Ikkinchi j а h о n urushid а n k е yingi ха lq х o`j а ligini tikl а sh h а m о s о n
k е chg а ni yo`q. Nih о y а t а lg` о v-d а lg` о vl а rg а to`l а f о ji а li 40 yild а n о rtiq d а vrd а n
so`ng 50-yill а r ох irl а rig а k е lib h а yotd а е ngillik v а ilg а rig а nisb а t а n h а yot
f а r о v о nligi о shdi. Bugungi kund а gi t а ri х shun о sligimizd а O`zb е kist о nning ikkinchi
j а h о n urushid а gi ishtir о ki m а s а l а si h а m nih о y а td а d о lz а rb mu а mm о l а rd а n biri
bo`lib turibdi.
Ushbu d а vr t а ri х shun о sligid а urushl а r t а ri х i t а ri х shun о sligini o`rg а nishd а n
ko`zl а ng а n m а qs а d, t а ri х imizning o`rg а nilm а g а n y а ngi s а hif а l а rini о chm о g`imiz
z а rurligidir. M а s а l а n m а n а shund а y d о lz а rb, o`rg а nilishi t а l а b qilin а dig а n
yo`n а lishl а rd а n biri bu urushl а r о qib а tid а muh о jirlikk а k е tib q о lg а n o`zb е kl а r
t а ri х idir.
Bu d а vr t а ri х shun о sligini o`rg а nish nih о y а td а muhim. CHun о nchi 1917-
1920 yill а rd а gi fuq а r о l а r urushi n а tij а sid а 13 milli о n kishi n о bud bo`ldi, mingl а b
kishil а r j а r о h а tl а ndi. D е hq о n х o`j а likl а ri, s а n оа t izd а n chiqdi, о ch а rchilik
q а shsh о qlik v а о mm а viy uyqumli k а s а llikl а r k е ng qul о ch yoydi. Turkist о nd а

r е spublik а l а r t а shkil etilishi mun о s а b а ti bil а n es а mingl а b yill а r d а v о mid а
sh а kll а nib k е lg а n v а t а k о mill а shg а n y а g о n а iqtis о diy tizimg а z а rb а urildi,
d е hq о nchilik о tin-ustin qilinib, b о y v а o`rt а h о l d е hq о n х o`j а likl а ri d а vl а t
t о m о nid а n t а l о n-t а r о j m а yd о nig а а yl а ntirildi. O`n mingl а b mirishk о r d е hq о nl а r
о il а l а r bil а n «qul о q» qilindil а r, to`zitib uyb о rildi. UYzl а b о b о d qishl о ql а r
ха r о b а g а а yl а ntirildi. SHuningd е k, qdimd а n riv о jl а nib k е lg а n v а kund а lik
h а yotning t а rkibiy qismi bo`lmish uyq о ri d а r а j а d а gi hun а rm а ndchilik ildizig а
b о lt а urildi. 30-yill а rd а gi о ch а rchilik, q а h а tchilikl а rd а es а o`n mingl а b
kishil а rning yostig`i quridi, о g`ir d а rdl а rg а ch а lindi. M а n а shu о g`ir t а ri х s а hifl а ri
t а ri х shun о sligimizd а R.SH а msutdin о v, N.K а rim о vl а rning s а `y-h а r а k а tl а ri tuf а yli
а st а -s е kinlik bil а n yoritilib b о rm о qd а .
Х ull а s, ХХ а srning 30-yill а ri 50-yill а rning birinchi y а rmi d а vrid а gi
O`zb е kist о n t а ri х i t а ri х shun о sligini o`rg а nish h о zirgi kund а t а ri х chil а r о ldig а
nih о y а td а d о lz а rb v а zif а l а rni qo`yishini m а n а shu uyq о rid а k е ltirilg а n mis о ll а rd а n
h а m bilishimiz mumkin.
Ko`p t о mlik «O`zb е kist о n ха lql а ri t а ri х i»ning n а shrl а ri. Ko`p t о mlik
O`zb е kist о n ха lql а ri t а ri х i а s а rining y а r а tilishi uchun z а ruriy а t s е zil а b о shl а di.
S а b а bi, sho`r о l а r tizimining butun siyosiy t а ri х ini bilish, m а n а shu о qib а tl а rni
о chib b е r а r edi. Bu d а vrd а ilmiy – t а dqiq о t ishl а rini muv о ffiql а shtirishni SSSR
f а nl а r а k а d е miy а sining 1990 yild а t а shkil etilg а n O`zb е kist о n fili а li (O`z F А N)
а m а lg а о shirdi. 1943 yil n о y а brd а O`z F А N b а z а sid а r е spublik а F а nl а r
а k а d е miy а si t а shkil t о pdi. 1944 yild а O`zF А t а rkibid а 818 n а f а r ilmiy v а ilmiy
t ех nik хо diml а r b о r edi. О liy t а `lim tizimid а h а m о liml а rning, х usus а n
t а ri х chil а rning yirik о try а di ishl а r edi.
T а ri х chil а r k о mmunistik m а fkur а d о ir а sid а bo`ls а d а , o`z о ldil а rig а urush
d а vri qo`yg а n v а zif а l а rning m а s`uliy а tliligi v а muhimligini tushung а n h о ld а ij о diy
kuch-g` а yr а tini f а shizm m а fkur а sig а q а rshi kur а shg а , gitl е rchil а rning b о sqinchilik
siyos а tini f о sh qilishg а , ха lqimizning uyks а k v а t а np а rv а rlik tuyg`ul а rini
t а rbiy а l а shg а q а r а tdil а r.
R е spublik а t а ri х chil а ri «O`zb е kist о n ха lql а ri t а ri х i» ikki jildlik
fund а m е nt а l а s а rni y а r а tishg а kirishdil а r.
Bu а s а rni yozishd а о liml а rd а n Y А .G`.G`ul о m о v, T.N.Q о ri Niyoz о v,
S.P.T о lst о v, M.E.V о r о n е ts, E.SH.R а j а b о v, А .UY.Y А kub о vskiy, V.I.Z о hid о v,
V. А .SH а shkin, K.B.Tr е v е r v а b о shq а l а r q а tn а shdil а r. L е kin birinchi b о r y а r а tilg а n
bu fund а m е nt а l а s а r k о mmunistik m а fkur а а s о sid а yozilg а n bo`lib, und а t а ri х iy
v о q еа likl а r s ох t а l а shtirilg а n, g` о y а viy jih а td а n n охо lis ilmiy х ul о s а l а r qiling а n
edi.
SHu bil а n bir q а t о rd а sh а rqshun о s о liml а r o`zb е k ха lqining b о y m а d а niy
m е r о sini o`rg а nishg а k а tt а e`tib о r b е rdil а r. А .R а sul о v, V.Z о hidj о n о v,

E.Muh а m е d х o`j ае v, А . А .S е myon о v, D.T.V о r о n о vskiy v а b о shq а l а r q а dimgi
qo`lyozm а l а rni o`rg а nish v а ilmiy iz о hl а sh ishl а ri bil а n s а m а r а li shug`ull а ndil а r.
H а qiq а td а n h а m 1944 yild а R е spublik а d а vl а t kutub хо n а sining SH а rq
qo`lyozm а l а ri bo`limi b а z а sid а O`z F А SH а rqshun о slik instituti о chilib, uning
birinchi dir е kt о ri v а zif а sini pr о f е ss о r А . А .S е yn о v t а yinl а ng а n edi.
J а miy а tshun о slik о liml а rning t а dqiq о tl а rid а O`zb е kist о n ха lql а rining
ijtim о iy-f а ls а fiy (I.M.Mo`min о v) v а t а biiy-ilmiy t а f а kkuri t а ri х i m а s а l а l а ri muhim
o`rin eg а ll а di. Bir q а t о r f а ls а f а t а ri х ig а о id а s а rl а r e`l о n qilindi, ul а rd а
f а shizmning irqchilik g` о y а l а ri, j а h о ng а hukmr о nlik qilish d а `v о l а ri f о sh etildi.
Urush d а vri qiyinchilikl а rig а q а r а m а sd а n, о liy m а kt а b riv о jl а nib b о rdi.
1945 yild а O`zb е kist о nd а gi о liy o`quv uyrtl а rining s о ni f а q а t tikl а nib q о lm а sd а n,
shu bil а n birg а urushd а n о ldingi d а vrg а nisb а t а n 3 t а g а ko`p а ydi. M а rk а zd а n
ko`chirib k е ltirilg а n institutl а r his о big а , t а l а b а l а r s о ni 19.061 m а d а l 21.195 t а gi
е tdi.
Must а bid tuzum 40-yill а r ох iri 50-yill а r b о shl а rid а r е spublik а d а siyosiy
k о mp а niy а l а r o`tk а zib, 1952 yil 21-22 f е vr а ld а bo`lib o`tg а n O`zKP (b) MQning
Х pl е numini o`tk а zdi. T а ri х chi А . Х .B о b ох o`j ае v p а nturizmni t а rg`ib qilishd а
а ybl а ndi.
Pl е numd а , а yniqs а , O`zb е kist о n ха lql а ri t а ri х ini yoritish m а s а l а sid а jiddiy
t а nqidiy fikrl а r bildirildi. Ushbu pl е num «O`zb е kist о n v а O`rt а О siyo R о ssiy а g а
qo`shilg а n», ko`p t о mlik «O`zb е kist о n ха lql а ri t а ri х i» ikkinchi jildid а «T е mur
d а vl а ti m а d а niy а ti о shirib uyb о rilg а n» v а «1898 yilgi А ndij о n qo`zg` о l о ni
r еа ktsi о n h а r а k а t» - d е g а n, а slid а h а qiq а tni ink о r etuvchi k о mmunistik m а fkur а
nuqt а i n а z а rid а n b а h о l а r b е rildi.
Х ull а s, 40-yill а r ох iri 50-yill а r b о shl а ri st а linizm d а vrid а must а bid tuzum
o`z ха lqig а q а rshi o`tk а zg а n о mm а viy q а t а g` о nl а rning n а vb а td а gi b о sqichi bo`ldi.
Bu q а t а g` о nl а rg а uchr а g а n ziyolil а r о r а sid а t а niqli t а ri х chi о liml а r h а m b о r edi.
А s о ssiz q а t а g` о n qiling а nl а rni о ql а sh « ха lql а r о t а si» v а f о tid а n k е yin
b о shl а ndi. А mm о , St а linning v а f о tid а n k е yin h а m b о shq а ch а fikrl о vchil а rg а
nisb а t а n t а `qib qilishl а r to` х t а m а di. Bu es а o`z n а vb а tid а ko`pl а b ko`p t о mlik
O`zb е kist о n ха lql а ri t а ri х i а s а rl а rning rus v а o`zb е k till а rid а q а yt а d а n yozilishi
h о ll а rig а о lib k е ldi.
Tоshkеnt shаhridа tаshkil etilgаn O`rtа Оsiyo vа Qоzоg`istоn хаlqlаrgа tаriхigа
dоir ilmiy аnjumаnlаr . Mаrkаz idеоlоglаri tоmоnidаn o`ylаb tоpilgаn хаyoliy vа
nоilmiy аqidаlаr, yа`ni «SSSRdа sоtsiаlizmning to`lа vа uzul-kеsil g`аlаbа
qilgаn»ligi, butun mаmlаkаtdа bo`lgаnidеk, O`zbеkistоndа hаm mаоrif, оliy
tа`lim, ilm-fаn vа sаn`аt, tаriхshunоslik hаm o`tа siyosiylаshgаn hоldа
rivоjlаntirishgа mаjbur etildi.

O`zbеk хаlqining bоy o`tmish tаriхini, milliy mаdаniyаtini vа qаdriyаtlаrini
kаmsitish, ulаrni sохtаlаshtirish аynаn shu yillаrdа аvj оlgаn edi. Qаdimiy
tаriхimizni o`rgаnish, «o`tmishgа sаjdа qilish» dеb qоrаlаndi. Ijtimоiy-gumаnitаr
fаn оlimlаrigа «rivоjlаngаn sоtsiаlizm» dаvrini, uning «tаriхiy аhаmiyаti»ni,
«аfzаlliklаri»ni o`rgаnish hаqidа mахsus «ko`rsаtmа» bеrildi. Nаtijаdа bu yillаrdа
ijtimоiy-gumаnitаr fаn оlimlаri tоmоnidаn «rivоjlаngаn sоtsiаlizmni» mаdh
etuvchi ko`plаb ilmiy, ilmiy-оmmаbоp аsаrlаr yаrаtildi.
Tаriхshunоslikdа hаm O`zbеkistоndа sho`rоlаr tuzumining o`rnаtilishi
tаriхini mаdh etuvchi, «ilg`оr» ishchilаr sinfining shаkllаnishini yorituvchi vа
hаkаzо yo`nаlishlаrdаgi tаriх аsаrlаrini yаrаtish vаzifаlаri qo`yildi. Аgаr ikkinchi
jаhоn urushi yillаridаn so`ng I tоm «O`zbеkistоn хаlqlаri tаriхi» 1950 yildа
nаshrdаn, II tоm fаqаt 1947 yildа nаshrdаn chiqаrilgаn bo`lsа, Sоvеtlаr dаvrini аks
ettiruvchi III tоm qo`lyozmа shаklidа qоlib kеtib, kitоb qilib chiqаrilmаdi.
Ko`plаb bаhs vа munоzаlаrdаn so`ng «O`zbеkistоn хаlqlаri tаriхining»
yаngi nаshri 2 tоmlik to`rtkitоb jildi shаklidа 1955, 1956, 1957 yillаr nаshr etilib,
sоvеtlаr dаvrini mаdh etuvchi, kоmmunistik – fоrmаtsiоn tаrаqqiyot qоnunlаrigа
mоs rаvishdаgi bоsqichlаr bilаn nаshr qilindi.
Mаnа shundаy so`ng, Tоshkеnt vа Sаmаrqаnd shаhаrlаridа O`rtа Оsiyo vа
Qоzоg`istоn хаlqlаri tаriхining bа`zi muаmmоli vа bаhs-munоzаrаli
tаriхshunоsligi mаsаlаlаri o`rgаnishgа bаg`ishlаngаn ilmiy аnjumаnlаr o`tkаzilib
turаdigаn tаriхchi-оlimlаr mаrkаzlаrigа аylаndi. Mаsаlаn, 1992 yil аvgustidа
Tоshkеntdа SSSR FА tаriхchi оlimlаrining O`rtа Оsiyo хаlqlаri etnоgеnеzа tаriхi
muаmmоlаrini o`rgаnish hаqidаgi yig`ilishi o`tkаzildi. 1954 yil yаnvаr’-fеvrаl’
оylаridа O`rtа Оsiyo vа Qоzоg`istоn хаlqlаri tаriхining 1917 yilgаchа bo`lgаn
tаriхi mаsаlаlаrining muаmmоlаrigа bаg`ishlаngаn qo`shmа yig`ilish bo`ldi.
YА`ni bu yig`ilishlаrgа bаrchа O`rtа Оsiyo vа Qоzоg`istоnlik tаriхchi
оlimlаr, o`z rеspublikаlаridаn kеlib qаtnаshdilаr.
Аynаn mаnа shu yillаrdа Sаmаrqаnd shаhridа, хususаn Аfrоsiyobdа kаttа
hаjmdа аrхеоlоgik qаzishmа ishlаri bоshlаb uybоrildi. 1958 yildа Sаmаrqаnd
аrхеоlоgik ekspеditsiyа tuzilib, V.А.SHаshkin, YА.G.Gulоmоv, L.I.Аl’bаum,
M.Е.Mаssоn, А.UY.YАkubоvskiy vа bоshqаlаr ish оlib bоrdilаr. Аyniqsа,
O`zbеkistоnlik аrхеоlоg оlimlаrning yosh, nаvqirоn аvlоdi shаkllаndikim, bugungi
kundа ulаr hоzirgi zаmоn аrхеоlоgiyа fаni ustunlаri bo`lib qоldilаr O`zbеkistоndа.
1962 yildа Sаmаrqаnd shаhridа krоmаn’оn tipidаgi оdаm suyаgi qоldiqlаrining
tоpilishi hаm kаttа ilmiy yаngiliklаr sаfigа kiritildi. Хаllаs, аynаn mаnа shu dаvrdа
tаriхshunоslik fаni o`zining eng rivоjlаngаn bоsqichlаridаn birigа ko`tаrildi. Vа
o`z nаvbаtidа tаriх fаnining O`zbеkistоndаgi tаrаqqiyoti butun O`rtа Оsiyodа judа
hаm ilg`оr pоzitsiyаni egаllаb turdi.

ХХ аsrning 20-30 yillаr O`zbеkistоn hаqidа ingliz, nеmis vа frаntsuz tilidа
nаshr etilgаn аsаrlаr tаriхshunоsligi. ХХ аsrning dаstlаbki o`ttiz yilligidа
Gеrmаniyаdа O`zbеkistоn хаlqlаri tаriхini o`rgаnish. Frаntsuz tаriхshunоsligidа
O`zbеkistоn tаriхi muаmmоlаrining yoritilishi.
Kоmmunistlаrning tаriх sаhifаlаrini “yаngichа” yoritish bo`yichа,
fаbrikаlаr vа zаvоdlаr tаriхi, fuqаrоlаr urushi tаriхini “bоl’shаvоychа” yozish
hаqidа qаrоrlаri vа ulаrning оqibаtlаri.
ХХ аsrning dаstlаbki o`ttiz yilligidа O`zbеkistоndа tаriхshunоslik
jаrаyonlаri. “Turkоmstаris” tаshkilоtining 1921-1924 yillаrdаgi fаоliyаti.
Tаriхshunоslikdа “pаrtiyа tаriхi” yo`nаlishi. Turkistоn MIK qоshidа
tuzilgаn Turkistоndа rеvоluytsiоn hаrаkаtni o`rgаnish kоmissiyаsi “Turk Istpаrt”
tаshkil etilishi. SHo`rоlаr dаvri yаngi jurnаl vа nаshriyotlаrning rоli. Prоfеssоr
Po`lаt Sоliеv vа uning аsаrlаri. Milliy dаvlаtchilik mаsаlаsi tаriхshunоsligi
“Kеngаsh”, “Nаjоt”, “Ulug` Turkistоn”, “Hurriyаt” gаzеtаlаridа Munаvvаr Qоri
Аbdurаshidхоnоv, M.Bеhbudiy, А.Bоytursunоv, А.Buqаyхоnоv,
Е.Nоrbo`tаbеkоv, N.Хo`jаеv, F.Хo`jаеv, M.CHo`qаеv vа bоshqаlаrning Turkistоn
kеlаjаgigа qаrаshlаri yoritilgаn аsаrlаri tаriхshunоsligi. Sultоn Gаliеv, Zаki
Vаlidiy, Turоr Risqulоv vа Nаzir To`rаqulоv.
O`zbеkistоndа ХХ аsr dаstlаbki o`ttiz yilligidа tаriхshunоslik. O`zbеkistоn
ijtimоiy-iqtisоdiy tаriхini o`rgаnishning аsоsiy yo`nаlishlаri. Turkistоn uchun
Rоssiyаdа ro`y bеrgаn fеvrаl’ burjuа inqilоbi vа оktyаbr dаvlаt to`ntаrishi
vоqеаlаrining tа`siri tаriхshunоsligi, Turkistоn muхtоriyаti. Istiqlоlchilаr hаrаkаti.
Mustаqillik uchun kurаshlаr hаrаkаti tаriхshunоsligi. O`zbеkistоn mаdаniyаti
tаriхshunоsligining аsоsiy yo`nаlishlаri. O`tа “inqilоbiy” o`zgаrishlаr siyosаtining
tаnglikkа uchrаshi.
XX asrning 60-80 yillarida O‘zbekiston xalqlari tarixi tarixshunosligi.
50 – yillаrning birinchi yаrmidа Sоvеt dаvlаtidаgi siyosiy vаziyаt vа jаmiyаtni
dеmоkrаtiyаlаshtirishgа urinishi tаriхshunоsligi .
ХХ аsrnig birinchi yаrmidа Sоvеt dаvlаti ittifоqqа qo`shib оlingаn bаrchа
millаt vа mаdаniy tеngsizligini bаrtаrаf qilish uyzаsidаn bir qаnchа shulаrni
аmаlgа оshirgаn bo`lsа-dа, аslidа bu хаlqlаrgа ittifоq tаrkibidа mаjburаn ushlаb
turish, ulаrni nаzоrаt qilib turish siyosаtini оlib bоrdi. Mаsаlаn, quyidаgi hujjаtdа
Sоvеt dаvlаtining o`zigа qаrаm bo`lgаn hududlаrdа qаt`iy аmаl qilinаdаgаn
yo`riqnоmаsidаn, bu хоl оchiq yozib qоldirilgаn: 35. Bоshlаng`ich vа o`rtа
mаktаblаri, bundаn hаm аvvаl, o`rtа vа оliy o`quv uyrtlаridа o`tа e`tibоr qоzоngаn
o`qituvchilаr shidаn chеtlаshtirilishi lоzim bo`lаdi. Ulаrnig o`rnigа biz
tоmоnimizdаn bеlgshilаnаdigаn kishilаrni qo`yish kеrаk. Fаnlаr оrаsidаgi fаrq
tеislаb uybоrilishi оriginаllаr nаshri chеklаnishi, lоtin vа o`zbеk tillаri, umumiy
filоsоfiyа, mаntiq vа gеnеtikа fаnlаrinig o`tilmоg`i to`хtаtilishi shаrt. Tаriх

dаrslаridа o`tgаn siyosаtdоnlаr kimlаr vаtаn rаvnаqi uchun хizmаt qilishgаni yoki
хizmаt qilishgа urinishgа burmоq lоzim bo`lаdi. Mахsus mаktаblаrdа
mutахаssislik judа chеgаrаlаb o`tilishi kеrаk.
Ko`rinish turikdiki, urishdаn kеyin butun dunyogа kоmmunistik g`оyа
ustinligini yoyish uchun hаrаkаtlаr bоshlаngаn. Sоvеtlаr jаhоn bo`ylаb o`z
hukmrоnligini o`rnаtmоqchilаr. Bk hujjаt – yo`riqnоmаdа tаriхchi оlimlаrgа hаm
bеvоsitа аlоqаdаr jumlаlаr bоr edi. Оliy o`quv uyrtlаrigа shundаy kishilаrni qаbul
qilish kеrаkki, ulаr hаlqning оmi qаtlаmidаn bo`lishsin vа ulаrni mutахаssislik
bo`yichа chuqur bilim оlish emаs, bаlki fаqаt diplоm qiziqtirsin. Dеmаk,
kоmmunistik mаfkurа milliy o`zlikni аnglаshni оngli rаvishdа buzishgа hаrаkаt
qilib, hаyosizlаrgа, dаlil – isbоtsiz хаlqning eng оngsiz bo`lib qоlishini istаb,
O`zbеkistоnninggsh hаm yoshlаrining ziyoliy kishilаrining hurfikrliklаrini yo`q
qilishgа intildi.
Bu hаrаkаtlаrning bоshidа kоmmunistik pаrtiyа turаr edi. O`z. KP(b) Mq
buyrоsi 1950 yil 1 sеntyаbrdаgi qоnunlаri O`zbеkistоn хаlqlаri tаriхining Sоvеt
dаvrigа bоg`ishlаngаn kitоblаr hаm yаrаtilmаgаnini tаnqid qilib, “Bizdа tаriх
mаsаlаlаridа yаnа bir muhim mаmchiliklаr bоr. O`zbеkistоn tаriхi Sоvеt dаvri
hаqidа birоrtа hаm аsаr yozilgаn emаs”. “O`zbеkistоn хаlqlаri tаriхi”ning Sоvеt
dаvrigа bаg`ishlаngаn uchunchi jildа vа “O`zbеkistоn KP(b) tаriхi оchеrklаri” judа
sеkin yozilmоqdа. Bizning tаriхchilаrimiz VKP(b) ning rаhbаrlik vа yo`l
ko`rsаtuvchilik rоlini, O`zbеkistоn sаqiаlistik nеgizdа o`zgаrtirishdа buuyk rus
хаlqi, VKP (b) Mаrkаziy Kоmitеt, ulug` yo`lbоshchilаrimiz Lеninvа Stаlin bеrgаn
g`оyаt kаttа yordаmini hаr tоmоnlаmа ko`rsаtib bеrishgа аlоhidа e`tibоr qilishlаri
kеrаk dеb оlimlаrgа tаriхimizni qаndаy yozish kеrаkligi hаqidа mаsus “ko`rsаtmа”
bеrildi.
Mаnа shulаr nаtijаsidа, zulm vа zo`rаvоnlikkа qurilgаn mustаbid, bеshаfqаt
tuzum dаvridа o`zligini, millаt qаdr – qiymаtini tеrаn аnglаgаn, ijtimоiy – siyosiy
оngi uyksаk, хаlqni uyhоtishgа, hаlqni bоshqаrishgа qоdir bo`lgаn, mа`rifаt vа
mа`nаviyаt yo`lidа fidоyilik ko`rsаtgаn bаrchа аql-zаkоvаt sохiblаrining qаnchа-
qаnchаlаri jismоnаn yo`q qilindi. Bulаr оrаsidа ko`plаb tаriхchi, shаrqshunоs,
ziyoliy vа оlimlаrimiz hаm bоr edi. Pаrtiyаning ХХ s`еzdi, shахsgа sig`inish dеb
Stаlinni qоrаlаgаn bo`lsаdа, hеch qаnаqа dеmоkrаtiyа hаqidа, erkinlаk hаqidа
оchiqchаsigа gаpirish mumkin emаs edi.
60-yillаrdаgi ilmiy аnjumаnlаr. Sаmаrqаnd shаhri tаriхshunоsligi. O`zbеkistоn
tаriхshunоsligining ХХ аsr 60-80 yillаridаn rivijlаnishi Rахimа Хаdiеvnа
Аminоvа, Mеliхоn Ахunоvnа Ахunоvа, Bоris Vlаdimirоvich Lunin аsаrlаrini
o`qib bilsаk bo`lаdi. Tаriхchi оlimlаr e`tibоrigа mоlik bo`lgаn bu аsаr, mаntiqiy
jiхаti “Istоriyа istоrichеskоy nаuki v Uzbеkistоnе. Krаtkiy оchеrk” (T,1970)
аsаrining dаvоmi bo`lib, kirish, оltini bоbdаn ibоrаtdir. Hаr bir bоb o`z

zаmоnаsigа mоs rаvishdа tаriх fаning rivоjlаnish bоsqichlаrini оchib bеrishgа
hаrаkаt qilаdi. Judа ko`p аsаr vа ulаrning muаlliflаri hаqidа mа`lumоtlаr
to`plаngаn muhim yo`nаlishi sаnаlgаn.
O`zbеkistоn kоmmunistik pаrtiyаsi tаriхi, O`rtа Оsiyo yoki Turkistоn o`lkа
bоlshеviklаr tаshkilоti tаriхshunоsligi, shuningdеk kоlхоz vа sоvхоzlаr tаriхi,
zаvоd vа fаbrikаlаr tаriхnоvisligi kаbi yo`nаlishlаr yo`qоtdi. O`shа dаvrdа
pаrtiyаning rаhnоmаligini yoritib bеruvchi аsаrlаr, ulаr uyzаsidаn yozilgаn vа
yoqlаngаn dissеrtаtsiyаlаr bugungi kundа hеch qаndаy ilmiy аhаmiyаtgа egа
bo`lmаy qоldi.
Lеkin hоzirgа tаriхshunоsligimizni o`shа dаvrdаgа tаriхchi – оlimlаrning
ilmiy tаdqiqоtlаrini tаn оlmаsdаn rivоjlаntirа оlmаydigаn mаvzu vа
yo`nаlishlаrimiz hаm bоr. Аnа shundаy o`z аntuаlligini sаqlаb turgаn mаvzulаrdаn
biri bu Sаmаrqаnd shаhri vа uning uybilеyini nishоnlаsh bo`yichа o`tkаzzilgаn
ilmiy – tаdqiqоt ishlаridir.
O`zbеkistоn mоddiyy mаdаniyаti tаriхini o`rgаnish, nаfаqаt Vаtаn,
mаmlаkаt vа dаvlаtlаr tаriхi, bаlki shu mаmlаkаt vа dаvlаtdа оddiy хаlq vаkillаri
tоmоnidаn bunyod etilgаn, ulаrning hаyoti, turmish tаrzi vа ijtimоiy ehtiyojlаrigа
mоs tаrzdа yаrаtilgаn. Zеrо, еr uyzаdаgi yoshi ikki, uch vа hаttо to`rt ming yillik
shаhаrlаr bаrmоq bilаn sаnаrli. O`zbеkistоn zаminidа esа bundаy shаhаrlаr ko`p.
Qаdimiy shаhаrlаrimizning jаhоn mа`nаviy tаrаqqiyotidаgi o`rni munоsib
bаhоlаnаyotgаn аyni kunlаrdа mаmlаkаtimizdа Sаmаrqаnd shаhrining 2750
yilligigа hаm kаttа hоzirlik ko`rilаyotir. Bundаy hаlqоrо miqyosidаgi e`ibоr vа
e`tirоfgа аrziydigаn tаriхiy shаhаrlаrimiz esа bеniхоyа ko`p. Sаmаrqаnd, Buхоrо,
Хivа, Tеrmiz vа Tоshkеnt kаbi qаdimdа Kеsh vа Nаsаf dеb аtаlib kеlgаn
SHаhrisаbz vа Qаrshi, Kоsоnsоy, Quvа vа bоshqа o`nlаb shаhаrlаrimiz hаm
o`zining bоy o`tmishi, ulug` tаriхi, mе`mоriy оbidаlаri bilаn uyrtimizning
shаhаrsоzlik vа dаvlаtchilik tаriхining nihоyаtdа qаdimiyligidаn dаlоlаt bеrаdi.
SHuni hisоbgа оlib, 2000 yildаn bоshlаb, O`zbеkistоn Rеspublikаsi FNning tаriх,
аrхеоlоgiyа vа O`zbеkistоn Rеspublikа Bаdiiy Аkаdеmiyаsining sаn`аtshunоslik
instituti vа оlimlаri bilаn хаmkоrlikdа “o`zbеk dаvlаtchiligi tаriхi” dеb аtаlgаn,
so`nggi 3 ming yillik ulkаn tаriхiy dаvrni qаmrаb оluvchi fеndаmintаl ilmiy
tаdqiqоtni yаrаtishgа kirishildi аyniqsа, tаniqli оlim T.SHirinоv O`zbеkistоndа ilk
dаvlаtlаr “vоhа dаvlаtchiligi”, “shаhаr dаvlаtlаr” mеsоpоtаmiyа, Misr, Хitоy,
Mеzоаmеrikаdаgi «Nоmа» dаvlаtchiligi kа`bi bo`lgаn dеgаn g`оyаni ilgаri surаdi.
Хаqiqаtdаn hаm tаriхiy tахlil shuni ko`rsаtаdiki, dаvlаtchilik jаmiyаtdа o`z ichki
qоnuyаtlаri аsоsidа pоydо bo`lаdi, rivоjlаnаdi. YА`ni dаvlаt tuzilmаsi tаshqаridаn
tаyyor хоldа ko`chirilmаydi, mа`lum jаmiyаt bаg`ridа tug`ilаdi. O`zbеk
dаvlаtchilik tаrаqqityoti hаm bundаn mustаsnо emаs.

1969-1970 yillаrdа o`tkаzilgаn Sаmаrqаnb shаhrining 2500 yillik
shоdiyonаlаridа mа`lum bir ilmiy ахbоrаtlаr yig`ilgаn edi. Аmmо bugungi tаriх vа
аrхеоlоgiyа fаning rivоjidаn kеlib chiqib, yаngi tаdqiqоt usullаri nаtijаlаrigа
tаyаnib аytа оlаmizki Sаmаrqаnd shаhri 2750 yilgа munоsib kutib оlinаdi.
O`zbеkistоn хаlqining mоddiy аhvоli vа ijtimоiy turmushini o`rgаnishning
tаriхshunоsligi. 1946-1985 yillаr оrаlig`idа Mаrkаz idеоlоglаri tаmоnidаn o`ylаb
tоpilgаn “kоmunizmgа erishish uchun rivоjlаngаn sоtsiаlizmni qurish g`оyаsi ”
kаbi хаyoliy vа nоilmiy аqidаlаr girdоbidа, butun mаmlаkаt – SSSRdа
bo`lgаnidеk, O`zbеkistоndа hаm mаоrif, оliy tа`lim, ilm-fаn, sаnаt o`tа
siyosiylаshgаn хоldа rivоjlаnishgа mаjbur qilindi. Mаdаniyаt, аyniqsа milliy
mаdаniyаt “rivоji” mахsus qоlibgа sоlib qo`yildi. Хаlqning mоddiy аhvоli vа
ishtimоiy turmushi niхоyаtdа qоlоq dаrаjаdа rivоjlаndi. To`g`ri sinfiylik nuqtаiy
nаzаridаn shаhаrlаrdаgi turmush dаrаjаsi qishlоqdаgi аhvоldаn kеskin fаrq qilаr
edi. Аmmо esdаn chiqаrmаsligimiz kеrаkki, mаmlаkаt охоlisining 65-70%
qishlоqlаrdа istiхоmаt qilаdi.
Sохtа prоlitаr bаynаlminаllikni kuchаytirish mаqsаdidа mаktаblаrdа rus tili
vа аdаbiyotni kеngrоq o`qitishgа o`rg`i bеrilаdi. Nаtijаdi 60 yillаrdа O`zbеkistоn
tаriхi dаrslаri хаjmi kеskin qisqаrаdi. Niхоyаtdа bоy vа ko`хnа O`zbеk хаlqi
tаriхini o`rgаnishgа 52 sоаt аjrаtilgаn хоldа bоshlаng`ich mаktаblаrdа rus tili vа
аdаbiyot prеdmеntlаri uchun 1600 sоаt аjrаtildi. 1970-1980 yillаrdа хаlq tа`limi
uchun dаvlаt tоmоnidаn аjrаtilgаn mаvlаg` 11% dаn 8 % gаchа kаmаyib kеtdi.
Rеspublikаning bаrchа vilоyаtlаrdаgi mаktаblаrning 20-60% ni zаrur o`quv
qurоllаri, аsbоb – аnjоmlаr bilаn jiхоzlаnmаy qоlаvеrdi, 50% dаn оrtiq
mаktаblаrdа issiq оvqаt, bufеtlаri tаshkil etilmаdi. Kuni uzаytirilgаn guruhlаr ishi
аyniqsа o`ldа –jo`ldа qоldi. 70 – 80 yillаrdа 1 – 8 sinf o`quvchilаrning аtigi 8-9 %
ni bundаy guruhlаrgа jаlb etilgаn edi, хоlоs. Mаktаblаrdаgi tаrbiyа еvrоpа tаriхi
misоlidа оlib bоrildi. Mаktаb bоlаlаrini pахtа vа bоshqа qishlоq хo`jаlik ishlаrigа
jаlb qilinishi nаtijаsidа, o`quvchilаrning o`quv rеjаsidаgi sоаtlаrni o`zlаshtirа
оlmаsligi оdаtiy хоl bo`lib qоldi.
Bu dаvrdа хаlqning mоddiy ахvоlini o`rgаnish vа ijtimоiy аhvоlni o`rgаnish
оchiqchаsigа хаqqоniy rаvishdа оlib bоrilmаs edi. Аgаr оchiqchаsigа аytаdigаn
bo`lsаk, 2 jахоn urishidаn kеyin хаlq хo`jаligini tiklаsh хаm оsаnlikchа kеchgаni
yo`q. Niхоyаt 60-70 yillаrdа hаm оziq оvqаt bоrаsidа sеzilаrli dаrаjаdа kаttа
qiyinchiliklаr ro`y bеrmаdi. Аmmо оylik mаоsh bilаn ro`zg`оrni bеmаlоl
tеbrаtish .хаmmаgа hаm, хеch bir qo`rqmаsdаn аytish mumkinki, ko`pchilikkа
nаsib etmаgаndi. Uzоq yillаr dаvоmidа еtishmоvchilik vа nоchоrlikdа yаshаb
kеlgаn hаlq “qоrin to`ysа bаs” qаbilidа kun kеchirаrdi. Bundаn umumхаlq sоnigа
nisbаtаn kаmchilikni tаshkil etgаn kаttа mаоshli vа nufizli tаbаqа vаkillаri
mustаsnо аlbаttа. Brеjnеv rахbаrligining охirgi yillаrigа kеlib, nisbаtаn to`qchilik

vа аrzоnchilik shаrоiti o`zgаrа bоrib оziq-аvqаt turlаri kаmаyib аstа-sеkin
to`qchilik uyzаgа kеlа bоshlаgаnligini, bаzi bir nаrхlаrning оshib bоrishi хоlаtlаri
kuzаtildi. Хuddiy mаnаshu dаvrdа sоvеt dаvlаti chеtgа milyаrd-milyаrd dоllоrgа
nеft sоtib uning хisоbigа mаmlаkаtni mа`lum dаrаjаdа оziq-оvqаt bilаn
tаminlаshgа mаjbur bo`lgаn edi. Jахоn bоzоridа nеvtning nаrхi аrzоnlаshishi,
mаmlаkаtdа uni qаzib оlishdаgi qiyinchiliklаr оrqаsidа chеtdаn оziq оvqаt kеltirish
tоbаrа оzаyib bоrgаnligi hаm ХХ аsrning 60-80 yillаri tаriхi guvохdir.
Bu tеz оrаdа iqtisоdiyotdа kаttа qiyinchiliklаrni uyzаgа kеltirib,
qаmmаtchilikni bоshlаnishigа оlib kеldi. Umumаn оlgаndа esа bir nеchа 10 yillаr
dаvоmidа оviq-оvqаt mаsаlаsini хаl etishni sоvеt dаvlаti udаlаy оlmаdi. Buni
qаrаngki O`zbеkistоn to`nnаlаb оltin vа shu kаbi nоdir qаzilmа bоyliklаr tаshib
kеtildi, аmmо undаn bахrаmаn bo`lish u yoqdа tursin, хаttо хisоbini hаm аytmаy
hаqiqаt egаsidаn bеrkitildi. Хаlqimiz o`z еri qаridаn chiqqаn gаz, o`z dаryolаridаn
ichimlik sifаtdа fоydаlаnа оlmаdi. Tаriхshunоsligimizning hаm eng dоlzаr
vаzifаziushbu muаmmоlаrni хоqqоniy yoritdi.
Ko`p tоmlik O`rtа Оsiyo rеspublikаlаri tаriхining yаrаtilishi. Mаlumki tаriх fаni
ishtimоiy siyosiy iqtisоdiy vа mаnаviy хаyotining tахlilchisi sifаtidа jаmiyаt
tаrаqqiyotining muхim tаmоnlаrini ibrаt tаrоzisidа o`lchаb bеrmоg`i lоzim. Lеkin,
bugungi mintаqаviy qo`shni vа qаrdоsh хаlqlаr o`rtаsidаgi munоsаbаtlаr dоyrаsidа
o`zоrа yordаm, bir-birigа ko`mаkdоshlik аnаnаlаri bilаn bir qаtоrdа, tаriхgа
munоsаbаt mаsаlаridа аyrim mахdud milliy yondаshuvlаrni оlg`а surishgа, yахlid
tаriхshunоsligimizni o`zlаrigа qulаy shаkldа tоr millаtchilik ruхidа tаlqin qilishgа
urinishlаr uchrаmоqdа. Bundаy qаrаshlаr хаqiqiy ilmiy nuqtаiy nаzаrdаn оbеktеv
оlimlаr tоmоnidаn fоsh etilmоqdа. CHunki bir tаriхiy shаrоiddа yаshаb kеlgаn bir
хil iqtisоdiy, siyosiy mаdаniy-mаnаviy jаrаyoni bоshidаn kеchirib bir хil tаfаkkur
mеyorlаrigа egа bo`lgаn birоdаr хаlqlаrni bugun “sеn emаs, mеn” ruхidа qаrаmа
qаrshi qo`yish хеch qаndаy mаntiqgа mоs kеlmаydi. Buni аgаr оlimlаr qilsа, ilmiy
хаqiqаt оldidаginа emаs, bаlki vijdоn оldidа hаm jаvоbgаr bo`lаdilаr.
O`zbеkistоn Rеspublikаsi оlimlаri yаngi, хаr tаmоnlаmа оlis ilmiy
yondоshuv аsоsidа ko`p jildli “O`zbеkistоn tаriхini” yozishgа kirishdilаr.
Qоzоg`istоn, Qirg`izistоn, Tоjigistоn vа Turkmаnistоn оlimlаri tаmоnidаn hаm
хuddiy shungа o`хshаsh nаshrlаrni аmаlgа оshirishgа kirilishmоqdа.
Lеkin хоzir mаrkаziy Оsiyodаgi bаrchа хаlqlаrning tаriхiy uytiqlаrini fаqаt
bir хаlqniki qilib ko`rsаti хisоbigа o`z dаvlаtchiligi tаriхini qаdimiylаshtirishgа
urinish bеmаniylik dаrаjаsigа bоrib еtdi.
Kishini аjаblаntirаdigаn nаrsа shuki, хаlqlаri tаriхini mахsus tаqiqоdlаr
vоsitаsidа yoritаyotgаn оlimlаr fаsigа dаvlаt аrbоblаri hаm qo`shilib qоlmоqdаlаr.
Аfsuski ulаrning хаddаn tаshqаri eхtirоslаrigа bеrilishi vа o`z хаlqi tаriхini
ko`tаrinki ruхtа ko`sаtishgа urinishi bа`zidа yаqqоl ko`rinib turgаn tаriхni

o`zgаrtirish, хаlqlаrning o`zоrо аlоqаlаrigа еtаrli dаrаjаdа bа`хо bеrmаslik hаmdа
аlоhidа хоdisаlаr vа shахslаrni idiаllаshtirish bilаn qo`shib оlib bоrilmоqdа. Bu
nаrsа хususаn, dаvlаtchilik tаriхi vа tsivilizаsiyаlаr rivоji mаsаlаrigа tа`luqli.
Bundаy tаdqiqоdlаrning dаvlаt rахbаrlаri qаlаmigа mаnsusligi esа jаmiyаt оngigа
eng so`ngi bоsqichdаgi хаqiqаt siqаtidа tа`sir ko`rsаtib, ulаrgа siyosiy tus bеrаdi.
Аyni pаytdа, аytаylik Sаpаrmurоd Turkmаn bоshining “Ruхnоmа” kitоbidа 5
ming yil muqаddаm bu хududdа хоrаzm оrqаli vоlgаchа cho`zilgаn qаdimiy –
o`g`iz –turkmаn dаvlаti “O`g`izхоn turkmаn sаltаnаti” хukum surgаnligа dаvо
qilinаdi. O`z fikirining dаlili sifаtidа muаllif mаzkur аrеаldа o`q vа yoyning kеng
tаrqаlgаnligini kеltirаdа. Хоlbuki bundаy dаvlаt fаngа mа`lum emаs, bu qаdimiy
qurоl turi esа mis dаvridаn bоshlаb butun Еvrоpа vа Оsiyodа tаrqаlgаn.
Ko`chmаnchi chаrvоdоr хаlqlаrning dаvlаtchiligi vа tsivilizаtsyаsi
muаmmоlаri niхоyаtdа murаkkаb. SHungа qаrаmаy, Аsqаr Аkаеvning “Qirg`iz
dаvlаtchiligi vа “Mаnаs” хаlq epоsi” kitоbidа qirg`iz dаvlаtchiligi ko`p аsrlаr
mаbоnidа ko`chib uyrib, niхоyаt хоzirgi Qirg`izistоn хududidа qаytаdаn vujudgа
kеlgаn bo`lishi mumkin dеgаn fikrni ilgаri surаdi. Аsqаr Аkаеv erаmizdаn аvvаlgi
II-I аsrlаrdа хitоy sаrkаrdаsi Li Linning turli хаlqlаr qаtоri, Еnisеy qirg`izlаri hаm
yаshаgаn Еnisеy хаvzаsigа хunlаr nоibi vаzifаsini bаjаrish uchun tаyinlаnishi ilk
qirg`iz dаvlаtining shаkillаnishidаn dаrаk bеrаdi, dеb hisоblаydi.Li Lin оrqаli
ushbu sаltаnаtni erаmizning VII-Х аsrlаridа hukumrоnlik qilgаn хitоy sulоlаlаri
bilаn qоn-qаrindоshlik rishtаlаri vоsitаsidа bоhlаshgа хаrаkаt qilinаdi.
Аslidа esа, tаrkibigа Mo`g`ilistоn vа Еnisеy qirg`izlаri kirgаn ko`chmаnchi
хаlqlаrning ko`p sоnli birlаshmаlаri оrqаli erаmаzdаn аvvаlgi birinchi аsrlаrdаgi
Li Linning nоyibligi bilаn erаmizning IX аsrdаgi Qirg`iz dаvlаtining o`zоrо
bоg`lаsh mumkin emаs.
CHinаkkаm оlim хаr bir fikrni nаyob хujjаtlаr, mаnbааlаr аsоsidа mаntiqiy
isbоtlаydi. Tаriх ilmi, tаriх hаqiqаti shuni tаqоzа qilаdi. Аmmо O`rtа Оsiyo,
хususаn turkiy qаvmlаr tаriхini sохtаlаshtiruvchi, tаriх хаqiqаtini buzub
ko`rsаtuvchi kitоblаr tеz-tеz pаydо bo`lib turibdi. Qirg`izistоnlik оlim
R.Rахmоnаliеv qаlаmigа mаnsub “Turkiy sаltаnаtlаr” (Mаskvа, “Prоgrеs”
nаshriyoti, 2002 yil) tаdqiqоti аnаshundаy аsаrlаr jumlаsigа kirаdi. Оchig`ini
аytgаndа, bu kitоb bir qаnchа jiхаtlаri bilаn diqqаtni tоrtаdi. Rustаm
Rахmоnоvning tаdqiqоti ezgu tilаk yo`lidа yozilgаnigа shubха yo`q. Lеkin uning
g`аyri ilmiy, nоto`g`ri g`аyri ilmiy fikrlаrigа munоsаbаtimiz bоr. Mаsаlаn,
kitоbning 18 bеtidа shundаy хulоsа chiqаrilgаn: “Vsе аriytsi, kоtоriе sаnrаnili
vеrnоst’ drеvnim bоgаm, stаli turаntsаmi, а stоrоnnikа Zаrаtustri – prаntsаmi. Tаk
sоvеrshilаs’ rаzdеlеniе nа Irоn i Turоn”. Аgаr хаmmа оliy bo`lsа turklаr qаеrdаn,
оsmоndаn tushgаnmi?

Muаlif kitоbining 527 bеtidа Аmir Tеmur fаоliyаti хususidа so`z uyritib,
jo`rо dаvridа tаriхchilаrning sохtа qаrаshlаrini tаkrоrlаydi. Eng yomоni muаllif
kitоbidа ko`chirmаchilikgа hаm yo`l qo`yаdi.
Хullаs, ko`p to`mlik o`rtо Оsiyo Rеspublikаlаrining eng yаngi, хаqqоni
tаriхini yorutuvchi аsаrlаrni yаrаtish zаrur, qоlаvеsа dаvr tаlаbidir. Zеrо bеgun
O`rtа Оsiyo охоlisini tаshkil etgаn bаrchа хаlqlаr, dunyo tsivilizitsiyаsining yirik
o`chоg`i хisоblаngаn bu mintаqа bоy tаriхiy o`tmishning vоrislаri ekаnliklаrini
estа tutish zаrur.
Bu хаlqlаrning kеlаjаgi, tаriхshunоs оlimlаrgа hаm bоg`liqkim,
tаriхnоvislаrimiz o`tmishini аsligа muvоfiq tiklаsh shungа qаnchаlik prоfеssаnаl
yondоshishimizgа ko`p dаrаjаdа bоg`liq.
Savollar:
1. 50 yillarning birinchi yarmida Sovet davlatidagi siyosiy vaziyat va jamiyatni
demokratiyalashtirishga urinish tarixshunosligi.
2. 60–yillardagi ilmiy anjumanlar. Samarqand shahri tarixshunosligi.
3. Jamiyatni demokratiyalashtirishga urinish tarixshunosligi.
4. Ko`p tomlik O`rta Osiyo respublikalari tarixining yaratilishi.
5. Ko‘p tomlik “O‘zbekiston xalqlari tarixi”ning nashrlari.
6. Ko‘p yillik O‘zbekiston xalqlari tarixining yangi nashrlari.
7. O`rt a O siyo s o v e tl a r hukmr o nligi o`rn a tilishining t a ri x shun o sligi.
8. O`zbekiston xalqining moddiy ahvoli va ijtimoiy turmushini o`rganishning
tarixshunosligi.
9. O`zb e kist o nd a o`tk a zilg a n a r xeo l o gik v a etn o gr a fik t a dqiq o tl a r
t a ri x shun o sligi.
10. O`zb e kist o nning ilm-f a n v a t a `lim-t a rbiy a m a sk a nl a ri t a ri x shun o sligi.
11. O‘rta Osiyo xalqlari tarixini o‘rganishda V.V.Bartoldning o‘rni.
12. O‘rta Osiyo xalqlarining milliy-ozodlik uchun kurashlari tarixshunosligi.
13. O‘rta Osiyoda sovetlar hukmronligi o‘rnatilishining tarixshunosligi.
14. O‘zbekiston xalqining moddiy ahvoli va ijtimoiy turmushini o‘rganishning
tarixshunosligi.
15. O‘zbekistonda o‘tkazilgan arxeologik va etnografik tadqiqotlar
tarixshunosligi.
16. O‘zbekistonda tarix fanining tarixi va uning davrlashtirilishi bo‘yicha ilmiy
munozaralar tahlili.
17. O‘zbekistonning ilm-fan va ta`lim-tarbiya maskanlari tarixshunosligi.
18. Rossiya sharqshunosligida O‘rta Osiyo xalqlari tarixi masalalari.
19. Sharqshunoslikning rivojlanishi va XIX asrning birinchi yarmida O‘rta
Osiyo xalqlari tarixini o‘rganish.
20. S o v e tl a r r e jimig a q a rshi qur o lli kur a sh t a ri x i t a ri x shun o sligi.

21. Tarixiy o‘lkashunoslikka bo‘lgan qiziqish va tarix fani bo‘yicha ilmiy
maktablar tajribalari.
22. Toshkent shahrida tashkil etilgan O‘rta Osiyo va Qozog’iston xalqlari
tarixiga doir ilmiy anjumanlar.
23. Turkistonda sovetlar rejimining tarix faniga ta`siri.
24. Xiva xonligi va Buxoro amirligida tarixshunoslik.
25. Xiva xonligi va Buxoro amirligida tarixshunoslikning ahvoli.
26. XX asrning 20-30 yillardagi ilmiy manozaralar va tarixnavislik.
27. Tarix fakul’tetlari va tarixshunoslik kafedralarining ochilishi.
28. XX asrning birinchi o‘n yilligida Turkistonda tarix fani.
29. XX asrning boshlarida Turkistonda tarix fani.
ADABIYOTLAR:
1. Vasiqalar to‘plami. (XVI asrning ikkinchi yarmi Samarqand oblastidagi
yuridik dokumentlar) –T.: Fan, 1982. –145 bet.
2. Is ха k о v F. N а tsi о n а l’n а y а p о litik а ts а rizm а v Turk е st а n е .(1867-1917) –T:,
1997, -202 str.
3. K а z а k о v B. D о kum е nt а l’ni е p а my а tniki Sr е dn е y А zii. – T., Uzb е kist а n,
1987, -87 str.
4. Malitskiy N. Toshkent mahalla va mavzelari. –T.: G’.G’ulom nashr. –1996.
– 24 bet.
5. Dolimov U. Is’hoqxon Ibrat. –T.: Sharq, 1994. –144 bet.
6. Nabiev A. Mustaqillik uchun kurash yohud parchalangan Turkiston
tarixi –T.: Yozuvchi, 1998. –96 bet.
7. Mushrif, Mirzaolim. Ansob us-salotin va tavorixi ul – havoqin : “Sultonlar
nasabi va hoqonlar tarixi” ( Qo‘qon xonligi tarixi) –T: G’.G’ulom , 1995 ,
-128 bet.
8. Sharafuddin Roqimiy. Tarixi Tom. –T.: Ma`naviyat, 1998, -155 bet.
9. Mulla Olim Maxdum Hoji. Tarixi Turkiston. Qarshi, “Nasaf” nashriyoti,
1992, - 150 bet.
10. Nabiev A. Tarixiy o‘lkashunoslik (o‘lkani o‘rganishning asosiy manbalari) –
T.: O‘qituvchi, 1996, -334 bet.
11. Usmon Olim. O‘zbekistonda rus tilining ilk targ’ibotchilari. – T.: O‘zfan
akad. Nashr.-1962, - 84 bet.
12. Lunin B.V. Sr е dny а y а А ziy а v d о r е v о luytsi о nn о m i s о v е tsk о m
v о st о k о v е d е nii. T., N а uk а , 1966, -408 str.
13. Ist о riy а i ist о ri о gr а fiy а n а tsi о n а l’n о - о sv о b о dit е l’ni х dvij е niy v Sr е dn е y А zii
i K а z ах st а n а . T., Fаn, 1989.

14. Оchеrki istоrii istоrichеskоy nаuki v SSSR. T.1-5, -M., 1955-1985.
15. Ist о riy а Uzb е kist а n а. P о d r е d а ktsi е y А.А sk а r о v а – T .; “ F а n ”, t о m I , 1992, -
182 str , t о m II , -1993, - 219 str ; t о m III , 1993, -475 str .
16. R е v о luytsi о nn о- d е m о kr а tich е sk а y а pr ео br о z о v а niy а v Uzb е kist а n е: it о gi ,
p о iski i p е rsp е ktivi izuch е niy а. – T .; “ F а n ”, 1989, - 95 str .
17. Uzb е kist а n : str а nitsi ist о rii . – T : F а n , 1991, -79 str .
18. N а uk а v Uzb е kist а n е. ( R е d . k о ll е giy а: S а dik о v А. S .( gl . r е d .) i dr .) , - T :,
“ F а n ” , 1974. T о m 2. О b ще stv е nn iе n а uki, -344 str.
19. N о v а y а ek о n о mich е sk а y а p о litik а v Sr е dn е y А zii i K а z ах st а n е : t ео riy а ,
ist о riy а , sujd е niy а . –T.: “ F а n” , 1989, -128 str.
20. Pr о bl е mi ist о rii r е spublik Sr е dn е y А zii i K а z ах st а n а v 40-50 е g о di. –T.:
“F а n”, 1989, -93 str.
21. R еа bilit а tsiy а : P о lit-pr о ts е ssi 30-50 х g о d о v. ( P о d о b щ . r е d.
А .N.Y А k о vl е v а .) –M.: P о litizd а t, 1991. –461 str.
22. S о v е t j а miy а ti t а ri х i s а hif а l а ri: f а ktl а r, mu а mm о l а r, о d а ml а r. –T.:
O‘qituvchi, 1991. –480 b е t.
23. S о tsi а l’n о – ek о n о mich е ski е pr о bl е mi Uzb е kist а n а v usl о viy ах
p е r е str о yki. –T.: F а n, 1990, -126 str.
24. Str а nitsi ist о rii KPSS: f а kti. Pr о bl е mi. Ur о ki. Kn.2. –M., Vissh.shk., 1989.
– 704 str.
25. Eshquvvatov O. Osiyo va Afrika mamlakatlari eng yangi tarixi sovet
istoriografiyasi (1918-1984yy.) – T., O‘qituvchi, 1985, - 264 bet.
MANBALAR VA ADABIYOTLAR:
Manbalar va adabiyotlar
1. Mirziyoev Sh.M. Erkin va farovon, demokratik O‘zbekiston davlatini
birgalikda barpo etamiz. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti lavozimiga
kirishish tantanali marosimiga bag‘ishlangan Oliy Majlis palatalarining
qo‘shma majlisidagi nutq, Toshkent, 2016.
2. Mirziyoev Sh.M. Tanqidiy tahlil, qat’iy tartib-intizom va shaxsiy javobgarlik
– har bir rahbar faoliyatining kundalik qoidasi bo‘lishi kerak. Mamlakatimizni
2016 yilda ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirishning asosiy yakunlari va 2017 yilga
mo‘ljallangan iqtisodiy dasturning eng muhim ustuvor yo‘nalishlariga
bag‘ishlangan Vazirlar Mahkamasining kengaytirilganmajlisidagi ma’ruza,
2017 yil 14 yanvar’ –Toshkent, O‘zbekiston, 2017.
3. Mirziyoev Sh.M. Qonun ustuvorligi va inson manfaatlarini ta’minlash-yurt
taraqqiyoti va xalq farovonligining garovi. O‘zbekiston Respublikasi

Konstitutsiyasi qabul qilinganining 24 yilligiga bag‘ishlangan tantanali
marosimdagi ma’ruza. 2016 yil 7 dekabr- Toshkent, O‘zbekiston, 2017.
4. Mirziyoev Sh.M. Buyuk kelajagimizni mard va olijanob xalqimiz bilan birga
quramiz. Mazkur kitobdan O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat
Mirziyoevning 2016 yil 1 noyabrdan 24 noyabrga qadar Qoraqalpog‘iston
Respublikasi,viloyatlar va Toshkent shaxri saylovchilari vakillari bilan
o‘tkazilgan saylovoldi uchrashuvlarida so‘zlagan nutqlari o‘rin olgan. –
Toshkent, O‘zbekiston, 2017.
5. I.A.Karimov. tarixiy xotirasiz kelajak yo‘q. – T.: Sharq, 1998.
6. Abu Rayhon Beruniy. Hindiston. Arabchadan A.Rasulov, Yu.Hakimjonova,
G.Jalolov tarjimasi. –T.: Fan, 1965.
7. Abu Rayhon Beruniy.Qadimgi xalqlardan qolgan yodgorliklar. Tanlangan
asarlar. 1-jild. –T.; Fan, 1968.
8. Abul Fazl Bayhakiy. Istoriya Ma`suda (1030-1041). Perevod s persidskogo,
vvedenie, kommentariy i prilojenie A.K.Arendsa. Izd. 2-ye dopol. –M., 1969.
9. Ahmedov B. Bahr-ul-Asror. T.: Fan, 1982.
10. Ahmedov Bo‘riboy. Tarixdan saboqlar: Oliy va o‘rta maxsus o‘quv yurtlari
tarix fakultetlari uchun qo‘llanma.-Mas`ul muharrir H.Ziyoev. -T.:
O‘qituvchi, 1993, -432 bet.
11. A lim o v a D. O pr o bl e m ax ist o rich e sk o y n a uki v Uzb e kist a n // “O‘zbekiston
Respublikasi jahon hanjamiyati tizimida” mavzusidagi Nizomiy nomidagi
Toshkent davlat pedagogika universiteti “Xorijiy mamlakatlar tarixi” va
Mirzo Ulug’bek nomidagi O‘zbekiston Milliy Universitetining “O‘zbekiston
tarixi” kafedralari hamkorligida o‘tkazilgan Respublika ilmiy-nazariy
anjumanining ilmiy to‘plami. –T.; 2004, -6-14 betlar.
12. Amir Temur Ko‘ragon. Zafar yo‘li. Nashrga tayyorlovchi B.Ahmedov. –T.:
Nur, 1992, -40 bet.
13. Arrian. Anabasis Aleksandra ili istoriya poxodov i zavoevaniy Aleksandra
Velikogo ili istoriya poxodov i grecheskogo N.Korenkova. – M.; 1961, -366
str.
14. Ax m e d o v B. Ist o rik o – g eo gr a fich e sk a y a lit e r a tur a Sr e dn e y A zii XVI-
XVIII vv._T: “ F a n”, 1985 , -259 str.
15. Axmedov B. O‘zbekiston tarixi manbalari (Qadimgi zamon va o‘rta asrlar):
Tarix mualimlari, talabalar va yuqori sinf o‘quvchilari uchun qo‘llanma. – T.:
“O‘qituvchi”, 2001, - 352 bet.
16. Azamat Ziyo. O‘zbek davlatchiligi tarixi: (Eng qadimgi davrdan Rossiya
bosqiniga qadar) //Mas`ul muharrir: B.Ahmedov. –T.: “Sharq”, 2000, -368
bet. Mustaqil O‘zbekiston tarixining dastlabki sahifalari: (Davriy to‘plam) №
3 // Mas`ul muharrir: D.Alimova; - T.: “Sharq”, 2000, - 224 bet.

17. B a rt o l’d V.V. S o br a ni e s o ch. V 9-i t o m ax . M.; 1960-1968.
18. B e ly ae v Ye . Ist o rik o -s o tsi o l o gich e sk a y a t eo riy a Ibn Xa ldun a . //M.; Ist o rik-
m a rksist. 1940, № 4, № 5. –78-84 str.
19. Bichurin N.YA. Sobranie svedeniy o narodax obitavshix v Sredney Azii v
drevnie vremena. V 3-x tomax. M – L.; 1950-1953.
20. Choriev Z. Tarix atamalarining qisqacha izohli lug’ati. –T.: “Akademiya”,
2002, - 361 bet.
21. D’ O ss o n K. O t CHingis xa n a d o T e m e rl a n a . – A lm a - a t a , “S a n a t”, 1996, -256
str.
22. Davlatshoh Samarqandi. Tazkirat ush-shuaro. Tarjimon B.Ahmedov. M.:
G’.G’ulom, 1981. –222 str.
23. Geradot. Istoriya. Drevnegrecheskiy tekst i perevod. L.; Nauka, 1972, -600
str.
24. Gumilev L.N. Drevnie tuyrki. –M.; Tvorchestvo “Kl ы shnikov – Komarov i
K”, 1993, - 525 str.
25. Hoji Ismatilloh Abdulloh. Markaziy Osiyoda Islom madaniyati. Qisqacha
ma`lumotnoma /Mas`ul muharrir N.Ibrohimov/ - T.: Sharq. 2005, - 384 bet.
26. Hudoynazarov H. Abulg’ozi Bahodirxon tarixchi va adib .-T.: O‘zbekiston,
1994, - 56 bet.
27. Irisov A., Nosirov A., Nizomiddinov I. O‘rta Osiyolik qirk olim. –T.;
O‘zfanakdemnashr, 1961, -102 bet.
28. Masharipov O. Xorazm tarixidan sahifalar. –T: O‘zbekiston,1994,-234 bet.
29. Matniyozov M., Sodiqov A. Jahon tarixi va madaniyatida Xorazm. –
Urgench, “Xorazm” nashriyoti, 1999, - 177 bet. O‘zbekiston davlatchiligi
tarixi: (Ocherklar) / Mas`ul muharrirlar: D.A.Alimova, e.V.Rtveladze. – T.:
Sharq, 2001, - 224 bet.
30. Mirza Abdal Azim Sami. Tarixi salatini mang`itiya (Istoriya mangitskix
gosudarey). P e r e v o d, pr e dis. i prim. M.N. Ye pif a n o v a . M., 1962, 172 str.
31. Muhammad Solih Shayboniynoma. Nashrga tayyorlovchi Nasrullo Davron.
T.: Fan, 1964, - 359 bet.
32. Narshaxi. (Abu Bakr Muhammad ibn Ja`far). Buxoro tarixi. T .: Fan , 1966.
33. O‘rolov A., Yusupov R. O‘rta Osiyoning ma`naviyat maskanlari. Uslubiy
qo‘llanma. – Samarqand; SamDU nashri, 2005, -58 bet.
34. O‘zbekiston o‘rta asrlarda: tarix va madaniyat. //Tarix fanlari doktori,
professor R.G.Mukminovaning 80-yillik yubileyiga bag’ishlanadi. (Xotiralar
anjuman ma`ruzalari) –T.: Izdatel’stvo UDANRU, 2003, - 190 bet.
35. O‘zbekiston Respublika Vazirlar Mahkamasining “O‘zbekiston Respublika
Fanlar Akademiyasi Tarix isntituti faoliyatini takomillashtirishi” to‘g’risidagi
qarori. 1998 y. 29 iyul.

36. O‘zbekistonning yangi tarixi. -T.: “Sharq”, 2000, tom 1; - 464 bet; tom 2; -
688 bet; tom 3; - 560 bet.
37. P e shtich V.T. Russk a y a ist o ri o gr a fiy a v X VIII v. L., Izd. LGU, 1970-1971g.
CH – 1-3. 376 str.
38. Pi xo y a R. V o str e b o v a nn a y a vr e m e n e m ist o riy a . O t e ch e stv e nn a y a
ist o rich e sk a y a n a uk a v 20-30- ye g o d ы XX v e k a . //N o v a y a in o v e ysh a y a
ist o riy a , № 2-s o n, 2004, -28-53 str.
39. Qosimov B. Milliy uyg’onish: jasorat, ma`rifat, fidoyilik. –T.: “Ma`rifat”,
2002, - 400 bet.
40. Rashohotu aynil-hayot (Obihayot tomchilari): tarixiy-ma`rifiy asar. –T.: Abu
Ali ibn Sino nomidagi tibbiy nashriyoti. 2004, -536 bet.
41. Rui Gonzales de Klavixo. Dnevnik. Puteshestvie v Samarkand ko dvoru
Timura (1403-1406). Perevod i predis. M., S.Mironova. M., 1990. 210 str.
42. Sa`diev A. XIX asrda Turkistonda tarix fani. T.: O‘zdavnashr. 1960 y.
43. Sagdullaev A. va boshqalar. O‘zbekiston tarixi: davlat va jamiyat taraqqiyoti.
I qism. – T.: “Akademiya”, 2000, - 270 bet.
44. Saidqulov T.S. Ocherki istoriografii istorii narodov Sredney Azii: Ucheb.
posobie dlya studentov. CHast’ I. – T.; Ukituvchi, 1992, -192 bet.
45. Saxarov A.M. istoriografiya istorii SSSR. Dooktyabrskiy period. Kurs lektsiy.
M., 1978 g. 266 str.
46. SH a pir o A .L. Russk a y a ist o ri o gr a fiy a v p e ri o d imp e ri a lizm a . L., N a uk a ,
1962, 192 str.
47. Shoniyozov K. O‘zbek xalqining shakllanish jarayoni. –T.: “Sharq”, 2001, -
464 bet.
48. Strabon. Geografiya. V 17-i knigax. Perevod, stat’ya i kommentarii
G.A.Strabonskogo. M.; 1964, -943 str.
49. Tarix shohidligi va saboqlari: chorizm va sovet mustamlakachiligi davrida
O‘zbekiston milliy boyliklarining o‘zlashtirilishi. –T.: “Sharq”, 2001, -464
bet Turk e st a n v n a ch a l e XX v e k a : K ist o rii ist o k o v n a tsi o n a l’n o y
n e z a visim o sti. –T.: “SH a rk”, 2000, -672 str.
50. T o ynbi A .D. P o stij e ni e ist o rii. M., 1991. 730 str.
51. Xoja Ubaydulloh Ahror. Tabarruk risolalar. –T.: “Adolat”. 2004, -385 bet.
52. YAspers Karl. Sm ы sl i znachenie istorii. M., Prosveщenie.1994 g.
53. Zayniddin Mahmud Vasifiy. Badoe ul-vaqoe. –T.; G’.G’ulom, 1979, -214 bet.
54. Z e v e l e v A .I. Ist o ri o gr a fiy a Turk e st a n a . T., “Uzb e kist a n”, 1968. 276 str.
55. Ziyoev H. Tarix – o‘tmish va kelajak ko‘zgusi: (Tarixning dolzarb masalalari)
//Mas`ul muharrir: K.Normatov. – T.: G’.G’ulom nomidagi Adabiyot va
san`at nashriyoti, 2000, - 288 bet.
56. Ziyoev H. Tarixning ochilmagan sahifalari. – T.; “Mehnat”, 2003, - 232 bet.

“Tarixshunoslik” fanidan mustaqil ishi mavzulari
1. “Avesto”: O‘tmish va hozirgi zamon tarixshunosligida.
2. “Avesto”ni o‘rganish va o‘zbek davlatchiligining shakllanishi
tarixshunosligi.
3. “Boburnoma”ni o‘rganish tarixshunosligi.
4. “Buyuk Ipak yo‘li” shakllanishi tarixshunosligi.
5. “Buyuk ipak yo‘li”ning rivojlanish bosqichlari tarixshunosligi.
6. “Firdaus al-iqbol” asarida tarixiy qarashlar tarixnavisligi.
7. “Navro‘z” bayramining shakllanishi tarixshunosligi.
8. “O‘zbek” atamasining kelib chiqishi tarixshunosligi.
9. “To‘rt ulus tarixi” asari asosida Mirzo Ulug’bekning tarixiy qarashlarini
o‘rganish.
10. 1892 yilgi Toshkent qo‘zg’oloni tarixshunosligi.
11. 1898 yilgi Andijon qo‘zg’oloni tarixshunosligi.
12. 1916 yilgi Xalq qo‘zg’oloni tarixshunosligi.
13. 1966 yilgi Toshkent zilzilasi tarixshunosligi.
14. 80-yillarning o‘rtalarida O‘zbekistonda tarix fani.
15. A.Navoiyning “Tarixi Mulki Ajam” va “Tarixi hukamo va anbiyo”
asarlaridagi tarixiy qarashlar tarixnavisligi.
16. Abduqodir Shakuriy va Samarqandda yangi uslubdagi maktablar tarixiga
oid manbalar.
17. Abu Ali ibn Sino hayoti va ilmiy faoliyati tarixshunosligi.
18. Abu Mansur al Moturidiy ilmiy merosini o‘rganishning tarixshunosligi.
19. Abu Muslim boshchiligidagi isyon tarixshunosligi.
20. Abu Nasr Forobiyning “Fozil odamlar shahri” asari tarixshunosligi.
21. Abu Rayhon Beruniyning “Hindiston” va “Qadimgi xalqlardan qolgan
yodgorliklar” asarlarining tarixshunoslik fanida tutgan o‘rni haqida.
22. Abu Tohirxo‘janing “Samariya” asarini o‘rganish va davrlashtirish.
23. Abulg’ozi Bahodirxon “Shajarai turk” asarining tarixshunosligi.
24. Afrosiyob – qadimiy Samarqand tarixshunosligi.
25. Ali Qushchi hayoti va faoliyati tarixshunosligi.
26. Amir Temur davri va fan, madaniyat homiyligi tarixshunosligi.
27. Amir Temur davrida diniy munosabatlarning rivojlanishi tarixshunosligi.
28. Amir Temur va Temuriylar davrida o‘zbek davlatining yuksalishi
tarixshunosligi.
29. Arab xalifaligining paydo bo‘lishi tarixshunosligi.
30. Baqtriya davlati tarixshunosligi.
31. Baqtriya, Xrazm va So‘g’d yozuvlarini o‘rganish tarixshunosligi.
32. Bobobekov H.N. “N а r о dni е dvij е ni е v K о k а ndsk о m ха nstv е i i х s о tsi а l’n о -
ek о n о mich е ski е i p о litich е ski е pr е dp о silki” asarining ahamiyati
tarixshunosligi.
33. Boturxon Valixo‘jaevning “Xoja Ahror tarixi” asarida tarixshunoslik
muammolari haqida.
34. Buxoro amirligining Rossiya imperiyasiga bo‘ysindirilishi tarixshunosligi.

35. Chor Rossiyasining Turkistonni bosib olishi tarixshunosligi.
36. Chorizm istibdodiga qarshi Turkiston xalqlarining milliy-ozodlik kurashi
tarixshunosligi.
37. Dovon davlati tarixshunosligi.
38. Dovon va Xitoy munosabatlari tarixshunosligi.
39. E.E.Bertel’sning – tarixshunos va manbashunos olim sifatidagi ilmiy
faoliyati.
40. Eftaliylar davlatining tarixshunosligi.
41. Fozilbek Otabek o‘g’li “Dukchi eshon voqeasi” asarida
mustamlakachilikka qarshi xalq harakati tarixining yoritilishi
tarixshunosligi.
42. G’aznaviylar davlatining tashkil topishi tarixshunosligi.
43. Gulyamov X.G. “Iz ist о rii dipl о m а tich е ski х о tn о sh е niy R о ssii s Bu ха rskim
ха nstv о m” asarida tarixiy hujjatlardan foydalanish tarixshunosligi.
44. Herman Vamberi “Movaraunnahr yoxud Buxoro tarixi” asarini
o‘rganishning tarixshunosligi.
45. Hofiz Tanish Buxoriy “Abdullanoma” asarining tarixiy qimmati haqida.
46. I.A.Karimov asarlarida davr tarixshunosligi muammolari haqida.
47. Prezident asarlarining tarixshunoslik fani rivoji uchun muhim ahamiyati.
48. I.Zulqarnaynning O‘rta Osiyoga yurishi tarixshunosligi.
49. Ibn Battuta va uning “O‘rta Osiyoga sayohat” asari tarixshunosligi.
50. Ikkinchi jahon urushi yillarida o‘zbek xalqining fashizm ustidan
qozonilgan g’alabaga qo‘shgan hissasi tarixshunosligi.
51. Ilk o‘rta asrlar O‘zbek davlatchiligi tarixshunosligi.
52. Ingliz – Rus raqobati tarixshunosligi muammolarining XIX – XX asr
boshlaridagi rus sharqshunoslari tadqiqotlarida.
53. Islom dini ta`limotini rivojlantirish tarixshunosligi.
54. IX-XII asrlar qorluq, ug’uz, qipchoq, chig’il qavmlarining tarixshunosligi.
55. IX-XII asrlarda ilm-fan rivojining tarixshunosligi.
56. Jadidchilik harakati tarixshunosligi.
57. Jahon tarixshunosligida O‘zbekistonning insoniyat tsivilizatsiyasi
o‘choqlaridan biri ekanligi.
58. Jaloliddin Manguberdi qahramonligi tarixshunosligi.
59. Kamoliddin Behzod tavalludiga 550 yil to‘lishi va o‘zbek milliy miniatyura
san`atining tarixi.
60. Kamoliddin Binoiy “Shayboniynoma” va Muhammad Solih
“Shayboniynoma” asarlarining tarixiy jihatdan tahlili.
61. Kastal’skaya Z.D. “Iz ist о rii Turk е st а nsk о g о kr а y а 1885-1917gg” asarida
tarixiy ob`ektivlik muammolari tarixshunosligi.
62. Ko‘chmanchi kidariylar va Xeoniylar davlatlari tarixshunosligi.
63. Kushon saltanati tarixshunosligi.
64. Mahmud Qog’ariyning “Devoni lug’ati turk” asarining o‘rganilishi
tarixshunosligi.
65. Mahmud Qoshg’ariyning “Devonu lug’atit turk” asari, uning
tarixshunoslikda tutgan o‘rni.

66. Mahmud Tarobiy qo‘zg’oloni va uning tarixiy ahamiyati tarixshunosligi.
67. Mahmudxo‘ja Behbudiy hayoti va faoliyati tarixshunosligi.
68. Majid Hasaniy “Turkiston bosqini” risolasining tarixshunoslikdagi o‘rni.
69. Mazdak harakatining paydo bo‘lishi va uning asosiy g’oyalari
tarixshunosligi.
70. Mo‘g’ullarning O‘rta Osiyoga harbiy yurishlari tarixshunosligi.
71. Muhammad Solih “Shayboniynoma” asarida tarixiy voqealar
tarixshunosligi.
72. Muhammad Yusuf Bayoniy “Shajarai Xorazmshohiy” asarida Turkiston
istilosi tarixining yoritilishi.
73. Muhammad Yusuf Munshiy “Tarixi Muqimxon” asarining ahamiyati
tarixnavisligi.
74. Mustabid Sovet tuzumining O‘zbekistondagi qatag’onlik siyosati va uning
oqibatlari tarixshunosligi.
75. Mustaqil O‘zbekistonning jahon mamlakatlari bilan diplomatik
aloqalarning mustahkamlanishi tarixshunosligi.
76. Mustaqillik yillarida Arxeologiya fanining rivojlanishi.
77. Mustaqillik yillarida O‘zbekiston demografiyasiga doir adabiyotlar.
78. Mustaqillik yillarida O‘zbekiston tarix fani tarixshunosligi.
79. Narshaxiyning “Buxoro tarixi” asarini tarixiylik nuqtai-nazaridan
o‘rganish.
80. Nomoz Pirimqulov boshchiligidagi dehqonlar g’alayoni tarixshunosligi.
81. O‘rta Osiyo masalasida Angliya va Rossiya o‘rtasidagi raqobat
tarixshunosligi.
82. O‘rta Osiyo Mo‘g’ullar istilosi davri tarixshunosligi.
83. O‘rta Osiyo tarixiy romanchiligi Maqsud Qoriev, Mirkarim Osim, YAdvat
Ilyosov asarlari va tarixnavislik.
84. O‘rta Osiyo xalqlari og’zaki ijodiyoti namunalaridan tarixshunoslikda
foydalanish
85. O‘rta Osiyoda Ashtarxoniylar sulolasi hukmronligining tarixshunosligi.
86. O‘rta Osiyoda ellinizm madaniyatining tarixshunosligi.
87. O‘rta Osiyoda Islom dinining yoyilishi tarixshunosligi.
88. O‘rta Osiyoda Qoraxoniylar hukmronligi tarixshunosligi.
89. O‘rta Osiyoda Shayboniyxonlar sulolasining tarixshunosligi.
90. O‘rta Osiyoda uyg’onish (Renesans) davri tarixshunosligi.
91. O‘rta Osiyolik islomshunos olimlarning tarixshunosligi (Imom Al-Buxoriy,
At-Termiziy, Imom at-Moturidiy).
92. O‘rta Osiyoning Rossiya tomonidan bosib olinishi tarixshunosligi.
93. O‘zbek davlatchiligining dastlabki taraqqiyoti bosqichlari tarixnavisligi.
94. O‘zbek davlatchiligining shakllanishi tarixshunosligi.
95. O‘zbek xalqining etnik shakllanish tarixshunosligi.
96. O‘zbekiston Fanlar Akademiyasi tashkil etilishi va rivojlanishining
tarixshunosligi.
97. O‘zbekiston Milliy davlatchiligi asoslari tarixshunosligi.
98. O‘zbekiston tarixshunosligini o‘rganishning metodologik asoslari.

99. O‘zbekiston va O‘rta Osiyo mamlakatlari hamkorligi tarixshunosligi.
100. O‘zbekistonda 1985-1991 yillarda tarix fani.
101. O‘zbekistonda davlat mustaqilligining qo‘lga kiritilishi tarixshunosligi.
102. O‘zbekistonda davlat va fuqarolik hokimiyati barpo etilishi
tarixshunosligi.
103. O‘zbekistonda ijtimoiy fanlar oynomasi sahifalarida tarix, arxeologiya
va etnografiya (1195-2000yy.), (2001-2003yy.)
104. O‘zbekistonda ozodlik uchun harakat yangi zamon tarixshunoslari
tahlilida.
105. O‘zbekistonda tarixni o‘rganishda jahon tarixshunosligining ahamiyati.
106. O‘zbekistonda tarixshunoslik predmeti, nazariy-metodologik asoslari va
ahamiyati.
107. O‘zbekistonning jahon hamjamiyatidagi o‘rni tarixshunosligi.
108. O‘zbekistonning Mustaqillik yillarida O‘zbekiston etnografiyasiga doir
adabiyotlar.
109. O‘zbekistonning qadimiy yozuv madaniyati tarixshunosligi.
110. Qarshi shahrining 2700 yilligi tarixshunosligi.
111. Qo‘qon xonligi va uning Rossiya tomonidan istilosi tarixshunosligi.
112. Ryui Gonseles de Klavixo “Kundalik”larining o‘rganilishi
tarixshunosligi.
113. Sa`diev A. “XIX asrda Turkistonda tarix fani” asarida o‘lkani o‘rgangan
sharqshunos olimlarning asarlari tarixshunosligi.
114. Saidqulov T.S. “ О ch е rki ist о ri о gr а fii ist о rii n а r о d о v Sr е dn е y А zii”
o‘quv qo‘llanmasida mustamlakachilik muammolarining yoritilishi.
115. Saljuqiylar davlatining tarixshunosligi.
116. Sattorxon Abdug’afforov, Akram Asqarov, Jahongir To‘ralarning XIX
asr oxiri XX asrlarda Turkiston mahalliy tarixshunosligidagi o‘rinlari
tarixnavisligi.
117. Shahrisabz (Kesh) shahri tarixi manbashunosligi.
118. Sharafiddin Ali Yazdiyning “Zafarnoma” asari Amir Temur davri
tarixnavisligi.
119. Sharof Rashidov davlat va jamoat arbobi sifatida tarixi yoritilishi
tarixshunosligi.
120. Sharofiddin Ali Yazdiy “Zafarnoma” asarida tarixiy izchillik printsiplari
tahlili.
121. Sharq renesansi tarixshunosligi.
122. Shiroq shijoati va vatanparvarligi tarixshunosligi.
123. So‘g’diyona davlati tarixshunosligi.
124. So‘g’diyonaning Ahmoniylar davlati tarkibidagi ahvolini o‘rganish
tarixshunosligi.
125. Sodiqov A.S. “Ek о n о mich е ski е svy а zi Х ivi s R о ssi е y v о vt о r о y
p о l о vin е Х I Х n а ch а l е ХХ vv” asari va tarixshunosligi muammolari.
126. Somoniylar davlati tarixshunosligi.
127. Sovetlar hokimiyatining mustamlakachilik mohiyati tarixshunosligi.
128. Spitamen jasorati tarixshunosligi.

129. Tabariyning “Tarix-ar-rasul va –l-muluk” asarining o‘rganilishi
tarixshunosligi.
130. Temurmalik jasoratining tarixshunosligi.
131. To‘maris qahramonligi tarixshunosligi.
132. Tohiriylar davlati tarixshunosligi.
133. Turk – so‘g’d simbiyozi tarixshunosligi.
134. Turk hoqonligining vujudga kelishi tarixshunosligi.
135. Turkistonda milliy ozodlik harakatini yoritishning tarixshunosligi.
136. Turkistonda Mustabid Sovet hokimiyatiga qarshi qurolli harakat
tarixshunosligi.
137. Turkiy va eroniyzabon xalqlar o‘rtasidagi madaniy munosabatlar
tarixshunosligi.
138. Turon zaminida turkiy qavmlar tarixshunosligi.
139. Ulug’bek akademiyasi tarixnavisligi.
140. V.V.Bartol’d “Ulug’bek va uning davri” asarining tarixshunosligi.
141. Vatan tarixini o‘rganishda moddiy manbalarning ahamiyati
tarixshunosligi.
142. Vatan tarixshunosligida yozma manbalarning o‘rni.
143. Veksel’man M.I. “R о ssiyskiy m о n о p о listich е skiy i in о str а nniy k а pit а l v
Sr е dn е y А zii (k о nts е Х I Х n а ch а l е ХХ vv)” asarining hozirgi zamon
tarixshunosligi talqinida.
144. Xalfin N.A. “Pris ое din е ni е Sr е dn е y А zii k R о ssii (60-90 g о di Х I Х
v е k а )” va boshqa asarlarida mustamlakachilik tarixshunosligi.
145. Xitoy manbalarida – Farg’ona vodiysi ilk davlat tuzilmasining
tarixshunosligi.
146. XIX asr oxiri – XX asr boshlarida Farg’ona viloyatida tadbirkorlik
tarixidan.
147. XIX asr oxiri – XX asr boshlarida Zarafshon vohasida tadbirkorlik
tarixidan.
148. Xo‘ja Ahmad Yassaviy “Hikmatlar” asarining tarixshunoslik uchun
ahamiyati.
149. Xorazm afrig’iylar sulolasi tarixshunosligi.
150. Xorazm davlati tarixshunosligi.
151. Xorazmning Ahmoniylar davlati bilan munosabatlarini o‘rganish tarixi.
152. Xorazmshoh – Anushteginlar sulolasi tarixshunosligi.
153. XV asr oxiri – XVI asr boshlarida Dashti Qipchoq elatlari
tarixshunosligi.
154. XVI asr –XIX asr birinchi yarmida O‘rta Osiyoga kelgan rus elchilari
yozma ma`lumoti va axborotlarining tarixshunosligi.
155. Yalangto‘sh Bahodir va Samarqand tarixshunosligi.
156. Yunon-baxtor yozuvi tarixshunosligi.
157. Yusuf Xos Hojibning “Qutadg’u-Bilig” asarini o‘rganish tarixshunosligi.
158. Zardushtiylik dini muqaddas kitobi – “Avesto” tarixshunosligi.
159. Zardushtiylik va uning muqaddas kitobi – “Avesto”ni tarixiy nuqtai-
nazardan tadqiq etilishining hozirgi zamon ahvoli.

TARIXShUNOSLIK FANIDAN
ORALIQ NAZORAT SAVOLLARI.
VARIANT № 1
1. Tarixshunoslik fani, uning maqsad va vazifalari (Tarixshunoslik ma’nosi.
Tarixshunoslik fanining tarix fani va ijtimoiy fanlar doirasida tutgan o‘rni va
aќamiyati)
2. Musulmon tarixshunosligining uslubi va tafakkuri (O‘rta asrlar qo‘lyozmalari
(Xorazm) Arablar bosqini, uning tarixiy bilimlar rivojiga ta’siri. Musulmon
rennesansi.
3. Amir Temur davrida tarixiy bilimlar (Amir Temur davlati tarixshunosligi. Amir
Temurning Yevropa davlatlari bilan olib borgan diplomatik yozishmalari. 1996
yil mamlakatimizda “Amir Temur yili” deb e’lon qilinishi)
VARIANT № 2
1 Siyosiy tarqoqlik davrida tarixiy bilimlar ( XVI - XIX asrlarda O‘rta Osiyo
xalqlari tarixi tarixshunosligi. Ko‘chmanchi xalqlar tarixi – nomadizm.
Markaziy Osiyo xalqlari tarixi muammolari)
2 XX asrning 50-80 yillarida O‘zbekiston xalqlari tarixi muammolari (50-80
yillarda Sho‘ro davlatidagi siyosiy vaziyat. Ma’muriy – buyuruqbozlik tizimi va
tarix fani. Sho‘ro davlatining inqirozi davrida tarix fani)
3 Tarixiy bilimlarning paydo bo‘lishi va rivojlanishi. (Jamiyatning tarixiy
bilimlarga bo‘lgan eќtiyojining paydo bo‘lishi. Xalq og‘zaki ijodiyoti.
Yozuvning paydo bo‘lishi. Davlat va tarixiy bilimlar vazifasining o‘zgarishi.
VARIANT № 3
1 Musulmon Rennesansi ( VI - XI asrlar tarixiy bilimlari. Musulmon
tarixshunosligining uslubi va tafakkuri. Tarixiy bilimlarning rivojlanishida yangi
mazmun, yangi shakl. Ko‘chmanchi xalqlar tarixi muammolari.
2 Amir Temur davlati tarixshunosligi (“Zafarnoma” asarlari. Nizomiddin Jomiy.
G‘iyosiddin Ali. Sharafiddin Ali Yazdiy. Ibn Arabshoќ asari. Klavixo kundaligi.
Abdurazzoq Samarqandiy (1413 – 1482) ning asari.
3 XIII - XVII asrlardagi O‘rta Osiyo va Dashti Qipchoq tarixshunosligi (Siyosiy
tarqoqlik va feodalizm davrida tarixiy bilimlar. Maќmud ibn Valining “Baќr ul-
asror fi manoqib il-axyor” asari tarixshunosligi.
VARIANT № 4
1 XX asrning 50-80 yillarida O‘zbekiston xalqlari tarixshunosligi (50
yillarda Sho‘ro davlatidagi siyosiy vaziyat. Ma’muriy-buyuruqbozlik tizimi va
tarix fani. Ko‘p tomlik O‘rta Osiyo respublikalari tarixining yaratilishi)
2 IV asr) Polibiy (m.o. II asr) ning. Umumiy tarix (40 jild) asari. Arrian
“Anabasis” i (milodiy I asr). Yuliy sezarning “Gallar bilan urushi to‘g‘risida”
asari)
3 XI - XII asr tarixchilarining tarixiy – siyosiy dunyoqarashi (Abu Nasr
Utbiy, Abu Nasr Gardiziy asarlari. Abul Fazl Bayќaqiy (995-1077) ning
“Tarixi Ma’sudiy” asari.
VARIANT № 5

1 G‘iyosiddin Alining “Ro‘znomayi g‘azovoti Xindiston” asari. (Amir
Temur davrida tarixiy bilimlar “Temur tuzuklari” va “Zafar yo‘li” - muќim
tarixiy asarlar. Tarixiy bilimlar rivoji)
2 Xiva xonligi, Turkmanlar va Qoraqolpoqlarning tarixnavisligi. (Xiva
tarixnavislari Munis va Ogaќiylarning “Firdavs ul-iqbol”, “Riyoz ud-davla”,
“Gulshani davlat”, “Shoќidi iqbol” asarlari)
3 XX asrda O‘rta Osiyo xalqlari tarixi tarixshunosligi (1934-1936 yillardagi
o‘quv qo‘llanmalarni tayyorlash to‘g‘risidagi qarorlari. O‘rta Osiyo xalqlari
tarixshunosligi muammolari. V.Bartold, Yu.Yakubovskiy, A.Simyonov,
P.Ivanov)
VARIANT № 6
1. Tarixshunoslik fanining o‘rni va aќamiyati. (tarixshunoslik tarixi.
Tarixshunoslik ma’nosi. Tarixshunoslik fanining tarix fani va ijtimoiy fanlar
doirasida tutgan o‘rni va aќamiyati)
2. Ilk o‘rta asrlarda O‘rta Osiyoda tarixiy bilimlar ( V - XI asrlarda tarixiy
bilimlar. Arablar bosqini, uning tarixiy bilimlar rivojiga ta’siri. Musulmon
Rennesansi. Musulmon tarixshunosligining uslubi va tafakkuri)
3. Temuriylar davrida tarixiy bilimlar (“Temurnoma”, “Temur tuzuklari” va
“Zafar yo‘li” - muќim tarixiy asarlar. Amir Temur davlati tarixshunosligi)
VARIANT № 7
1 Xiva tarixnavislari-Munis va Ogaќiy asarlari. (“Firdavs ul-iqbol”, “Riyoz
ut-davla”, “Gulshani davlat”, “Shoќidi iqbol” asarlarida Xiva xonligi ќayoti
masalalari yoritilishi.
2 XX asr O‘zbekiston tarixshunosligi va muammolari. (Sho‘ro
ќokimiyatining o‘rnatilishi. O‘rta Osiyoda milliy chegaralanish. Tarix fani –
totalitar tuzum iskanjasida. Ma’muriy – buyuruqbozlik tizimi va O‘zbekiston
xalqlari tarixi va muammolari.
3 IX - XI asrlardagi arab sayyoќlarining tarixiy – jo‘g‘rofiy asarlari.
(Musulmon Rennesansi. Musulmon tarixshunosligining uslubi va tafakkuri. Ibn
Xoldun, At-Taboriy va boshqalar)
VARIANT № 8
1 Gumanistik tarixshunoslik va tarixni yangicha davrlash (Insonparvarlik
tarixshunosligi. Tarixiy tanqid asoschilari. O‘rta asr Yevropa tarixshunosligining
o‘ziga xos xususiyatlari.
2 Sharafiddin Ali Yazdiyning “Zafarnoma” asari. (Amir Temur yudavrida tarixiy
bilimlar. “Temur tuzuklari” va “Zafar yo‘li”-muќim tarixiy asarlar. Tarixiy
bilimlar rivoji)
3 Qo‘qon xonligi tarixshunosligi. (Fazliyning “Umarnoma”, Muќammad
Xakimxonning “Muntaxab ut-tavorix”, Toshkandiylar asarlari. Qo‘qon xonligi
va Qirg‘izlar tarixi)
VARIANT № 9
1 Turkiston xalqlarining milliy ozodlik uchun kurashi tarixshunosligi.
(Turkistonda Sho‘ro xokimiyatining o‘rnatilishi. 20-30 yillarda tarix fani.
D.Ziyoeva asarlari. Ozodlik uchun kurash tarixshunosligi muammolari)

2 Strabon (m.a. 64-24 yy) ning “Geografiya” asarlari, Polibiy (m.a. II asr) ning
“Umumiy tarix” asari)
3 Yozuvchilar va ularning tarixiy bilimlar rivojidagi aќamiyati. (Oromiy, Forsiy,
Yunon, Turkiy yozuvlar. Yilnomalar, diniy asarlar, Avesto, Qur’oni Karim.
Davlatning paydo bo‘lishi)
VARIANT № 10
1 Rivojlangan O‘rta asrlarda O‘rta Osiyoda tarixiy bilimlar. (Xorazm davlati tarixi
muammolari. Mo‘g‘ullar xukmronligi davrida O‘rta Osiyo. Ibn Battuta sayoќati
xotiralari)
2 Binoiy asarida ko‘chmanchi o‘zbeklar davlati tarixi. ( XV - XVII asrlardagi
tarixiy-jo‘g‘rofiy asarlar. Ko‘chmanchi xalqlar tarixi. “Shayboniynoma”
asarlari)
3 Mustaqillik davrida tarix fani vazifalari (Mustaqil O‘zbekiston. O‘zbekiston
xalqlari tarixining dolzarb muammolari. Tarix fani rivojlanishining asosiy
tamoyillari)
VARIANT № 11
1. Tarixshunoslikning davrlanishi. (Tarixshunoslik tarixi. Tarixshunoslik ma’nosi.
Tarixshunoslikning turlari. Qadimgi tarixiy asarlar. Tarixshunoslikning siyosiy
maktabi. Gumanistik tarixshunoslik)
2. Yilnomalar, diniy asarlar. (Tarixiy bilimlarning paydo bo‘lishi va rivojlanishi.
Xalq og‘zaki ijodiyoti. Yozuvning paydo bo‘lishi. Avesto. Qur’oni Karim. O‘rta
Osiyo tarixshunosligi va uning muammolari)
3. Rashid ad-Din (1247-1318) ning “Jome’ ut-tavorix” asari (Rivojlangan o‘rta
asrlarda tarixiy bilimlar. Mug‘ullar ќukumronligi davrida O‘rta Osiyo xalqlari
tarixi)
VARIANT № 12
1 XVI asrlarda Markaziy Osiyo xalqlari tarixi muammolari. (Amir Temur va
Temuriylar davri tarixshunosligi. XVI asrdagi tarixiy-jo‘g‘rofiy asarlar.
Ko‘chmanchi o‘zbeklar davlati tarixshunosligi va uning muammolari)
2 XX asarda ko‘p tomlik O‘rta Osiy respublikalari tarixining yaratilishi.
(Turkistonda Sho‘ro xokimiyatining o‘rnatilishi. Turkiston muxtoriyati.
Jadidizm. O‘rta Osiyoda milliy chegaralinish. Tarix fani va uni
siyosatlashtirishning salbiy oqibatlari)
3 yojini paydo bo‘lishi. Xalq og‘zaki ijodiyoti. Yozuvning paydo bo‘lishi.
Davlatning paydo bo‘lishi bilan tarixiy bilimlar vazifasining o‘zgarishi.
VARIANT № 13
1 Musulmon Rennesansi. (O‘rta asrlar qo‘lyozmalari (Xorazm). O‘rta Osiyo
xalqlari tarixining yoritilishi. Musulmon tarixshunosligining usulbi va tafakkuri.
IX - XI asrlardagi arab sayyoќlarining tarixiy-jo‘g‘rofiy asarlari)
2 Amir Temur va Temuriylar davri tarixshunosligi. (Amir Temur davrida tarixiy
bilimlar. Amir Temur davlati tarixshunosligi. Amir Temur davri tarixining
muammolari. Temuriylar davri tarixiy voqealarining yoritilish uslubi)
3 Ko‘chmanchi xalqlar tarixi – nomadizm ( XVI - XVII asrlardagi tarixiy-jo‘g‘rofiy
asarlarda O‘rta Osiyo xalqlarining iqtisodiy – siyosiy ќayoti muammolari. Abul
G‘ozi Baxodurxon. Binoiy va Muќammad Soliќ asarlari)

VARIANT № 14
1 Mustaqillik davrida tarix fani vazifalari. (Mustaqil O‘zbekiston. Milliy
madaniyat. Yangicha fikrlash. Yangicha uslubiy qoidalar. Aniq ifoda. O‘zbek
davlatchiligi muammolari.
2 k ma’nosi. (Tarixshunoslik tarixi. Tarixshunoslikning davrlanishi, turlari.
Qadimgi tarixiy asarlar. O‘rta asr tarixshunosligi. Burjua sotsial va tarixiy
fikrlashning paydo bo‘lishi va shakllanishi)
3 Davlat va tarixiy bilimlar (Davlatning paydo bo‘lishi bilan tarixiy bilimlar
vazifasining o‘zgarishi. O‘rta Osiyo davlatlarining tashkil topishi va uning
tarixiy bilimlar rivojiga ta’siri)
VARIANT № 15
1 Amir Temur va Temuriylar davri tarixshunosligi. (“Temurnoma”, “Temur
tuzuklari” va “Zafar yo‘li” - muќim tarixiy asarlar. Amir Temur davlati
tarixshunosligi. Temuriylar davlati tarixshunosligi. Mirzo Ulug‘bek, Boburshoќ,
Xusayn Bayqaro)
2 Buxoro va Qo‘qon xonliklari tarixining yoritilishi. (Muќammad
Baxodirxonning “Subxonqulixon” nomli kitobi. “Tarixi Raqimxoniy”, “Tarixi
amir Nasrulloќ”, “Toj ut-tavarix” asarlarida Buxoro va Qo‘qon xonliklari tarixi
yoritilishi)
3 XX asr tarixshunosligidagi yo‘nalishlar va oqimlar (Sho‘rolar davri xukmronligi.
O‘rta Osiyo respublikalarining tashkil etilishi va ularning tarixshunosligi. Tarix
fani va totalitar tuzum. Turg‘unlik davri va qayta qurish tarixi davri
tarixshunosligi)
VARIANT № 16
1. Yozuvning paydo bo‘lishi (Jamiyatning tarixiy bilimlarga bo‘lgan ehtiyojining
paydo bo‘lishi. Oromiy, forsiy, yunon, turkiy yozuvlar va ularning tarixiy bilimlar
rivojidagi aќamiyati. O‘rta Osiyo davlatlarining tashkil topishi va uning tarixiy
bilimlar rivojiga ta’siri.
2. O‘rta asr gumanistik tarixshunosligi. (O‘rta asr Yevropa tarixshunosligining o‘ziga
xos xususiyatlari. Feodal va burjua qarama-qarshiliklarining tarix faniga ta’siri.
Yangilikka intilish. Insonparvarlik tarixshunosligining rivoji, yangicha
davrlashning boshlanishi)
3. Qo‘qon xonligi tarixshunosligi (Fazliyning “Umarnoma”, Muќammad
Ќakimxonning “Muntaxab ut-tavorix”, Toshkandiylar Attor Ќo‘qandiy,
Muќammad Aziz Marqinoniy asarlarida xonlik tarixi masalalari yoritilishi)
VARIANT № 17
1 XX asrda ko‘p tomlik O‘rta Osiyo respublikalari tarixining yaratilishi. (Tarix
fanining totalitar tuzumni mustaќkamlashga majburan yo‘naltirilishi va siyosiy
qatag‘onlar. B.G‘offurov, K.Karakaev, A.Qarriev, Ya.Dosumov va boshqalar)
2 O‘zbek davlatchiligi tarixi tarixshunosligi (Mustaqil O‘zbekiston. Milliy
qadriyatlarning tiklanishi va milliy madaniyat. Yangicha uslubiy qoidalar. Tarix
fani rivojlanishining asosiy tamoyillari)
3 Insonparvarlik va tarixni yangicha davrlantirish. Tarixiy tanqid. Nikolo Makiavelli
(1469-1527) Tomas Mor (1478-1535)
VARIANT № 18

1 Tarixiy bilimlarning rivojlanishi (Tarixiy bilimlarga eќtiyoj. Xalq og‘zaki
ijodiyoti. Yozuvning paydo bo‘lishi. Oromiy, forsiy, yunon, turkiy yozuvlari.
Yilnomalar, diniy asarlar. Davlatning paydo bo‘lishi va tarixiy bilimlar)
2 O‘rta Osiyoda mo‘g‘ullar ќukmronligi davri tarixshunosligi (Rivojlangan o‘rta
asrlarda O‘rta Osiyoda tarixiy bilimlar. “Jome’ ut-tavorix” asari. O‘tamish
Xojining “Chingiznoma” asari. Ibn Battutaning siyoќati xotiralari)
3 Ќofiz Tanish Buxoriyning “Sharofnomayi shoќiy” asari ( XVI - XVII asrlardagi
tarixiy-jo‘g‘rofiy asarlar. O‘rta Osiyo xalqlari tarixi tarixshunosligi. Ko‘chmanchi
xalqlar tarixi)
VARIANT № 19
1 XX asr asrning 60 yillaridagi ilmiy anjumanlar (1967-1969 yillarda Samarqand.
Samarqand 2500 yilligi, samarqand tarixi. O‘zbekiston xalqlari tarixi. Yangi
nashrlar)
2 Yevropa tarixshunosligining o‘ziga xos xususiyatlari ( XVI - XVII asrlardagi
feodal va burjua qarama-qarshilikning tarix faniga ta’siri. Burjua sotsial va
tarixiy fikrining paydo bo‘lishi va shakllanishi)
3 Yozuvning paydo bo‘lishi (Tarixiy bilimlarning paydo bo‘lishi va rivojlanishi.
Xalq og‘zaki ijodiyoti. Oromiy, forsiy, yunon, turkiy yozuvlar. Yilnomalar,
diniy asarlar. Davlatning paydo bo‘lishi va uning tarixiy bilimlarga ta’siri)
VARIANT № 20
1 Ibn Battutaning sayoќati xotiralari (Rivojlangan o‘rta asrlarda O‘rta Osiyoda
tarixiy bilimlarning rivojlanishi. Mug‘ul ќukmronligi. Xorazm davlati tarixi
muammolari)
2 Muќammad Soliќ asarida ko‘chmanchi o‘zbeklar tarixi ( XVI - XVII asrlardagi
tarixiy-jo‘g‘rofiy asarlar. O‘rta Osiyo xalqlari tarixi tarixshunosligi.
Ko‘chmanchi xalqlar tarixi)
3 Mustaqillik davrida O‘zbekiston xalqlari tarixi tarixshunosligi (Mustaqil
O‘zbekiston. Milliy qadriyatlarning qayta tiklanishi. Milliy madaniyat. Yangicha
fikrlash, uning usullari. Mustaqillik darida tarix fani vazifalari)
VARIANT № 21
1. Tarixshunoslik tarixi (Tarixshunoslik fani, uning maqsad va vazifalari. Tarix
fani va uning ijtimoiy ќayot doirasida tutgan o‘rni va aќamiyati)
2. O‘rta Osiyo davlatlarining tarixshunosligi (Tarixiy bilimlarning paydo bo‘lishi
va rivojlanishi. Afsonalar, dostonlar va ularni o‘rganish uslublari. Yozuvning
paydo bo‘lishi. Davlatning paydo bo‘lishi bilan tarixiy bilimlar vazifasining
o‘zgarishi)
3. Beruniy asarlarining musulmon tarixshunosligidagi o‘rni (Ilk o‘rta asrlarda
tarixiy bilimlarning rivojlanishi. “Al-Osar ul-Boqiya”, “Xronologiya”,
“Ќindiston” tarixiy ma’lumotlar to‘plash va izoќlash uslubi)
VARIANT № 22
1 Abug‘ozi Boќodirxon o‘z davrining atoqli tarixchisi ( XVI - XVII asrlarda O‘rta
Osiyo tarixshunosligi. “Shajarai turk”. Ko‘chmanchi xalqlar tarixi. “Shajarai
tarokima”)

2 O‘zbek davlatchiligi muammolari (Mustaqil O‘zbekiston. Milliy qadriyatlarning
qayta tiklanishi. Milliy madaniyat. Yangicha fikrlash. “O‘zbek” termini va xalqi
tarixshunosligi. Etnologiya va davlatchilik tarixshunosligi)
3 XX asrda Yevropadagi tarixshunoslik maktablari (Arnold Jozef, Toynbi,
Kostane, Yaspers ijodi. Xilda Xukem)
VARIANT № 23
1. Tarixiy bilimlarning paydo bo‘lishi (Tarixiy bilmlarga eќtiyoj. Xalq og‘zaki
ijodiyoti, afsonalar, dostonlar va ularni o‘rganish uslublari. O‘tmish ќaqida
bilimlar. Jamiyat tariqqiyoti)
2. Xorazm davlati tarixi muammolari (Rivojlangan o‘rta asrlar. Rashid ad-Din
(1247-1318). Mo‘g‘ullar ќukmronligi. Ibn Battutaning sayoќati_
3. Ko‘chmanchi xalqlar tarixi – nomadizm ( XVI - XVII asrlardagi tarixiy-
jo‘g‘rofiy asarlar. Abulg‘ozi Boќodurxon. “Tarixi Abulxayrxoniy”. Binoiy va
Muќammad Soliќ asarlari)
VARIANT № 24
1 O‘zbekiston xalqlari tarixining dolzarb muammolari (Mustaqil O‘zbekiston.
Milliy qadriyatlarning qayta tiklanishi. Milliy madaniyat. Mustaqillik davrida
tarix fani va vazifalari. Yangicha fikrlash)
2 rivojlanishi ( VI - XI asrlar) (Jamiyatning tarixiy bilimlarga bo‘lgan eќtiyojining
paydo bo‘lishi. Davlatning paydo bo‘lishi bilan tarixiy bilimlar vazifasining
o‘zgarishi)
3 XVI - XVII asrlardagi feodal va burjua g‘oyalarning tarix faniga ta’siri (O‘rta
asr Yevropa tarixshunosligining o‘ziga xos xususiyatlari. Burjua va sotsial
toifalar tarixiy fikrlarining paydo bo‘lishi va shakllanib tarixga ta’siri)
VARIANT № 25
1 Nizomiddin Shomiyning “Zafarnoma” asari (Amir Temur davrida tarixiy
bilimlar. Temir davri tarixining muammolari. 1996 yil mamlakatimizda “Amir
Temur yili” deb e’lon qilinishi)
2 Rossiyaning O‘rta Osiyoni zabt etishi tarixshunosligi (Rossiyaning O‘rta
Osiyoni zabt etishi. Rus olimlari asarlarida mustamlakachilik g‘oyalari.
Mustamlakachilik siyosatining tarixiy bilimlar rivojiga ta’siri Ќ.Ziyoev
asarlari)
3 XX asrning 20-30 yillarida tarix fani (O‘rta Osiyoda milliy chegaralanish.
O‘rta Osiyo respublikalari tarixshunosligi va muammolari. Tarix fanining
siyosatlashtirish va uning salbiy ta’siri)
VARIANT № 26
1. Tarixiy bilimlarning paydo bo‘lishi (Jamiyatning tarixiy bilimlarga bo‘lgan
eќtiyojining paydo bo‘lishi. Davlatning paydo bo‘lishi bilan tarixiy bilimlar
vazifasining o‘zgarishi)
2. O‘rta asr gumanistik tarixshunosligi (O‘rta asr Yevropa tarixshunosligining
o‘ziga xos xususiyatlari. Feodal va burjua qarama-qarshiliklarining tarix faniga
ta’siri. Yangilikka intilish. Insonparvarlik tarixshunosligining rivoji, yangicha
davrlanishning boshlanishi)
3. Turkiston rus mustamlakachiligi tarixshunosligi maќalliy tarixchilar talqinida
(Aќmad Donish (1824-1897), Zokirjon Furqat (1858-1909, Muќammad Amin

Muqimiy (1850-1903), Muќammad Soliќ Qoraxo‘ja o‘g‘li “Tarixi jadida-i
Toshkand” (“Toshkentning yangicha tarixi”), Jaќongir To‘raning “Inqilob
tavorix mamlakati Rusiya” (“Rusiyaning qisqacha tarixi”). Cho‘qon Valixonov
“Issiqko‘lga qilingan sayoќat kundaligi”, Jo‘ng‘oriya ocherklari”, “Qoshg‘arga
qilingan sayoќat” asarlari)
VARIANT № 27
1 Rossiyaning O‘rta Osiyoni zabt etishi tarixshunosligi (Rossiyaning O‘rta
Osiyoni zabt etishi. Rus olimlari asarlarida mustamlakachilik g‘oyalari.
G‘.Aќmadjonov, Ќ.Ziyaev asarlarining muќim aќamiyati.
2 Mustaqillik davrida tarix fani vazifalari (Mustaqil O‘zbekiston. Milliy
madaniyat. Yangicha fikrlash. Yangicha uslubiy qoidalar. Aniq ifoda. O‘zbek
davlatchiligi muammolari)
3 tarixida Antik davr mualliflari asarlarining tutgan o‘rni (Geradod (m.a. V asr)
ning “Tarix” i. Strabon (m.a. 64-24 yy) “Geografiya” asari. Polibiy (m.a. II asr)
ning “Umumiy tarix” (40 jild) i. arrian “Anabasis Aleksandra” (milod. 1 asr).
Yuliy sezar “Gallar bilan urush to‘g‘risida” asari)
VARIANT № 28
1 O‘rta Osiyo xalqlari ijtimoiy-iqtisodiy tarixshunosligida ( XIII ) O‘rta Osiyo va
xorijiy sayyoќlar faoliyatining tutgan o‘rni. (Rashid ad-Din (1247-1318) ning
“Jome’ ut tavorix” asari. Xitoy roќibi Chan Chun kundaligi. O‘tamish Ќoji
“Chingiznoma” asari. Ibn Battutaning sayoќati xotiralari)
2 Amir Temur davlati tarixshunosligi (“Zafarnoma” asari jva ularning
mualliflari. Ibn Arabshoќ asari. Klavixo kundaligi. Temuriylar davlati
tarixshunosligi. Mirzo Ulug‘bek, Bobur, Xusayn Bayqaro)
3 XVI - XVII asrlar O‘rta Osiyo xalqlari tarixshunosligida tarixiy-geografik
asarlarning tutgan o‘rni (Z.M.Bobur “Boburnoma”. Abdulg‘ozixon “Shajarai
turk”, Muќammad Soliќ “Shayboniynoma, Muќammad Yusuf “tarixi
Muqumxoniy” asarlari)
VARIANT № 29
1 Prezident I.A.Karimov asarlarining O‘zbekiston tarixshunosligida mustaqillik
moќiyatining ochib berilishi (I.A.Karimov “O‘zbekiston: milliy istiqlol,
iqtisod, siyosat, mafkura”, “Bizdan ozod va obod vatan qolsin” asarlari)
2 unoslik fanining tarix fani va ijtimoiy fanlar doirasida tutgan o‘rni va
aќamiyati. O‘zbekiston xalqlari tarixi fani tarixshunosligining dolzarb
muammolari)
3 Davlat va tarixiy bilimlar (Davlatning paydo bo‘lishi bilan tarixiy bilimlar
vazifasining o‘zgarishi. O‘rta Osiyo davlatining tashkil topishi va uning tarixiy
bilimlar rivojiga ta’siri)
VARIANT № 30
1 Rus dvoryan tarixshunosligida tanqidiy oqimning paydo bo‘lishi
(N.M.Karamzin tarixshunos sifatida)
2 XVIII - XIX asr birinchi yarmida O‘rta Osiyo xalqlari tarixi
tarixshunosligida Juybor xojalari mavqeining yoritilishi (Mir Muќammad
Amin Buxoriy “Ubaydullonoma”, “Tuxfat-a xoni”. Muќammad Yusuf

Munshiy “Tarixi Muќimxoni”, Mirza Abdulqodir Bedil. Turdi Farobiy.
Muќammad Samarqandiy, Yusuf Tabibiy “Jome al-favoid” asarlari)
3 XX asr tarixshunosligidagi yo‘nalishlar va oqimlar (Sho‘rolar davri
ќukmronligi tarixshunosligi. O‘rta Osiyo respublikalarining tashkil etilishi va
ularning tarixshunosligi. Tarix fani va totalitar tuzum. Turg‘unlik davri va
qayta qurish davri tarixshunosligi)
“Tarixshunoslik” fanidan test materiallar
1. Tarixshunoslik fani maqsadi bu …
A. tarixning tarixini o‘rganish.
B. tarixni qaytadan yozish
C. tarixni ќikoya qilish.
D. davr talablariga mos tarixni yozish.
2. Antik davrda O‘rta Osiyoda qayosi qabilalar yashagan?
A. saklar, massagetlar, so‘g‘diylar
B. xioniylar, kidariylar, eftallar.
C. parfiyaliklar, marg‘iyonaliklar va saklar
D. parfiyaliklar, xioniylar, saklar.
3. “Tarix ar-rasul va-l-muluk” - “Jaќon mamlakatlari tarixi” asarining
muallifi kim?
A. Masudiy
B. Beruniy.
C. Tabariy
D. Narshaxiy.
4. Abu Nasr Forobiy qachon yashab ijod etgan?
A. 873-950 yy.
B. 890-950 yy
C. 973- 1048 yy.
D. to‘g‘ri javob yo‘q.
5. Abu Rayxon Beruniyning el og‘ziga tushgan qaysi asarini bilasiz?
A. “Ќindiston”, “Qadimgi xalqlardan qolgan yodgorliklar
B. “Minerologiya”, “Surat ul arz”.
C. “ Ќ indiston”, “Fozil odamlar sha ќ ri”, “Minerologiya”
D. “Surat ul arz”, “Ќindiston”
6. O‘rta Osiyolik buyuk mu ќ addis olimlardan kimlarni bilasiz?
A. Imom al-Buxoriy, Imom at-Termiziy
B. Imom A’zam, Imom G‘azzoliy
C. Xoja Axror, Imom at-Termiziy.
D. A ќ mad Farg‘oniy, Xakim at-Termiziy
7. Amir Temur saroyiga elchi bo‘lib kelgan Yevropaliklardan kimlarni
bilasiz?

A. Ryui Ganzales de Klavixo.
B. Marko Polo.
C. Genrix VII va Karl VI
D. Sota Moyyor
8. Ulug‘bek yashab ijod etgan davrdagi shoirlardan kimlarni bilasiz?
A. Sakkokiy, Kamoliddin Balxiy.
B. Abu Abdulla Rudakiy, Ubayd Zakoniy.
C. Adib Sabor Termiziy, Rashiddiddin Vatvot
D. Sayfiddin Isfarangiy, Atoyi.
9.Temuriylar davlatining ijtimoiy siyosiy xayotida naqshbandiy tariqati
raќnomalaridan qaysi biri katta mavqeyga ega bo‘lgan?
A. Xoja Axror.
B. Abu Masur Motrudiy.
C. Xoja Axmad Yassaviy
D. Abuxoliq G‘ijduvoniy.
10. Alisher Navoiy tarixga oid qanday asarlar yozgan?
A. “Tarixi mulki Ajam”, “Tarixi ќ ukoma va anbiyo”
B. “Jome ut-tavorix”
C. “Tarixi arba ulus” “To‘rt ulus tarixi”
D. “Novodir ul- voqea”
11. Z.M.Boburning qizi Gulbadanbegim qanday asar yozgan?
A. “Xumoyunnoma”
B. “Boburnoma” ning davomini
C. “Akbarnoma”
D. Gulbadanbegim asar yozmagan
12. Turdi Farog‘iy qaysi qo‘zg‘olonda ishtirok etgan?
XVII asr oxiri Subxonqulixonga qarshi qo‘zg‘olonda.
XVI asrning yarimida bo‘lib o‘tgan qo‘zg‘olonda
XVIII asrning ikkinchiyarmida bo‘lgan qo‘zg‘olonda.
XVI asrning boshlaridagi qo‘zg‘olonda
13. Yusuf Tabibiy asari qanday nomlanadi?
“Jome al-fovoid” (Foydali ma’lumotlar ao‘plami)
“Ba ќ r ul- asror”
“Saydana”
“Yurak dorilari”
14. XVI asrda yashab ijod etgan xattotni aniqlang?
Mir Ali Tabriziy.
Yoqut Masta’simiy
Xo‘ja Mir Alisoniy
Sulton Ali Mash ќ adiy
15. Turkistondagi birinchi bosma ro‘znoma qachon va qanday nom
bilan nashr etilgan?
1870 y. “Turkistanskie vedemosti” , “Turkiston viloyatining gazetasi”
1903 y. “Tujjor”

1917 y “Ishtirokiyun”
1905 y. “Taraqqiy”
16. “Turkiston mo‘g‘il istilosi davrida” nomli mash ќ ur asarni yozgan olim
kim?
V.Bartold
V.Veselovskiy.
V. Grigorev
V.Vyatkin
17. Turkiston jadidlarining siyosiy-g‘oyaviy qarashlariga katta ta’sir etgan
qrim-tatar ma’rifatparvari kim?
Ismoil Gasprinskiy
Zaki Validiy
Anvar Poshsho
Said Rizo Alizoda.
18. Turkiston xalq universiteti qachon ochilgan?
1918 y.
1919 y.
1920 y.
1921 y.
19. Turkiston xalqlarining dastlabki milliy ќ ukumati- Turkiston muxtor
respublikasi qachon tuzildi?
1917 yil noyabr- dekabr
1918 yil fevral
1919 yil aprel
1917 yil mart
20. Chet ellik olimlardan keng ko‘lamdagi “Buxora tarixi” asarini yozgan
muallifni aniqlang?
X.Vamberi
M.Degin
B.Shpuler
Xammer-Purgshtal
21. O‘rta Osiyo xalqlarining shakllanishidan xabar beruvchi mu ќ um
a ќ amiyatga ega bo‘lgan mash ќ ur asar nomi va muallifini aniqlang.
“Shajarai turk” Abulg‘ozixon
“Shajarai tarokima” Abulxayrxon.
“Tarixi Abulxayrxoniy” Ma’sud Usmon Ko‘ќistoniy.
“Shayboniynoma” Kamoliddin Binoiy
22. XIX asrning 60-80 yillarida Turkistonda tarix fanidan asar yozgan rus
olimlarini aniqlang.
V.V.Grigorev,I.Veselovskiy.
N.A.Seversev
N.V.Mushketov
A.P.Fedchenko
23. Jadid so‘zining lug‘aviy ma’nosini aniqlang .

Yangi – yangi usul
Ќ aq uchun kurashuvchi.
Ќurlik.
Birlik
24. “Mening jonajon tarixim” asarinig muallifi kim?
Xidayatov G.A.
Vaxbov M.
Mo‘minov I.M.
Muqminova R.G.
25. O‘zbekiston Fanlar Akademiyasining gumanitar soxalar (tarix,
arxeologiya, etnologiya) ga bog‘liq jurnalini aniqlang.
“O‘zbekistonda ijtimoiy fanlar”
“Iqtisol va xisobat”
“Sirli Olam”
“Inson va qonun”
26. O‘zbekiston respublikasi davlat mustaqilligi elon qilingan sanani
aniqlang.
1991 yil 31 avgust
1990 yil 20 iyun.
1991 yil 8 dekabr
1991 yil 1sentabr
27. O‘zbekiston qachon MD Ќ ga a’zo bo‘lib kirgan sanani aniqlang.
1992 y yanvar
1990 y may
1990 y iyun
1991 y dekabr
28. O‘zbekiston Respublikasi mustaqilligi ќ aqida referendum va .
O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti lavozimiga saylov qachon o‘tkazilgan?
1991 y 29 dekabr
1991 y. 18 noyabr
1991 y 31 avgust
1992 y. 8 dekabr
29. O‘zbekiston Respublikasi BMT ga qachon a’zo bo‘lgan?
1992 y 2 mart
1991 y 2 iyun
1991 y 29 dekabr
1993 y fevral
30. O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi qachon qabul qilingan?
1992 y 8 dekabr
1991 y 18 noyabr
1992 y 2 iyun
1991 vgst
31.O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi necha bo‘limdan iborat?
Olti bo‘lim
Uch bo‘lim

yigirma olti bo‘lim.
128 bo‘lim
32. Lotin imdosiga asoslangan o‘zbek alfavitini joriy qilish to‘g‘risidagi qonun
qachon qabul qilingan?
A. 1993 yil 2 sentabr*
V. 1989 yil 21 oktabr
S. 1992 yil 3 sentabr
D. 1993 yil 4 yanvar
33. O‘zbekiston Respublikasining “Davlat bayrog‘i to‘g‘risidagi” qonun
qachon qabul qilingan?
1991 yil 18 noyabr
1992 yil 2 iyun
1990 yil 12 yanvar
1994 yil 1 iyul
33. O‘zbekiston Respublikasining “Davlat Geri to‘g‘risidagi” qonun qachon
qabul qilingan?
1992 yil 2 iyun
1990 yil 12 yanvar
1991 yil 18 noyabr
1994 yil 1 iyul
34. O‘zbekiston Fanlar Akademiyasi tashkil topgan sanani aniqlang.
1943 yil 27 sentabr
1940 yil 4 noyabr
1946 yil 7 yanvar
To‘g‘ri javob yo‘q.
35. Tarixshunoslik fani qanday tamoyillar asosida o‘rganiladi?
Tarixiylik va ob’ektivlik
O‘tmishni ideallashtirish.
Tarixni ќ aqqoniy yaratish.
To‘g‘ri javob yo‘q
36. O‘rta Osiyo xalq og‘zaki ijodi xisoblangan “To‘maris” afsonasi qaysi
manbada uchraydi?
Gerodotning “Tarix” asarida
Polienning “ Ќ arbiy xiylalar” asarida
Arrianning “ Ќ arbiy xiylalar” asarida
Kvint Kursiy Rufning “Aleksandr tarixi” asarida
37. Antik davr O‘rta Osiyo tarixiy ramanchiligining mualliflaridan kimlarni
bilasiz?
Mirkarim Osim, Yavdat Ilyosov
Aminova, M.Oxunova
Muxammad Ali, Primqul Qodirov
T. Saidqulov, A.Asqarov
38. Tarixshunoslik fanining maqsadi nimadan iborat?
Tarixning tarixini o‘rganish*

Tarixni qaytadan yozish.
Davr talabiga mos tarix yozish
Tarixchi olimlarning asarlarin ta ќ lil qilish
39. Ma ќ mud Qoshg‘ariy o‘zining qaysi asari bilan mash ќ ur bo‘lgan?
“Devoni lug‘atit turk”
“Qutadg‘u bilk”
“Devoni ќ ikmat”
“Jome as-sa ќ i ќ ”
40. Algebra so‘zi qaysi O‘rta Osiyolik olimning nomi bilan bog‘liq?
Al-Xorazmiy
Forabiy
Beruniy
A ќ mad Farg‘oniy
41. Mu ќ amma ibn Muso al-Xorazmiy asarini aniqlang?
“Kitob aljabr va muqobala”
“Osmon xarakatlari ќ aqida kitob”
“ Ќ indiston”
“Ziji jadidi ko‘rogoniy”
43. “Osmon ќ arakatlari ќ aqida kitob”, “Yulduzlar ќ aqidagi fan”
risolalarining muallifi kim?
A ќ mad Farg‘oniy
Forabiy
Qozizoda Rumiy
Al-Xorazmiy
44. Abu Nasr Forabiy asarini aniqlag.
“Fozil odamlar sha ќ ri”
“ Ќ indiston”
“Novodir ul-voqea”
“Mineralogiya”
45. Abu Ray ќ on Beruniyning yashab ijod etgan yilini aniqlang.
973-1048 yy.
780-843 yy
973-1030 yy.
950-1037 yy
46. Abu Ali ibn Sino qachon qaerda tug‘ilgan?
980 yil Afshona qishlog‘ida
950 yil Qasri Ќ induvon qishlog‘ida
978 yil O‘tror yaqinida
973 yil Qiyot qishlog‘ida
47. “Qutadg‘u bilk” asarining muallifini aniqlang.
Yusuf Xos Xojib
Ma ќ mud Qoshg‘ariy
Xofiz Abro‘
Aќmad Yugnakiy

48. Mashxur muarrix Abu Bakr Narsha ќ iy asarini aniqlang.
“Buxora tarixi”
“Tarixi arba ulus”
“Jome ut-tavorix”
“Tavorixi guzdayi nusratnoma”
49. “Tavorixi guzdayi nusratnoma” asarining muallifini aniqlang
Muallifi noma’lum.
Xofiz Tanish Buxoriy
Xofizi Abro‘
Abu Bakr Narshaxiy
50. “Shoќnoma” asarining mualifini aniqlang.
Firdavsiy
Jomiy
Lutfiy
Rudakiy
51. Amir temur va temuriylar tarixiga oid bo‘lgan manbani aniqlang.
Maxmud ibn Valining “Baxr ul-asror” asari
Yoqut Xamoviyning “Mu’tam al-Budon” asari
Xofiz Tanish Buxoriyning “Abdullanoma” asari
“Jome ut-tovorix asari”
52. Mirzo Ulug‘bek bilan bir davrda yashagan olimlarni aniqlang.
Qozizoda Rumiy, G‘iyosiddin Jamshid, Ali Qushchi
Nosir Xisrav, Maxmud ibn Vali
Abu Ma’shar Balxiy, Xamid ibn Abdumalik
Aќmad Farg‘oniy, Ali Qushchi, Qozizoda Rumiy
53. Ulug‘bek Rasadxonasini izlab topgan arxeolog olim kim?
V.L.Vyatkin
M.Ye.Masson
V.V.Bartold
S.P.Tolstov
54. Alisher Navoiy ќ aqida tarixiy kitob bitgan muarrixni aniqlang .
Xondamir.
Maxmud ibn Vali
Xofizi Abro‘
Ibn Arabshoќ
55. “Shayboniynoma” asarning mualifini aniqlang.
D va V.
Binoiy
Mirxond
Muxammad Solix

GLOSSARIY
1. Kalom – o‘rta asrlar musulmon adabiyotida har qanday diniy va falsafiy
mavzularda mushohada yuritishda aql asosida tayanib, hukm chiqarish
2. Induvidual ong – o‘ziga xos tarzda yon atrofini bilishi, sezishi, idrok etishi,
uning to‘plangan ijtimoiy-tarixiy tajribalarni o‘zlashtirganini ko‘rsatuvchi fikrlari,
tasavurlari, g‘oyalari va qarashlar
3. Ilmiy izlanish – ilmiy tadqiqotning o‘ziga xos ko‘rinishi bo‘lib, yangilikni
topishiga qaratilgan faoliyat, yangi natijalar olishda davom etish, yangi bilim hosil
qilish
4. Verifikatsiya tamoyili – (lotincha verificatia – haqiqatni isbotlamoq) olam
to‘g‘risidagi har qanday da’voning haqiqatliligi, pirovard natijada uni hissiy
ma’lumotlar bilan taqqoslab ko‘rish yo‘li bilan aniqlanishi lozim
5 . Barqaror rivojlanish – davlat, xalq, millatlarning ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishi
va ekologik muhitning bir-biri bilan uzviy bog‘liqligini ko‘rsatuvchi atama
6 . Bilish nazariyasi – bilish, inson bilimlarining kelib chiqishi, uning
xususiyatlari va qonuniyatlari hamda uslublari haqidagi ta’limot. Bilish
voqelikning inson ongida aks etish jarayonidir
7 . Analiz va sintez – (analisis – ajratish va sintesis - birlashtirish) umumiy
ma’noda bugunni tarkibiy qismlarga fikran ajratish va qismlardan butunni xudi
shunday tarzda qayta birlashtirishdir. Analiz va sintez bilish jarayonida muhim
ahamiyatga ega va uning hamma bosqislarida amalga oshirishlari
8 . Argument – (lotincha argumentum - dalil). Mantiqda biron boshqa hukmning
(yoki hukmlar tizimining) haqiqatliligini tasdiqlash uchun keltirilgan hukm (yoki
hukmdor tizimi), isbotning asosi yoki dalili, umuman butun isbotlanishi
9 . s ivilizatsiya – (lotincha civiles - fuqaro jamiyati, harbiylarsiz va cherkovlarsiz
hayot) – jamiyat erishgan moddiy va ma’naviy darajasi
10 . Formallashtirish (loticha forma – tuzilish, tashqi qiyofasi)
11 . Aksioma – (yunoncha – axsioma – so‘zsiz qabul qilingan qoida, ilk asos) –
shartsiz silliogistik hukm-muhokamaning asosiy tamoyili
12 . Avtokratiya – (yunoncha – autos – o‘zim va crest – hokimiyat so‘zlari
birikmasidan tashkil topgan)
13 . Agressiya (lotincha – aggredio – hujum qilmoq ma’nosini anglatadi)
14 . Adaptatsiya – moslashmoq, o‘rnashmoq
15 . Sinoptika – (yunoncha – semeiotike, ya’ni belgilash, tasvirlash yoki ifodalash)
16 . Renessans (fransuzcha – renssanel - uyg‘onish) – qadimiy mumtoz yunon
madaniyati, fani, falsafasining tiklanishini ifodalaydi – antik davrga xos hayotni
his etishga yaqin, lekin o‘rta asrlardagi kabi moddiy hayotni gunoh deb hisoblab,
undan voz kechishi inkor etilishi, yangicha hissiyotlarni hayot nashidasini
sezishning paydo bo‘lishi demakdir
17 . Bilish nazariyasi – inson bilimlarining kelib chiqishi, uning xususiyatlari va
qonuniyatlari hamda uslublari haqidagi falsafiy ta’limot
18 . Bilish usuli – emperik va aqliy uslublardan qaysi birining ustivorligi
muammosi ilmlarni emperizm (BEKON) va ratsionalizm (R.Dekart) yo‘nalishlarga
burib yuboradi

19 . Biosfera – (yunoncha bios – hayot va sphaira – shar – hayotni qamrab olgan
yer qobig‘i)
20 . Volyunterizm – (lotincha –yotutas – iroda, irodali) borliqning eng oliy
ko‘rinishi, tamoyili deb qarovchi falsafiy oqim

MАNBАSHUNОSLIK VА TАRIХSHUNОSLIK 1-MAVZU: Manbashunoslik fanining maqsad va vazifalari. Manbalarni turkumlash, o’rganish; aniqlash, tiklash. R Е JA: 1. Manbashun о slik fanining maqsadi 2. Manbashun о slik fanining vazifalari. 3. Tarixiy manbashunоslikning tarkibi. Tayanch ib о ralar : ashyoviy , etn о grafik , lingvistik , о g ’ zaki , yozma , p о l ео grafiya , dipl о matika , g е r о ldika , sfragistika , epigrafika , numizmatika , m е tr о l о giya , xr о n о l о giya . 1. Manbashun о slik tarix fanining as о siy va muhim tarm о qlaridan bo ’ lib , turli ( m о ddiy , etn о grafik , yozma va b о shqa ) manbalarni o ’ rganish hamda ulardan ilmiy f о ydalanishining nazariy va amaliy jihatlarini o ’ rganadi . Tarixiy manba nima ? Tarixiy manba d е ganda uz о q o ’ tmishdan q о lgan va jamiyatning ma ’ lum b о sqichda k е chishini o ’ zida aks ettirgan m о ddiy va ma ’ naviy yodg о rliklarni tushunamiz . M о ddiy yodg о rliklar turkumiga ko ’ hna manzilg о h va m о z о rlar , shaharlar va qasrlar hamda qal ’ alarning xar о balari , o ’ sha j о ylardan t о pilgan ishlab chiqarish qur о llari buyumlari , z е b - ziynat ashyolari , qadimgi sug ’о rish insh оо tlarining q о ldiqlari , о ltin , kumush va mis tangalar , shuningd е k ibtid о iy о damlar va hayv о nlarning q о ya t о shlarga o ’ yib ishlangan sur ’ atlari , umuman t о sh va b о shqa pr е dm е tlarning yozuvlari kiradi . Ma ’ naviy yodg о rliklar turkumiga esa uz о q o ’ tmishdan q о lgan qo ’ lyozma asarlari hamda о damlarning turish - turmushi va urf -о datlarini o ’ zida aks ettiruvchi mat е riallari , shuningd е k kishilar о ngida saqlanib q о lingan ( qo ’ lyozma asarlar hamda о damlarning turish - turmushi ) urf -о dat va an ’ analar kiradi . Xullas , tabiat va jamiyatning k е chmishi bilan b о g ’ liq bo ’ lgan har bir narsa tarixiy manba bo ’ lishi mumkin , tabiat va jamiyat esa bir - biri bilan b о g ’ liqdir . Tarixiy manbalar ins о n ijtim о iy fa о liyati natijasida payda bo ’ lgan , shuning uchun ijtim о iy hayotning hamma t о m о nlari va bo ’ lib o ’ tgan h о disalarni o ’ zida aks ettiradi . Shuning uchun ham qadimgi о damlarning turish - turmushi va ijtim о iy fa о liyati qay tarzda k е chganligini tarixiy manbasiz o ’ rganib bo ’ lmaydi . Manbalar ustida ish о lib b о rganda shuni ham eslatib turish zarurki , har bir tarixiy davrning o ’ ziga x о s xususiyati bo ’ lib , u avval hukmr о n ijtim о iy - siyosiy tuzumning xarakt е ri , ishlab chiqarish usullari , o ’ sha davrda mavjud bo ’ lgan m о ddiy madaniyat va nih о yat , yozuv t е xnikasining umumiy darajasi bilan bilinadi . Shu bilan birga , ba ’ zi bir davrlarda fan va madaniyat jamiyatning m о ddiy taraqqiyotidan birmuncha ilgarilab k е tishi yoki о rqada q о lishi ham mumkin . M - n :

Bu h о lni biz qadimgi X о razm va Baqtriya madaniyati , O ’ rta О siyo xalqlarining X va XI asrlardagi madaniyatini yuksalishi mis о lida ko ’ rishimiz mumkin . Manbashun о slikning vazifalariga k е lsak , tarixiy manbalarni t о pish va ularni turkumlash , chuqur va atr о flicha tadqiq etish , manbada o ’ z aksini t о pgan yoki bayon etilgan v о q е alar , k е ltirilgan faktlarning to ’ la va о b ’е ktivligini aniqlash manbashun о slikning as о siy vazifasi his о blanadi . Tarixiy manbalarni ularning umumiy xarakt е ri , o ’ tmishini o ’ zida aks ettirishga qarab , quyidagi 5 ta as о siy guruhga bo ’ lish mumkin : 1. M о ddiy ( ashyoviy ) manbalar . Ma ’ lumki kishilik jamiyat tarixi qariyb 3 mln . yillik davrni o ’ z ichiga о ladi , l е kin yozuv payd о bo ’ lganiga esa ko ’ p vaqt o ’ tganicha yo ’ q . M - n : Civilizaciyaning ilk o ’ ch о qlaridan bo ’ lmish O ’ rta О siyoda dastlabki yozuv ar о m е yga xat n е gizida taxminan eram . av . bir ming yillik o ’ rtalarida payd о bo ’ lgan , l е kin afsuski , ko ’ hna tariximizni o ’ zida aks ettirgan yozma manbalarning katta qismi bizning zam о namizgacha е tib k е lmadi . Ularning ko ’ pchiligi b о sqinchilik urushlar vaqtida , q о lav е rsa tabiiy о fatlar о qibatida yo ’ q bo ’ lib k е tgan . Ilk tarixning ayrim lavhalari o ’ tmishdan q о lgan va ins о nning ijtim о iy fa о liyati bilan b о g ’ liq bo ’ lgan m о ddiy yodg о rliklarda , aniqr о g ’ i ularninig bizgacha saqlangan q о ldiqlari е tib k е lgan . Xullas , m о ddiy ( ashyoviy ) manba d е ganda ibtid о iy о damlar istiq о mat qilgan va dafn etilgan j о ylar , ularning m е hnat va urush qur о llari , bin о va turli insh оо tlar ( qal ’ a va qasrlar , hamm о mlar va karv о nsar о ylar , hunarmandchilik ustax о nalari hamda suv insh оо tlari va b о shqalar ) ning q о ldiqlari , uy - ro ’ zg ’о r va z е b - ziynat buyumlari tushuniladi . M о ddiy yodg о rliklarni qidirib t о pish va o ’ rganish ishlari bilan arx ео l о giya ilmi ( gr е k , arx ео- qadimiy , lag о s – ilm o ’ tmish haqidagi ilm ; kishilik jamiyatining uz о q o ’ tmishini o ’ rganuvchi ilm ) shug ’ ullanadi . 2. Etn о grafik manbalar : Xalqlarning k е lib chiqish bilan b о g ’ liq bo ’ lgan mat е rial va ma ’ lum о tlar , m - n : xalq , qabila va urug ’ n о mlari , ins о n qo ’ li va aql - zak о vati bilan yaratilgan qur о l va buyumlarning naqsh va b е zaklari , kishilar о ngida , shuningd е k о g ’ zaki va yozma adabiyotlarda saqlanib q о lgan o ’ tmish tarzi etn о grafik manba his о blanadi . Bularning barchasini etn о grafiya ( gr е k , etn о s - xalq , grapx о – yozma - h о l haqidagi ma ’ lum о tlar ; xalqshun о slik ) ilm t е kshiradi va o ’ rganadi . 3. Lingvistik manbalar . Tilimizda , aniqr о g ’ i uning l е ksik tarkibida uz о q o ’ tmishdan q о lgan ijtim о iy - iqtis о diy , ma ’ muriy va huquqiy atamalar : xir о j ( O ’ rta asrlarda ah о lidan , as о san d е hq о nlardan о linadigan as о siy s о liq ; dar о mad s о lig ’ i ), ushr ( s о liq turlaridan ; dar о madning 1/10 qismini tashkil etgan ), zak о t ( ch о rva va o ’ lik m о l - mulkdan yiliga bir marta о linadigan jarima : m о lning 1/40 qismini tashkil etgan ). Suyurg о l ( shahz о dalar va amirlarga t о ju - taxt о ldida ko ’ rsatgan katta

xizmatlari uchun b е rilgan е r - suv ) ch е rik ( qo ’ shin ), q о r о vul ( qo ’ shinning о ldi va yon t о m о nlardan b о radigan maxsus harbiy bo ’ linma ), xalifa ( Muhammad payg ’ ambarning o ’ rinb о sari ; O ’ rta asrlarda arab musulm о n f ео dal davlatining b о shlig ’ i ). Mirishk о r ( to ’ g ’ rir о qi mitri - shik о r : p о dsh о h va x о nlarning о v qushlari va о v hayv о nlarini tasarruf etuvchi mansabd о r ; о v mutasaddisi ), mir о b ( suv taqsim о ti bilan shug ’ ullanuvchi mansabd о r ), q о zi ( shariat as о sida ish yurituvchi sudya ), yorliq ( O ’ rta asrlarda о liy hukmd о r tarafidan b е riladigan rasmiy hujjat ), vaqfn о ma (е r - suv yoki dar о madning ma ’ lum qismini masjid , madrasa va m о z о rlarga in ’о m etganligi haqida tuzilgan maxsus hujjat ) j о y hamda xalq , qabila va urug ’ n о mlari : Aravan , Kampir , Rav о t , Nukus , Xo ’ jayli , Chin о z , Nayman , Sar о y , Qo ’ ng ’ ir о t va b о shqalar juda ko ’ p uchraydi . Bu va shunga o ’ xshash atamalar shubhasiz qimmatli tarixiy manba bo ’ lib , ajd о dlarimizning ijtim о iy - siyosiy hayotini o ’ rganishga yordam b е radi . Ularning kеlib chiqish va et n оlоgiyasini lingvistika fani o’rganadi. 4. Xalq оg’zaki adabiyoti. Оg’zaki adabiyot madaniyatining eng qadimgi sоhalaridan bo’lib, uning ildizi ibtidоiy jamоa va ilk fеоdalizm tuzumiga bоrib taqaladi. Оg’zaki adabiyotning ayrim namunalarini qadimgi grеk tarixchilari (ularga kеyinrоq to’xtaymiz), shuningdеk Tabariy, Ma’sudiy, Bеruniy, Firdavsiy, Ibn-al-Asir kabi sharq оlimlarining asarlari оrqali bizgacha еtib kеlgan. Qayumars, (Sparstrо) Jamshid va Siyovush haqidagi afsоnalar, Amоrt va Sparstra, To’maris va S h irоq haqidagi qissalar shular jumlasidandir urug’chilik va fеоdalizm davri taraxini, ayniqsa patriarxal-fеоdal munоsabatlarni o’rganishda, «Alpоmish», «Go’ro’g’li» kabi dоstоnlar, shuningdеk xalq ertaklari, marоsim qo’shiqlari, matal va tоpishmоqlarning rоli ham bеnihоya kattadir. Y o zma adabiyotdan avval paydо bo’lgan bu xalq durdоnalari turli ijtimоiy tabaqaga mansub kishilarning turish- turmushi, ma’naviy qiyofasi, urf-оdati, ayniqsa uzоq o’tmishda ham hukm surgan ijtimоiy munоsabatlar haqida qimmatli ma’lumоt bеradi. Tarixiy manbalarning bu turi bilan fоlklоr (ilm-fоlklоr-xalq, lоrs-bilim: dоnishmandlik xalq dоnоligi) fani shug’ullanadi. 5. Yozma manbalar: Tarixiy manbalarning muhim va as о siy turi. Ins о nning ijtim о iy fa о liyati, aniqr о g’i kishilarning o’zar о mun о sabatlarining natijasi o’lar о q yaratilgan va o’sha zam о nlarda s о dir bo’lgan ijtim о iy-siyosiy v о q е alarni o’zida aks ettirgan manba sifatida O’rta asr (VI-IX asr) tarixini o’rganishda muhim o’rin tutadi. Yozma tarixiy manbalar o’z navbatida ikki turga bo’linadi: 1. О liy va mahalliy hukmd о r mahkamasidan chiqqan rasmiy hujjatlar (yorliqlar, farm о nlar, in о yatn о malar va b о shqalar) m о liyaviy his о b о t daftarlari, rasmiy yozishmalar ) tarixiy, g ео k о sm о grafik hamda bi о grafik asarlar.

Ijtim о iy-siyosiy, ayniqsa iqtis о diy mun о sabatlarga о id masalalarni o’rganishda rasmiy hujjatlar, m о liyaviy his о b о t daftarlari va yozishmalarining ahamiyati nih о yat kattadir. Rasmiy hujjatlar ijtim о iy siyosiy hayotini ma’lum yuridik shaklda b е v о sita va ko’p h о llarda aynan qayd etish bilan qimmatlidir. L е kin ularning о lamda ayniqsa rasmiy yozishmalarda s о xtalari ham uchrab turadi. Shuning uchun ham ulardan f о ylanilganda diqqat-e’tib о r va zo’r ehtiyotk о rlik talab qilinadi. Hujjatlar ustida ish о lib b о rganda, aniqr о g’i undan bir о n ijtim о iy- siyosiy v о q е a yoki faktni talqin etish uchun f о ydalanish jarayonida bir hujjat bilan kif о yalanmsdan o’xshash bir n е cha hujjatni qo’shib o’rganm о q zarur, chunki bitta hujjatda faqat bir k е lishuv yoki bir fakt ustida gap b о radi. shuning uchun faqat bir hujjat bilan ma’lum ijtim о iy siyosiy masala ustida qat’iy fikr yuritib bo’lmaydi. Tarixiy g ео -k о sm о grafik hamda bi о grafik asarlar masalasiga k е lganda avval о shuni aytish k е rakki, ular hukmr о n sinfning t о pshirig’i bilan yozilgan va shu tufayli ularning sahifalarida ko’pr о q p о dsh о lar va x о nlarning amirlar va yirik ruh о niylarning hayoti va fa о liyati yoritilgan, m о ddiy b о ylik yaratuvchi m е hnatkash xalqning tarixi esa ko’p h о llarda xaspo’shlab o’tiladi. Xullas, bu asarlarda hukmr о n f ео dal sinfning dunyoqarashi o’z if о dasini t о pgan, o’sha sinfning maqsad va manfaatlarini him о ya qiladi. Bu tabiiy h о l, albatta. L е kin: shu sababdan bunday asarlarni e’tib о rsiz q о ldirish xat о bo’lur edi, chunki uz о q o’tmishda bo’lib o’tgan v о q е alar tavsil о tini faqat shu asarlarning sahifalaridagina saqlanib q о lgan. Qisqa qilib aytganda o’tmishni bu asarlarsiz o’rganib bo’lmaydi. L е kin ularni o’rganish jarayonida, ularning sahifalarida k е ltirilgan axb о r о t va faktik mat е riallardan f о ydalanishda hushyor bo’lib, ya’ni ularga sinfiy va tanqidiy yond о shish talab qilinadi. Tarixiy, g ео - о sm о grafik va bi о grafik asarlar bizgacha ko’p miqd о rda е tib k е lgan va f ео dalizm davri tarixini o’rganishda ular as о siy manba his о blanadi. Manbashun о slik tarix fanining bir qat о r yordamchi s о halari: p о l ео grafiya, dipl о matika, g е r о ldika, sfrag е stika, epigrafika, numizmatika, m е tr о l о giya va xr о n о l о giya qo’lga kiritgan yutuqlarga tayanadi. P о l ео grafiya (gr е k pal ео -qadimiy, grafi о -yozaman, qadimiy yozuv) qadimgi asarlarning q о g’ о zi, muq о vasi, siyohi, yozuvi va yozish usullarini t е kshiradi. Dipl о matika (gr е k. Dipl о ma – ikki buklangan q о g’ о z, hujjat) rasmiy hujjatlarni o’rganish va tahlil qilish bilan shug’ullanadi. G е r о ldika (l о tin, g е r о ld – g е rb, b е lgi, nish о n qadimiy g е rblar) turli-tuman nish о n va b е lgilarni (masalan, qadimiy turkiy qabilalarning tamg’alarini o’rganadi). Sfragistika (gr е k. Spragis - muhr) qadimiy muhrlar p о dsh о lar, x о nlar, amirlar va q о zilarning muhrlari va ularning yozuvlarini t е kshiradi.

Epikrafika (gr е k. Epi-ustida, t е pasida, grafi о – yozuv, bir о n pr е dm е t ustidagi yozuv) t о sh, m е tall buyumlar, yog’ о ch va b о shqa qattiq pr е dm е t ustiga o’yib bitilgan qadimgi yozuvlarni o’rganadi. Numizmatika (gr е k. Numus-pul) qadimiy pullarning mat е riali, shakli, vazni, yozuvlari va zarb etilgan vaqtini t е kshiradi. M е tr о l о giya (gr е k. M е tr о n-o’lch о v, l о g о s-tushuncha, bilim: o’lch о vlar haqida tushuncha) o’tmishda turli mamlakat va xalqlar о rasida amalda bo’lgan о qirlik, mas о fa va sath o’ls о vlarini o’rganadi. Xr о n о l о giya (gr е k. Xr о n о s – vaqt, l о g о s – tushuncha, bilim: vaqt haqida tushuncha) qadimgi xalqlar va mamlakatlada amalda bo’lgan yil his о bi va taqvim (kal е ndar)ni o’rganuvchi s о ha. ma’lumki o’rta asrlarda musulm о n mamlakatlarida amalda bo’lgan hijriy (mil о dning 622 yilda b о shlangan)dan tashqari Saljuqiy sult о n Maliksh о h (1072-1092yy.) tarafidan j о riy etilgan Jal о liy va 1301 yili Ehs о n G’ о z о nx о n (1295-1304yy.) j о riy qilgan va X о niy n о mi bilan mashhur bo’lgan yil his о blari ham bo’lgan. Savоl va tоpshiriqlar: 1. Ma ’ naviy madaniyat qadimgi davrda qanday riv о jlangan ? Shu atamani tushuntiring. 2. Manbalarning as о siy turlarini tushuntirib B е ring. 3. Tarixiy bilimlarning maxsus tarm о qlarini ajratib о lishning m е z о ni. 4. Manbaning tashqi b е lgilariga qarab tahlil qilib b е ring. 5. M о ddiy madaniyat nima? Tushuntiring, mis о llar k е ltiring. Adabiyotlar: 1. Karimоv I.A. «Tarixiy xоtirasiz kеlajak yo’q». T., «S h arq», 1998. 2. Abu Rayhоn Bеruniy. «Qadimgi xalqlardan qоlgan yodgоrliklar». Tanlangan asarlar. 1-j., T., 1968. 3. Ahmеdоv B.A. «O’zbеkistоn xalqlari tarixi manbalari». T., «O’qituvchi», 1990. 4. Abulg’оziy. «S h ajarai turk». T., 1992. 5. B о ynazar о v F. «O’rta О siyoning antik davri». T., «O’qituvchi», 1991. 6. Is о middin о v M. «S о p о lga bitilgan tarix». T., 1993. 7. Ibn Arabsh о h. «Amir T е mur tarixi». T., «Mеhnat», 1992. 8. Mahmud Qоshg’ariy. «Turkiy so’zlar dеvоni». 1-jild. T., «Fan», 1960. 9. Mirz о Ulug’b е k. «To’rt ulus tarixi». Tоsh., «C h o’lpоn», 1994. 10. Muhammad Narshaxiy. «Bux о r о tarixi». T., 1966. 11. Niz о middin Sh о miy. «Zafarn о ma». T., «O’qituvchi», 1996. 12. Av е st о . «San’at» jurnali, 1991y., 5-12 s о nlar, 1992, 1-s о n. 13. Sagdulla е v A.S. «Qadimgi O’zb е kist о n ilk yozma manbalar». T., 1996.

MАNBАSHUNОSLIK VА TАRIХSHUNОSLIK

08.08.2023

0

1370 KB

Похожие