MAVZU: M O‘ G ‘ULLAR DAVLATIMNG T ASH KIL TOPISHI. M O‘ G‘ ULLARNING RUS VA YEVROPAGA YURISHLARI Reja: 1. XII asr oxiri va XIII asr boshlarida M o‘ g‘ ulistondagi qabilalarning ijtimoiy - iqtisodiy ahvoli 2. Chingizxon - mo 'g 'ullar davlatining asoschisi 3. Chingizxonning Xorazmshohlar davlatiga yu rishi 4. M o‘ g‘ ullarning Rus yerlariga yurishlari 5. M o‘ g‘ ullarning Yevropaga yurishlari Tayanch atama va iboralar: Q abila. uru g‘ , " o‘ rmon", "dasht", kuren ayl, noyon, nukerlar, o‘ nlik tizim, keshik, qurultoy, elchi, bahodir, vanxon, jautxuri, anda. XII asr o xiri va XIII asr boshlarida M o‘ g‘ ulistondagi qabilal arning ijtimoiy -iqtisodiy ahvoli Tarixiy manbalarda keitirilishicha, XII asr oxiri va XIII asr boshlarida m o‘ g‘ ul qabilalarida davlatchilikning vujudga kelishi uchun zarur shart - sharoitlar shakllan a bosh lagan edi. Bu davrda m o‘ g‘ ul qabilalari asosan ikki guruhga ajratilgan. Bular «dasht» va « o‘ rmon» qabilalari hisoblanadi «O‘ rmon» qabila la rining asosiy mash g‘ uloti ovchilik va baliqchilik b o‘ lib, asosan Janubiy Oltoy, Baykalb o‘ yi hududlariga joylashg an. Ul ar xori, bargut, tumet, bulagachin, keremuchin, urya nxat, telengut kabi qabilalardan iborat b o‘ lgan. «Dasht» qabilalariga m o‘ g‘ ullar, kereitlar, oyratlar, naymanlar, tatarlar va boshqa bir qancha k o‘ p sonli qabilalar mansub b o‘ lib, ular ichida m o‘ g‘ ul qabi lalari Orxon daryosi va Kerulen xavzasi hududlarida istiqomat qilishgan. Ulardan g‘ arbda, Toli daryosi vodiysida, Orxon daryosi o‘ rta oqimidagi hududlarda, Ongin daryosi xavzasining janubida kereitlar joylashgan. Kereitlardan shimolda Salcnge daryosi bo‘ yl arida k o‘ chmanchi uch merkit qabila ittifoqi (gurban merkit): uduit, kaat, uvaslar yashaganlar. Merkitlardan yana ham shimolroqda Xubsugul k o‘ li atrofida durben -oyratlar (ya'ni t o‘ rt oyratlar) o‘ rnashganlar. Naymanlar sharqdan g‘ arbga

qarab Orxon va Seleng ining yuqori oqimidan Tarba g‘ ataygacha, shimoldan ja nubiy sharqqa qarab Tunni -Oladan Oltoyning sharqiy tomonlarigacha b o‘ lgan hududlarga egalik qiigan. Tatarlar bo‘ lsa sharqda Buir -Nur va Kulun Nur koilari atrofida o‘ rnashgan. Albatta doimiy k o‘ chmanc hi ch orvachilik bilan mashgii! bu qabiialarning yuqoridagi hududiariga egalik qilishlari yaxlit chegara asosiga ega boimagan. o‘ zaro qabilaviy urushlar ularning o‘ z makonini tez -tez o‘ zgartirib turishlariga olib kelgan. «M o‘ g‘ ul» va «m o‘ g‘ ullar» degan etno nimni ng hozirga qadar aniq bir ma'nosi aniqlanmagan: I) Xi toy manbalarining k o‘ rsatishicha «m o‘ g‘ ul» atamasi Chingizxon boshliq mo g‘ uliar yagona hokimiyat ostida birlashgandan s o‘ ng pavdo boigan. Atoqli sharqshunos L.S.VasiIevning fikricha, «m o‘ g‘ ul» dcgan nom Sibir tatarlari ichidagi bir etnik jamoani anglatgan bo‘ lib, boshqalardan farqlash uchun ular «qora tatarlarw deb atalgan. To XII asrgacha protom o‘ g‘ ul etnoqabilaviy guruhlari va xalqlari mavjud boigan. Protom o‘ g‘ uliar va ilkm o‘ g‘ ullar guruhlari k o‘ ch manch i chorvachilik x o‘ jaligida hayot kechiruvchi, bir -bir i bilan kelib chiqishi umumiyligi, tili, madaniyati va shu kabilar bilan bo g‘ langan uncha katta b o‘ lmagan uru g‘ - qabiiaviy jamoalardan iborat b o‘ lgan. Q o‘ shni sivilizasiyalar (Xitoy) bilan tanishuv natija sida qabilalar vaqtlar o‘ tishi bilan qabilalar ittifo qining ta'siri kuchli sardorlari boshchiligida birlashadilar va bu sardorlar o‘ zlarini imperator deb eion qildilar (m: tangutlar, kidanlar, chjurchjenlar kabi, ular Xitoy imperatoriga taqlid qilishg an). M o‘ g‘ ullar ham xuddi shunday tipdagi etnoslarning nav bajdagisi edi, - deb fikrini yakunlaydi. 2) Rashid -ad -din «m o‘ g‘ ui» atamasi M o‘ g‘ uliston hududida yashagan qadrmgi ipbilaning nomidan olingan deb hisoblaydi. 3) To XII asrgacha Sharqiy M o‘ g‘ uliston hudud ida istiqomat qilib kelayotgan qabilalar ichida gige monlik tatarlar q o‘ lida b o‘ igan, shuning uchun ham xitoylik tarixchilar m o‘ g‘ ullarni tatarlarning bir qismi dcb hisoblaganlar. Yagona m o‘ g‘ ul davlati tashkil topgach endi tatarlarni m o‘ g‘ ullarning t arkibi y qismi deb qarash yuzaga keldi, undan tashqari Mark aziy Osiyoda «tatar» degan nom y o‘ qolib ketdi,

Oltin o‘ rda tobeligida boigan Volgab o‘ yi turklari • o‘ zlarini «tatarlar» deb atashgan. XIII asr boshlariga kelganda «m o‘ g‘ ul» va «tatar» etnonimlari si nonim sifatida qaralgan, chunki birinchidan, «tatar» nomi odatiy va umummaium nom b o‘ lgan bo‘ lsa, ikkinchidan, k o‘ p sonli tatarlar (tor ma'noda) m o‘ g‘ ul q o‘ shinidagi il g‘ or otryadlardan hisoblangan. O‘ rta asr muarrixlari (asosan xitoy manbalarida) sharqiy ko‘ chm anchi xalqiarni (bugungi M o‘ g‘ uliston va Sibir hudud laridagi) uch guruhga b o‘ lishgan: «oq», «qora» va «yovvoyi» tatarlar Gobi sahrosining janubiy qismida yashab, Szin (chjurchjen) imperiyasining chegara xizmatchilari b o‘ igan k o‘ chmanchilar «oq» tatar lar de b atalgan. Ularning katta qismini turk tilli ongutla r va m o‘ g‘ ul tilli kidanlar tashkil qilgan. «Qora» tatarlar, shu jumladan naymanlar va kereitlar, Xitoy va Sharqiy Turkiston shaharlaridan uncha uzoq boimagan dashtliklarda istiqomat qilishgan. Chor va yay iovlari uchun doimiy urush xavfi ularni xalqa (kuren ) tarzida yashashga majbur etgan. Janubiy Sibirda yashagan «yovvoyi» tatarlar (merkitlar, oyratlar. uryanxatlar va boshqalar) ov va baliq ovlash bilan shu g‘ ullanishgan. M o‘ g‘ ul qabilalarining asosiy boyli gi chorva hisoblangan. Ayniqsa q o‘ ychilik ular x o‘ ja ligida birlamchi rolni o‘ ynagan. Undan tashqari ot ular hayotining uzviy bir b o‘ lagiga aylanib ulgurgandi. Chunki doimiy k o‘ chmanchilik, ov va urush bilan band b o‘ lgan xalq uchun ot asosiy harakat v ositas i hisobiangan. Ular yil fasliga qarab kuren (xalqa) tarzda k o‘ chib yurishgan. Rashid -ad -din ma ’lumot icha, kurenga mingga yaqin o‘ tov -oilaga kirgan. Qayerga borib o‘ rnashsalar qabilalar doira ko‘ rinishida o‘ tov tikkanlar, ularning soni mingtacha b o‘ lga n, do ira markaziga qabila boshli g‘ ining o‘ tovi joylashgan. Keyingi ijtimoiy -iqtisodiy munosabatlarning rivojlanishi jarayonida kuren o‘ z o‘ rnini aylga b o‘ shatib bersada, kuren faqat mudofaa zaruriyati tufayligina saqlanib qolavergan. Ayllar alohida uru g‘ emas, balki bir necha oiladan iborat birlik b o‘ lib, k o‘ chma nchilik x o‘ jaligida kurenga nisbatan ancha qulay birlik hisoblangan.

Aytish kerakki, m o‘ g‘ ul jamiyatidan kurendan ayl tizilmasiga o‘ tish uzoq davom etib, ayl x o‘ jaligida toiiq k o‘ chmanchilik qilish feoda l munosabatlar paydo bo‘ lgan davrga t o‘ g‘ ri keladi. T o‘ g‘ ri feodal munosabatlar shakllanishi barobarida ilgarigi ibtidoiy uru g‘ tartib va munosabatlari birdaniga y o‘ qolgan emas. Buni biz m o‘ g‘ ul qabilalari orasidagi asosiy e'tiqod boigan shamonlikda k o‘ ris himiz mumkin. Chunki asl ildizi ibtidoiy uru g‘ davrig a borib taqaluvchi bu din keyinchaiik feodal munosabatlar hukmron boigan davrda ham saqlanib qolavergan. XII asr oxiri -XII! asr boshlarida m o‘ g‘ ul jamiyatida sodir b o‘ layotgan o‘ zgarishlar davrida k o‘ pin cha urushlar natijasida qoiga kiritilgan asirlarni qu l sifatida x o‘ jalik xizmati foydalanish hollari k o‘ p uchraydi. Shunday b o‘ lsada, bu qulchilik munosabatlari jamiyatning ijtimoiy -iqtisodiy munosabatlarda hukmron mavqega erisholmadi. Faqat feodal mu nosab atlarning dastiabki shakllanishi va rivojlanishi jara yonida uy qulchiligi muhim rol o‘ ynagan. Tarixiy manbalarda XII asrning ikkinchi yarmidan boshlab m o‘ g‘ ul jamiyatida ijtimoiy tabaqalanish holati tilga olina boshlaydi. Jumladan, qabila a'zolari ich idan o‘ ziga t o‘ q, dasht k o‘ chmanchi amaldorlari -noyon (yok i n o‘ yonjlar haqida s o‘ z boradi. Noyonlar turii nisbalar bilan atalganlar, masalan, «bator» -botir, «sechen» - oqil, dono, «mergen» -mergan, «buke» - kuchli kabilar. Qabilalarning k o‘ chmanchi hayot tarzi shar oitida yaylov va ov o‘ ljalari uchun o‘ zaro qabilaviy urushlar natijasida bir qabila boshqa qabilaga nta g‘ lub b o‘ lib, uning tobeligiga tushib qoladi. Bunday qabila kishilari utegu -bogoli deb atalgan, ular o‘ z xo‘ jayin qabilasi bilan k o‘ chishi, ularning buyr ug‘ i bilan kuren va ayl tuzishi, ovda ishtirok etishi kerak edi. Yagona m o‘ g‘ ul davlatini tuzish jarayoni qabiladagi ijtimoiy munosabatiarga ham o‘ z ta'sirini o‘ tkazdi. Nukerlik davlatning asosiy tayanch kuchiga aylandi. Nukerlar -noyonlarning «d o‘ stla ri», askariari, yaqin safdoshlari va xizmatchilari edi. Qa bila ichidagi o‘ zaro ijtimoiy ziddiyatlar (hukmron va tobe kishilar o‘ rtasida) avj olgan bir paytda noyonlar o‘ z manfaatlarini himoya qilish maqsadida qurolli kishilar -nukerlar otryadini tuzadilar. Shu n ukerlar kuehiga tayangan noyonlar asta -

sekinlik bilan qabila ichida yetakchilikka intilishi oqibatida hokimiyat uchun o‘ zaro kurashlar avj oladi. M o‘ g‘ ul q o‘ shinlari - nukerlar o‘ nlik tizimda o‘ nlik, yuzlik, minglik va o‘ n minglik (tuman) asosida safl antir ilgan. Bunday tizim yuqoridagi k o‘ rib o‘ tganimiz kure n-mingta oila asosida vujudga kelgan. Chingizxon bu tizimga faqat shaxsiy gvardiyani -«keshik»ni q o‘ shdi. Umuman m o‘ g‘ ul qabilalari o‘ rtasida feodalizmning shakllanishi va rivojlanishi bir qancha o‘ ziga x os xususiyatlarda namoyon b o‘ ladi. Birinchidan, jahon ning boshqa k o‘ pgina xalqlarda kuzatilgani kabi feodalizm bu hududda dehqonchilik zamirida emas, balki k o‘ chmanchi chorvachilik x o‘ jaligi asosida shakllandi va rivojlandi. Ikkinchidan, feodalizm m o‘ g‘ ull ar orasida qulchilik munosabatlarining yemirilishi ja rayonida emas, ibtidoiy tuzum yemirilishi jarayonida shakllandi. Albatta bu ikki faktor m o‘ g‘ ullarning keyingi ijtimoiy tuzumiga o‘ z ta'sirini o‘ tkazmasdan qolmadi, yuqoridagi birinchi holat m o‘ g‘ ul larni ng ijtimoiy hayotiga sezilarli iz qoldirgan bo‘ lsa , ik kinchi hoiat m o‘ g‘ ul qabilalari orasida feodalizm turli muddatlarda va turli jarayonda shakllanishiga olib keldi. Masalan « o‘ rmon» qabilalarida feodalizm kurtaklari keyinroq va sekinroq paydo boigan . Ch ingizxon — m o‘ g‘ ullar davlatining asoschisi Temuchin, bo‘ lg‘ usi Chingizxon ayrim tarixiy manbalarda 1162 -yilda. yana ayrimlarida 1155 -yilda tu g‘ ilgan deb k o‘ rsatiladi. U tu g‘ ilgan vaqtda otasi Yesugey - bahodir tatarlar y o‘ tboshchisi Temuchin -ugeni ma g‘ iub etgani sabab, o‘ z o‘ g‘ Iiga o‘ sha ma g‘ lub dushman nomin i beradi. Yesugey (Isu -gey) garchi qabiia boshli g‘ i hisoblanmasada, lekin janglardagi ntoxirligi va jasurligi sabab unga «bahodir» maqomi berilgan. Uning q o‘ l ostida o‘ zi mansub kivat -bordjigin uru g‘ ida n tashqari yana bir qancha m o‘ g‘ ul uru g‘ lari boigan. Y esugeyning uch aka - ukasi b o‘ Iib, ularning otasi Bartan - Bahodir boigan. Bartan - Bahodir mashxur Qabul - xonning o‘ g‘ illaridan biri boigan. Tcmuchin 9 yoshga yetganda otasi uni q o‘ ng‘ irot qabilas iga Dey -sechen oilasiga uning qizi Borteni o‘ z o‘ g‘ iiga kelin qilish maqsadida maium inuddatga