logo

Modal so'zlarning stilistik xususiyatlari

Загружено в:

08.08.2023

Скачано:

0

Размер:

170.5 KB
Mavzu: Modal so'zlarning stilistik xususiyatlari
Reja:
Kirish  
1-bob. Modallik  
1.1   .   Modallik tushunchasi  
1.2   .   Modallik
 toifalari  
2 -bob.   Modal so‘zlar  
2 .1.           Modal
 so‘zlarning	 lug‘aviy	 tarkibi	 va	 tasnifi
2 .2.           Modal	
 so‘zlar   ishonchlilikni	 ifodalovchi	 vosita	 sifatida	 
3.3.	
      Modal	 so'zlarning	 stilistik	 xususiyatlari
3.4.           Modal	
 so‘zlar	 va	 qo‘shimchalar	 o‘rtasidagi	 farq
Xulosa
Foydalanilgan adabiyotlar  ro‘yxati
1 Kirish
Kurs ishimning   mavzusi	 “Ingliz	 tilida	 modallikni	 ifodalash	 vositalari”.
Tadqiqot	
 mavzusi   zamonaviy	 ingliz	 tilidagi	 modal	 so'zlar	 modallikni
ifodalashning	
 asosiy	 leksik	 vositasi	 sifatida.
Tadqiqot	
 mavzusining   dolzarbligi   modallik	 kategoriyasini,	 uni	 ifodalash
vositalarini	
 har	 tomonlama	 nazariy	 jihatdan	 ko‘rib	 chiqish,	 modal	 so‘zlarni
tizimlashtirish,	
 ularning	 mavqeini	 aniqlash	 zarurati	 bilan	 bog‘liq.
Tilshunoslikda	
 modal	 so'zlar	 va	 iboralar	 so'zlarning	 eng	 munozarali	 leksik	 va
grammatik	
 kategoriyalaridan	 biri	 hisoblanadi	 va	 20-   asrning   ikkinchi	 yarmidan
boshlab	
 olimlarning	 e'tiborini	 tortdi   .       Biroq	 modal	 so‘zlar	 ko‘p	 qirraliligi,
lingvistik	
 ifodaning	 o‘ziga	 xosligi	 va	 funksional	 xususiyatlari	 tufayli	 hali	 to‘liq
izohlanmagan.  
Shunday	
 qilib,	 modallik	 toifasi	 va	 uni	 ingliz	 tilida	 ifodalash	 vositalarining
ilmiy	
 tizimlashtirilmaganligi	 ushbu	 kurs	 ishi	 mavzusini	 tanlashni	 belgilab	 berdi.
Tadqiqotning	
 maqsadi   ingliz	 tili	 nutqining	 alohida	 qismi	 sifatidagi	 modal
so‘zlarni	
 tavsiflash	 va	 har	 tomonlama	 tahlil	 qilishda,	 shuningdek,	 modal	 fe’llarni
modallikni	
 amalga	 oshirish	 usullaridan	 biri	 sifatida	 ko‘rib	 chiqishda	 mohiyatini
aniqlashdan	
 iborat.
Maqsadga	
 muvofiq   ishda	 quyidagi	 vazifalar	 qo'yiladi:  
1)         modallik	
 kategoriyasining	 mohiyati,	 o‘ziga	 xosligi	 va	 asosiy	 belgilarini
aniqlash;
2)         asosiy	
 modal	 fe’llarni	 tavsiflang;
3)         ishonchlilikni	
 ifodalovchi	 vosita	 sifatidagi	 modal	 so‘zlarni	 tavsiflash;
4)         modal   so‘zlarni       leksik   tarkibiga	
 ko‘ra	 tavsiflash;
5)         modal	
 so‘zlarning	 sintaktik	 vazifalarini	 aniqlash;
Kurs	
 ishini	 yozishda	 quyidagi   usullardan   foydalanilgan	 : qiyosiy,	 tavsifiy,
statistik.
2 Ishning nazariy	 va	 uslubiy   asosini	 rus	 va	 xorijiy	 tilshunos	 olimlarning
grammatika,	
 mantiq,	 sintaksis	 va	 umumiy	 til	 masalalariga	 oid	 tadqiqot	 ishlari
tashkil	
 etdi.
  Ishning	
 amaliy	 ahamiyati   tadqiqot	 natijalarini	 modallikning	 funktsional-
semantik	
 kategoriyasi	 va	 uning	 tarkibiy	 qismlarini	 tashkil	 etuvchi	 lingvistik	 tasvir
vositalarini	
 har	 tomonlama	 o'rganishning	 parcha-parcha	 qismi	 sifatida	 ko'rib
chiqish	
 imkoniyati	 bilan	 bog'liq.   Bu	 ko'p	 jihatdan	 mening	 kurs	 ishimning	 amaliy
qo'llanilishi	
 doirasini	 belgilaydi,	 uning	 materiallaridan	 zamonaviy	 ingliz	 tili
kursida,	
 modallik	 muammolari	 bo'yicha	 maxsus	 kurslarda,	 shuningdek,
tushuntirish	
 va	 ikki	 tilli	 lug'atlarni	 tuzishda	 foydalanish	 mumkin.
Ish	
 tuzilishi   .   Ish	 kirish,	 uchta	 bo'lim,	 xulosa	 va	 foydalanilgan	 adabiyotlar
ro'yxatidan	
 iborat.
3 1. Modallik
Muayyan ma'nolarning	 lingvistik	 tabiati	 va	 tarkibi	 bo'yicha	 modallik
kategoriyasi	
 kabi	 juda	 ko'p	 qarama-qarshi	 nuqtai	 nazarlar	 ifodalanadigan	 boshqa
kategoriya	
 yo'qdir.   Aksariyat	 mualliflar	 o‘z	 tarkibiga	 mohiyati,	 funksional	 maqsadi
va	
 til	 tuzilishi	 darajalariga	 mansub	 bo‘lgan	 eng	 xilma-xil	 ma’nolarni	 kiritadilar,
shuning	
 uchun	 modallik	 kategoriyasi	 har	 qanday	 aniqlikdan	 mahrum	 bo‘ladi.   Shu
bilan	
 birga,	 bu	 muammo	 nafaqat	 tilshunoslik,	 balki	 mantiq	 uchun	 ham	 muhim
ahamiyatga	
 ega,	 chunki	 modallik	 toifasi	 til	 hodisalari	 sohasiga	 tegishli	 bo'lib,
ularning	
 mantiqiy	 tuzilishi	 va	 tafakkur	 bilan	 aloqasi	 eng	 to'g'ridan-to'g'ri
bo'ladi.   Ma’lumki,	
 modallik	 birdek	 tadqiqot	 va	 tilshunoslik	 va	 mantiqning
predmeti	
 hisoblanadi.   Va	 agar	 birinchi	 modallikda	 lisoniy	 birlik	 sifatida	 gapning
eng	
 muhim	 belgilaridan	 biri	 kiritilgan	 bo'lsa,	 ikkinchisida	 u fikrlash	 shakli	 sifatida
hukmning	
 muhim	 belgisi	 sifatida	 qaraladi.   Demak,	 modallikning	 lingvistik
kategoriyasini	
 tahlil	 qilish	 faqat	 modallikning	 mantiqiy	 kategoriyasi	 tahlili	 bilan
chambarchas	
 bog‘liq	 holda	 amalga	 oshirilishi	 mumkin.
4 1.1 Modallik tushunchasi
Tilshunoslik modallikni	 o rganishda	 mantiq,	 semiotika	 va	 psixologiya	ʻ
yutuqlariga	
 tayangan	 holda	 uzoq	 va	 mashaqqatli	 yo lni	 bosib	 o tdi.	ʻ ʻ   Biroq	 modallik
o‘zining	
 ko‘p	 qirraliligi,	 lingvistik	 ifodaning	 o‘ziga	 xosligi	 va	 funksional
xususiyatlari	
 tufayli	 hali	 to‘liq	 izoh	 olgani	 yo‘q.   Tadqiqotchilar	 "modallik"
toifasiga	
 turli	 xil	 ta'riflar	 berishadi.   Keling,	 ba'zi	 tushunchalarni	 ko'rib	 chiqaylik.      
1960	
 yilda	 rus	 tili	 grammatikasida	 barcha	 iboralar,	 kirish	 so'zlar,	 plagin
konstruktsiyalariga	
 tegishli	 barcha	 lingvistik	 faktlar	 shakllantirildi	 va	 tizimga
kiritildi,	
 ammo	 modallikning	 ta'rifi	 hali	 mavjud	 emas	 edi.   Modallikning	 birinchi
ta'rifi	
 1969	 yilda	 O.S.ning	 lingvistik	 lug'atida	 uchraydi.   Axmanova	 modallikni
so'zlovchining	
 gap	 mazmuniga	 bo'lgan	 munosabati	 va	 bayonot	 mazmunining
voqelik	
 bilan	 munosabati	 (xabarning	 uning	 haqiqiy	 amalga	 oshirilishiga
munosabati)	
 ma'nosiga	 ega	 bo'lgan	 kontseptual	 kategoriya	 sifatida	 ko'rib	 chiqadi,
u	
 turli	 xil	 leksik	 va	 turli	 xil	 leksik	 va	 so'zlar	 bilan	 ifodalanadi.	 grammatik
vositalar,	
 masalan,	 shakl	 va	 mayl,	 modal	 fe'llar	 va	 boshqalar.   Modallik
bayonotlar,	
 buyruqlar,	 istaklar,	 taxminlar,	 ishonchlilik,	 haqiqiy	 emaslik	 va
boshqalar	
 ma'nosiga	 ega	 bo'lishi	 mumkin.     Lingvistik	 atamalar	 lug'ati	 (1969)
shuningdek,	
 modallikning	 turlari	 bo'yicha	 bo'linishini	 beradi   :
·                 gipotetik	
 modallik	 (   gipotetik   (   taxminiy   )   modallik   ),	 bu	 bayonot
mazmunini	
 faraz	 sifatida	 ko'rsatishni	 o'z	 ichiga	 oladi;
og'zaki                 modallik   _   _   _   Fe'l	
 bilan	 ifodalangan	 modallik;    
·                 modallik	
 unreal	 (   inreal   modallik   )	 bayonot	 mazmunini	 imkonsiz,
amalga	
 oshirib	 bo'lmaydigan	 deb	 ko'rsatish;
salbiy                 modallik	
 (   salbiy   modallik   )	 - bayonot	 mazmunini   haqiqatga
mos	
 kelmaydigan	 tarzda	 ko'rsatish.[   20:	 p.   245]    
1980	
 yilgi	 rus	 grammatikasida,	 birinchidan,	 modallik	 tilning   turli
darajalari       yordamida   ifodalanishi	
 , ikkinchidan,	 ob'ektiv	 modallik	 kategoriyasi
5 predikativlik kategoriyasi	 bilan	 bog'liqligi	 ko'rsatilgan,	 uchinchidan,	 hodisalar
bilan	
 bog'liq	 hodisalar	 doirasi.	 modalligi	 ko'rsatilgan:
1.           voqelik	
 ma’nosi	 – irreallik:	 voqelik	 sintaktik	 indikativ	 (hozir,	 o‘tgan,
kelasi	
 zamon)	 bilan	 ko‘rsatiladi;   noreallik	 - haqiqiy	 bo'lmagan	 kayfiyatlar
(to'g'ri,	
 shartli,	 orzu	 qilingan,	 rag'batlantiruvchi);
2.           sub'ektiv-modal	
 ma'no	 - so'zlovchining	 xabarga	 munosabati;
3.           modallik	
 sohasiga	 o‘zining	 lug‘aviy	 ma’nolari	 bilan	 imkoniyat,	 istak,
majburiyatni	
 ifodalovchi	 so‘zlar	 (fe’llar,	 qisqa	 sifatlar,	 predikativlar)	 kiradi;
Ruscha	
 xorijiy	 so'zlarning	 lug'ati	 (1996)	 quyidagi	 ta'rifni	 beradi:	 modallik	 -
(fr.   Modalite   ,	
 lat.   Modus   moyilligi)	 - hukm	 qilish	 modalligi	 - ular	 o'rnatadigan
ishonchlilik	
 xususiyatiga	 qarab	 mantiqiy	 hukmlar	 orasidagi	 farq	 - ular	 ifodalaydimi
yoki	
 yo'qmi.	 mantiqiy	 sub'ekt	 va	 predikat	 o'rtasidagi	 zarur	 yoki	 yagona	 ehtimol
bog'liqlik.   Modallikka	
 ko'ra	 hukmlar	 ajralib	 turadi:	 apodiktik,	 assertorik	 va
muammoli.  
Keling,	
 Ushakov	 D.N.ning	 izohli	 lug'atida	 berilgan	 ta'rifni	 ko'rib
chiqaylik.   (1996):       modallik	
 - (inglizcha   modallik   )	 so'zlovchining	 bayonot
mazmuniga	
 munosabati	 va	 bayonot	 mazmunining	 voqelik	 bilan	 bog'liqligi
(xabarning	
 uning	 amalda	 amalga	 oshirilishi	 bilan	 aloqasi)	 ma'nosiga	 ega	 bo'lgan
kontseptual	
 kategoriya.	 turli	 grammatik	 va	 leksik	 vositalar	 bilan	 ifodalanadi,
masalan,	
 kayfiyat	 shakllari,	 modal	 fe'llar,	 intonatsiya	 va	 boshqalar.   [23:	 b.   277]
Tilshunos	
 olim	 V.V.Vinogradov	 “Rus	 tili”	 asarida	 modallikka	 kengroq	 ta’rif
bergan.   Bundan	
 kelib	 chiqadiki,	 “modallik	 nafaqat	 voqelik	 va	 noreallikning
o‘ziga	
 	xos	 	xususiyati,	 	balki	 	so‘zlovchining	 	aytilayotgan	 	narsaga
munosabatidir”.   Ta'rifdan	
 ko'rinib	 turibdiki,	 modallikning	 ikki	 turi	 farqlanadi:
ob'ektiv	
 va	 sub'ektiv,	 lekin	 matnda	 ular	 orasidagi	 aniq	 chegarani	 ajratish
qiyin.       Ko'pgina	
 	tadqiqotchilar	 	matndagi	 	modallikni	 	sub'ektiv	 	deb
hisoblashadi.   [13:	
 b.   23]
6  
7 1.2.   Modallik toifalari
G.F tomonidan	 allaqachon	 ta'kidlanganidek.   Musaeva,	 modallik	 kategoriyasi
ikki	
 turga	 bo'linadi:	 ob'ektiv	 va	 sub'ektiv.   Ob'ektiv modallik   har	 qanday	 gapning
majburiy	
 belgisi,	 predikativ	 birlikni	 tashkil	 etuvchi	 kategoriyalardan	 biri	 -
gap.   Ushbu	
 turdagi	 modallik	 voqelik	 nuqtai	 nazaridan	 xabar	 qilingan	 narsaning
voqelikka	
 	munosabatini	 	ifodalaydi	 	(	 	reallashtirish	 	yoki   amalga
oshirish   mumkinligi).   Ob'ektiv	
 modallik	 vaqt	 kategoriyasi	 bilan	 uzviy	 bog'langan
va	
 vaqtinchalik	 aniqlik	 - noaniqlik	 asosida	 farqlanadi.   Vaqt	 va	 haqiqatning	 ma'nosi
-	
 g'ayritabiiylik	 birlashtirildi;   bu	 ma’nolar	 majmuasi	 obyektiv-modal	 ma’nolar
deyiladi.   Subyektiv   modallik so‘zlovchining	
 	xabarga	 	munosabati.   Ob'ektiv
modallikdan	
 farqli	 o'laroq,	 u	 gapning	 ixtiyoriy	 xususiyatidir.   Subyektiv
modallikning	
 semantik	 hajmi	 obyektiv	 modallikning	 semantik	 hajmidan	 ancha
kengdir.   Subyektiv	
 modallikning	 semantik	 asosini	 so'zning	 keng	 ma'nosida
baholash	
 kontseptsiyasi,	 jumladan,	 hisobotning	 nafaqat	 mantiqiy	 (intellektual,
oqilona)	
 malakasini,	 balki	 turli	 xil	 hissiy	 (irratsional)	 reaktsiyalarni	 ham	 tashkil
qiladi.   Baholovchi	
 - tavsiflovchi	 qadriyatlarga	 xabarga	 sub'ektiv	 munosabat
ifodasini	
 uning	 shunday	 xususiyati	 bilan	 birlashtirgan,	 sub'ektiv	 bo'lmagan,
faktning	
 o'zidan,	 hodisadan,	 uning	 fazilatlaridan,	 xususiyatlaridan	 kelib	 chiqadigan
xarakteristikalar	
 kiradi.	 , uning	 vaqtdagi	 oqimining	 tabiati	 yoki	 aloqalari	 va	 boshqa
faktlar	
 va	 hodisalar	 bilan	 munosabatlaridan.
Modallik	
 doirasi	 quyidagilarni	 o'z	 ichiga	 oladi:
                kommunikativ	
 munosabat	 xarakteriga	 ko'ra	 bayonotlarga   qarama	 -
qarshilik;
                "haqiqat	
 - g'ayritabiiylik"	 oralig'ida	 qiymatlarni   gradatsiya	 qilish;
                ma'ruzachining	
 voqelik	 haqidagi	 fikrlarining	 ishonchliligiga	 ishonchining
turli   darajalari	
 ;
8                 predmet va	 predikat	 o'rtasidagi	 bog'lanishning	 turli	 xil   o'zgarishlari	 .
Shuni	
 ta'kidlash	 kerakki,	 modallik	 grammatik	 yoki	 leksik,	 yoki	 intonatsiya
darajasida	
 yoki	 umuman	 gapning	 bo'limlarida	 amalga	 oshiriladi	 va	 turli	 xil	 ifoda
usullariga	
 ega,	 u turli	 xil	 grammatik	 va	 leksik	 vositalar	 bilan	 ifodalanadi.	 anglatadi:
kayfiyatning	
 maxsus	 shakllari;   modal	 fe'llar	 (masalan,	 ruscha:	 can,	 must;
ingliz:   must   ,   can   );   boshqa	
 modal	 so'zlar	 (masalan,	 ruscha:	 it appears,	 perhaps;
inglizcha:   perhaps   ,   ehtimol   );   intonatsiya	
 degani.       Turli	 tillar	 modallikning	 turli
ma'nolarini	
 grammatik	 jihatdan	 turli	 yo'llar	 bilan	 ifodalaydi.   Shunday	 qilib,	 ingliz
tili	
 subjunktiv   II	 maxsus	 kayfiyat	 yordamida	 noreal	 modallik	 ma'nosini
ifodalaydi,   masalan: Agar   o'z   vaqtida   kelgan   bo'lsangiz   ,   biz   poezdga   yetib   olishimi
z   kerak   edi   .   _   _   _   _
V.V.   Vinogradov	
 o'zining	 "Rus	 tili	 grammatikasi	 bo'yicha	 tadqiqotlar"	 asarida
haqiqatni	
 amaliy	 jamoatchilik	 ongida	 aks	 ettiruvchi	 gap,	 voqelikka	 munosabatini
(munosabatini)	
 ifodalaydi,	 degan	 tushunchaga	 amal	 qildi,	 shuning	 uchun	 modallik
kategoriyasi	
 gap	 bilan,	 xilma-xilligi	 bilan	 chambarchas	 bog'liq.	 uning
turlaridan.   Har	
 bir	 jumla	 muhim	 konstruktiv	 xususiyat	 sifatida	 modal	 ma'noni	 o'z
ichiga	
 oladi,	 ya'ni	 u voqelikka	 munosabatni	 ko'rsatadi.   U	 modallik	 kategoriyasini
turli	
 tizimlar	 tillarida	 turli	 shakllarda	 uchraydigan	 asosiy,	 markaziy	 lingvistik
kategoriyalarga	
 tegishli	 deb	 hisoblagan.   V.V.   Vinogradov,	 shuningdek,	 modallik
kategoriyasining	
 mazmuni	 va	 uni	 ochish	 shakllari	 tarixiy	 jihatdan	 o'zgaruvchan
ekanligini	
 ta'kidladi.   Turli	 tizimli	 tillardagi	 modallikning	 semantik	 kategoriyasi
aralash	
 leksik	 va	 grammatik	 xususiyatga	 ega.   Evropa	 tizimi	 tillarida	 u nutqning
butun	
 tuzilishini	 qamrab	 oladi.  
O.S.ning	
 ta'rifida.   Axmanova	 modallik	 bir	 necha	 ma'noga	 ega	 bo'lishi
mumkinligini	
 aytadi,   ulardan   biri     ishonchlilikdir.   Gapda	 ma'ruzachi	 yoki	 yozuvchi
tinglovchi	
 yoki	 o'quvchiga	 aytmoqchi	 bo'lgan	 fikrni	 shakllantiradi.       Gaplar	 bir-
biridan	
 	bayonning	 	maqsadi,	 	hissiy	 	bo'yoqlari,	 	shuningdek,	 	ulardagi
ma'lumotlarning	
 haqiqat	 yoki	 yolg'onlik	 darajasi,	 ya'ni	 ishonchlilik	 darajasi	 bilan
9 farqlanadi.   Subyektiv modallik	 bilan	 ajralib	 turadigan	 bildiruvchi   va   so'roq
gaplardan   farqli	
 o'laroq   ,	 buyruq	 maylidagi	 fe'l-predikatli	 rag'batlantiruvchi	 gaplar
uzatilgan	
 	mazmunning	 	ishonchlilik	 	darajasida	 	farq
qilmaydi.   Ushbu   taklifda   _   o   modal   so'zi   esa   aniqlik	
 	darajasini   emas   ,	 	balki
motivatsiyaning
intensivligini   bildiradi   :                                                                                                                                                                                                
                                                                                                                                                     
Ehtimol,   biz	
 buni	 birgalikda	 qila	 olamiz   .
            Shunday	
 qilib,	 bizda	 bir	 xil	 turdagi	 uchta	 tuzilma	 mavjud,	 ularning	 har	 biri   o'z      
haqiqatiga,	
 o'z	 yolg'oniga	 va	 o'ziga	 xos	 noaniqligiga	 ega.   Bayonotning
kategoriyalilik	
 darajasi	 bilimdan	 ishonchga,	 keyin	 esa	 noaniqlik	 sohasiga	 o'tgan
sayin	
 pasayadi.
            Demak,	
 ushbu	 muammo	 yuzasidan	 olib	 borilgan	 izlanishlarga	 asoslanib	 xulosa
qilishimiz	
 mumkinki,	 nutqning	 har	 qanday	 segmentida	 modallikning	 turli
vositalaridan	
 foydalanishni	 kuzatish	 mumkin.   Shu	 bilan	 birga,	 bu	 turkumni
ifodalash	
 usullaridagi	 farqlar	 qisman	 uning	 o‘ta	 sintaktik-semantik	 vazifalaridagi,
funksional-semantik	
 mohiyatidagi	 ichki	 farqlar	 bilan	 bog‘liq.   Voqelik	 faktlari	 va
ularning	
 bog‘lanishlari	 bayon	 mazmuni	 bo‘lib,	 so‘zlovchi	 tomonidan	 voqelik	 va
aniqlik,	
 imkoniyat	 yoki	 xohish,	 majburiyat	 yoki	 zarurat	 sifatida	 qarashi
mumkin.   Gapning	
 ishonchlilik	 darajasini	 baholashni	 ifodalovchi	 modal	 so'zlarni
tavsiflash	
 	muammosi	 	bir	 	necha	 	bor	 	tadqiqotchilar	 	e'tiborini
tortdi.   Muallif       yaratadihar	
 qanday	 asar	 (badiiy,	 publitsistik),	 dunyoning	 shaxsiy
qarashlaridan,	
 uning	 tili	 va	 madaniyatining	 barcha	 xilma-xilligidan	 foydalanib,
o'quvchiga	
 ta'sir	 qiladi.          
            Men	
 o'z	 kurs	 ishimda   xabar	 qilingan	 narsaning   ishonchliligini	 ifodalovchi
vositalarni	
 modal	 fe'llar	 sifatida	 ko'rib	 chiqayotganim	 sababli,	 ularga	 tavsif	 berish
kerak.
10 2 -bob.   Modal so‘zlar
Modal so‘z	 “Lingvistik	 atamalar   lug‘ati”da	 (   1969)	 “o‘ziga	 xos	 leksik
ma’nosini	
 yo‘qotgan	 va	 modallikni	 tavsiflovchi	 ifodalash	 vositasi	 vazifasini
bajaradigan	
 so‘z”	 deb	 talqin	 qilingan	 [20:	 2-b.   238].  
Ingliz	
 tili	 grammatikasi	 Belyaeva	 M.A.   quyidagi	 ta’rifni	 beradi:	 “modal
so‘zlar	
 gapda	 ifodalangan	 fikrga	 so‘zlovchining	 subyektiv	 munosabatini
bildiruvchi	
 so‘zlardir.
Modal
 so‘zlar	 so‘zlovchining	 aytilayotgan	 fikrga	 sub’ektiv	 munosabatini
bildiruvchi	
 o‘zgarmas	 so‘zlarni	 o‘z	 ichiga	 oluvchi	 gap	 qismidir.   Shaklga	 kelsak,
modal	
 so'zlarda	 hech	 qanday	 tashqi	 xususiyat	 rivojlanmagan.   Biroq,	 yana	 ikkita
xususiyat	
 - semantik	 va	 sintaktik	 - juda	 aniq	 ifodalangan,	 bu	 ko'plab	 tilshunoslarni
modal	
 so'zlar	 haqida	 nutqning	 mustaqil	 qismi	 sifatida	 gapirishga	 majbur
qiladi.   Modal	
 so'zlarning	 semantik	 xususiyati	 ularning	 ishonchliligi,	 taxminiyligi
yoki	
 maqsadga	 muvofiqligi	 nuqtai	 nazaridan	 bayonotga	 sub'ektiv	 munosabatning
ma'nosidir.   Ma’no	
 jihatdan	 modal	 so‘zlar	 nominativ	 vazifani	 bajaruvchi	 nutqning
boshqa	
 muhim	 qismlaridan	 sezilarli	 darajada	 farqlanadi;   biroq	 ma’no	 mustaqilligi
nuqtai	
 nazaridan	 ular,	 shubhasiz,	 xizmat	 bo‘laklariga	 emas,	 balki	 ahamiyatli
bo‘laklarga	
 tegishlidir.
Modal
 so‘zlarning	 sintaktik	 vazifasi	 gapning	 kirish	 a’zosi	 yoki	 kamdan-kam
hollarda	
 so‘z	 gapning	 vazifasidir.
Modal	
 so'zlar	 tasdiq	 va	 inkor	 gap	 so'zlariga	 o'xshash	 "   Ha   "	 va	 "   Yo'q   "
jumlalari	
 vazifasini	 bajarishi	 mumkin	 .   Biroq,   Ha   va   Yo'q   jumla	 so'zlari	 hech
qachon	
 o'z	 maqomini	 o'zgartirmaydi,	 modal	 so'zlar	 esa	 gap	 so'zlari	 (dialogda)	 yoki
gapda	
 kirish	 so'zlari	 bo'lishi	 mumkin.
Professor	
 L.S.   Barxudarov	 gapda	 modal	 so‘zlar   doimo   gapning	 kirish	 a’zosi
vazifasini	
 bajaradi,	 deydi.   L.S.   Barxudarov,	 shuningdek,	 modal	 so‘zlarga	 xabar
qilingan	
 faktning	 ehtimolligi,	 imkoniyati,	 boshqa	 faktlar,	 hodisalar	 bilan
11 bog‘liqligi va	 hokazolar	 nuqtai	 nazaridan	 tavsiflovchi	 ma’noga	 ega	 bo‘lgan
so‘zlarga	
 ta’rif	 beradi.
Bundan	
 tashqari,	 professor	 Barxudarov   gapning	 kirish	 a’zosi	 vazifasini
bajaruvchi	
 har	 bir	 so‘z	 ham	 modal	 so‘zlar	 sinfiga   kirmasligini   ta’kidlaydi	 .       Modal
so‘zlar	
 nutqning	 alohida	 bo‘lagi	 bo‘lib,	 boshqa	 gap	 bo‘laklari	 va	 so‘z	 birikmalari
ham	
 kirish	 a’zosi	 vazifasini	 bajarishi	 mumkin:	 ergash	 gaplar,	 ergash	 gaplar,
infinitiv	
 tuzilmalar	 va	 boshqalar.   Modal	 so‘zlar	 gap	 bo‘lagi	 sifatida	 faqat	 har	 doim,
hamma	
 hollarda	 gapning	 kirish	 a’zosi	 sifatida	 ishlatiladigan	 so‘zlarni	 o‘z	 ichiga
oladi.   Bu	
 so`zlar	 o`zining	 o`zgarmasligi	 va	 boshqa	 so`zlar	 bilan	 chegaralangan
muvofiqligi	
 bilan	 ajralib	 turadi.
 
12 2 .1.   Modal so‘zlarning leksik tarkibi va tasnifi.
 
Zamonaviy ingliz	 tilida	 modal	 so'zlar	 quyidagi	 so'zlarni	 o'z	 ichiga	 oladi:
 
albatta haqiqatdan
ham balki baxtli	
 - baxtsiz
o   albatta   _ aniq
bo'lishi   mumkin baxtga   -   omadsizlikka
shubhasiz   _   _ tabiiy
ravishda ehtimol   _
baxtiga   -   afsuski
 
 
 albatta aniq
ehtimol   _
aftidan Haqiqatan
ham   _  
albatta aslida
 
shubhasiz  
 
Modal	
 so‘zlar	 ma’nosiga	 ko‘ra	 voqelik	 faktlariga	 bildirgan	 sub’ektiv
munosabatiga	
 ko‘ra	 quyidagilarga	 bo‘linadi:
  1)	
 bayonotni	 ifodalovchi	 so'zlar;
  2)   taxminni   ifodalovchi
 so'zlar     ;
  3)	
 bayonot	 mazmunini   uning	 maqsadga	 muvofiqligi	 yoki	 nomaqbulligi	 nuqtai
nazaridan	
 sub'ektiv	 baholashni	 ifodalovchi	 so'zlar.        
Har	
 bir	 guruh	 ichida	 modal	 so‘zlar	 ma’no	 jihatdan	 bir-biriga	 yaqin	 bo‘lsa-da,
shu	
 bilan	 birga	 ularning	 har	 biri	 o‘ziga	 xos	 ohangni	 ifodalaydi	 yoki	 nutqda	 bir
semantik	
 guruhga	 mansub	 boshqa	 modal	 so‘zlardan	 farqlanadi.
 
13 3
2 .2       Modal so'zlar ishonchlilikni ifodalovchi vosita sifatida.
 
Modal so‘zlar	 gapda	 ifodalangan   fikrga   so‘zlovchining	 taxmin,	 shubha,
ehtimol,	
 ishonch	 ma’nolarini	 bildiradi	 .   Modal	 so‘zlar	 gapning	 kirish	 a’zosi
vazifasini	
 bajaradi	 va	 odatda	 butun	 gapni	 bir	 butun	 sifatida	 ifodalaydi.   Ayrim
modal	
 so‘zlar	 (masalan,   albatta   ,   albatta   ,   shubhasiz   ,   ehtimol   va	 hokazo)   gap   -
so‘z   vazifasini	
 bajara	 oladi	 ” [   2:	 b.   201].   Quyidagi	 misolni	 ko'rib	 chiqing:
-                                                               Tanlash:	
 U	 sizga	 gapirishni	 o'rgatdi.   Men	 buni	 qila	 olmasdim.
Liza	
 :                                                               Albatta.
-                                                               Pickering:	
 U	 sizga	 gapirishni	 o'rgatdi,	 men	 qila	 olmadim.
-                                                               Liza:	
 Albatta.
            Modal   so'zlar	
 - so'zlovchi	 o'z	 bayonotini	 bir	 butun	 sifatida	 yoki	 uning	 alohida
qismlarini	
 ob'ektiv	 voqelikka	 munosabati	 nuqtai	 nazaridan	 baholaydigan
so'zlar.   Masalan   :   To‘g‘ri   ,   qizil   labli   gul	
 	(P.)   suyaklarni
kemiradi	
 	;   Vaziyat   ,   to'g'rimi   ,	 	sizni	 	ajratdi?   (P.).   Keltirilgan	 	misollarda
so‘z   haqiqatda   modal	
 so‘z	 hisoblanadi.   U	 so‘zlovchining	 gap	 mazmuniga	 taxminiy
imkoniyat	
 sifatida	 munosabatini	 ifodalaydi	 va	 birinchi	 gapda	 modal	 so‘z
so‘zlovchining	
 butun	 gap	 mazmuniga	 munosabatini	 belgilaydi,	 ikkinchisida	 esa
gap	
 tarkibiy	 qismlaridan	 biriga	 ishora	 qiladi.	 gap	 - mavzu.
            Modal	
 so‘zlarga	 berilgan	 ushbu	 ta’riflarni	 ko‘rib	 chiqib	 aytishimiz	 mumkinki,
modal	
 so‘zlar	 gap	 bo‘laklari	 tizimida	 alohida	 o‘rin	 tutadi.   Ularning	 umumiy
grammatik	
 	ma’nosi	 	modallikni	 	ifodalash,	 	ya’ni   so‘zlovchi	 	tomonidan
o‘rnatiladigan	
 xabarning	 voqelikka   munosabati	 bilan	 bog‘liq	 .
            Ingliz	
 tilidagi	 aksariyat	 modal	 so'zlar	 qo'shimchalardan	 kelib	 chiqadi	 va	 -   ly
qo'shimchasiga	
 ega	 bo'lgan	 harakat	 shakli	 qo'shimchalari	 bilan	 mos
keladi   ,       shuning	
 uchun   modal	 so'zlar	 ko'pincha	 qo'shimchalar	 va	 zarrachalarga
yaqin	
 bo'ladi,	 shuning	 uchun	 birinchi	 va	 ikkinchisini	 farqlash	 ba'zan	 qiyin
14 bo'ladi.   Masalan, 	solishtiring:   Bizning	 	muvaffaqiyatlarimiz   haqiqatan
ham   (zarrachalar)   kichik.   -	
 Men	 eshitdim   :   rostdan   ham   (modal	 so'z),   bu	 ovoz
edi   (L.T.).
Modal	
 so‘zlarni	 ma’nosiga	 ko‘ra	 ikki	 guruhga	 bo‘lish	 mumkin:
1.	
 Tasdiq	 ma’noli	 modal	 so‘zlar,	 gapga	 mantiqiy	 baho	 berish,	 so‘zlovchining
xabarning	
 voqeligiga	 ishonchi,   kategorik   ishonchliligi   :   albatta	 rost,	 chindan,
albatta,	
 	shubhasiz,	 	albatta	 	va   hokazo   .	 	Masalan   :   Ikki	 	marta   ikki	 	.   ,
albatta   to'rtta.   Bir	
 kun	 kelib   ,	 shubhasiz   ,	 bu	 ko'l	 quriydi.
Bu	
 guruhga	 tipdagi	 frazeologik	 birikmalar	 ham	 kiradi:   aslida,	 o‘z-o‘zidan
ma’lum   va	
 hokazo.
2.	
 Imkoniyat,   muammoli     aniqlik   (taxmin,	 ehtimol,	 faraz,	 shubha)   ifodalovchi
faraz	
 ma’noli	 modal	 so‘zlar	 :   ehtimol,	 ehtimol,	 ehtimol,	 aftidan,	 shekilli,	 shekilli,
ehtimol	
 va   hokazo   .	 Masalan:   Menga	 shunday	 tuyuldiki,	 u   ehtimol   .	 , kirishdan
oldin	
 eshik	 oldida	 uzoq	 vaqt	 o'yladi   .   Sakson	 yoshli	 shoira   bu   fikrga	 umri
davomida	
 to‘plagan	 tajribasi	 orqali	 kelgan	 bo‘lsa	 kerak.   Sog'inch	 tuyg'usi,
shekilli   ,   har	
 bir	 insonga	 xosdir.   Bu,	 shuningdek,	 "ehtimol",	 "bo'lishi	 kerak",
"ehtimol"	
 va	 hokazo	 birikmalarini	 o'z	 ichiga	 oladi.
            Modal	
 so'zlar	 kelib	 chiqishi	 bo'yicha	 bog'langan	 muhim	 so'zlardan   nominativ
funktsiyaning	
 yo'qligi	 bilan	 ajralib	 turadi.   Modal	 so'zlar	 muhim	 so'zlar	 bilan
ifodalanadigan	
 ob'ektlar,	 xususiyatlar	 yoki	 jarayonlarning	 nomlari	 emas;   ular	 gapni
tashkil	
 etuvchi	 so‘zlar	 bilan	 grammatik	 bog‘lanishdan	 xoli	 bo‘lib,	 gap	 a’zolari
bo‘lmaydi.   Modal	
 so‘zlar	 gapda	 grammatik	 jihatdan	 ajratib	 olingandan	 so‘ng
leksiklashuv	
 jarayoniga	 uchraydi.   Ushbu	 jarayon	 tufayli	 modal	 so'zlar	 butun	 leksik
birlik	
 	rolini	 	o'ynaydi,	 	nafaqat	 	o'zgaruvchanlikni,	 	balki
morfologik   artikulyatsiyani   ham	
 yo'qotadi	 .   Shunday	 qilib,	 modal	 so'z	 ma'nosini
anglatuvchi	
 "balki"	 birikmasi	 ko'pincha	 ikkinchi	 so'zni	 (   be   )	 yo'qotadi	 va
fleksiya   -	
 "   may"   so'zida	 yo'q.o'ziga	 xos	 ma'nosini	 yo'qotadi.          
            Ma’lumki,	
 ingliz	 tilida	 modal	 so‘zlar	 muallifning	 gapga	 bo‘lgan	 munosabatini
bildiradi,	
 gapda	 aytilgan	 gapga	 ishonch,	 shubha,	 taxmin,	 ijobiy	 yoki	 salbiy	 bahoni
15 bildiradi.   Modal so'zlar	 oddiy	 (   albatta   ,   ehtimol   ),	 hosila	 (   albatta   ,   tabiiy
ravishda   ,   haqiqatda   )	
 va	 qo'shma	 (   belki   ,   ishonch	 hosil   qilish	 uchun)   bo'lishi
mumkin   .   Eng	
 ko'p	 ishlatiladigan	 modal	 so'zlar:
-                                                               shubha	
 va	 taxminni,	 xabarning	 ishonchliligiga	 noaniqlikni
ifodalovchi	
 modal	 so‘zlar:   ehtimol   ,   ehtimol   ,   ehtimol   ;
-                                                               ma'qullash	
 	yoki	 	rad	 	etishni	 	ifodalovchi	 	modal
so'zlar:   baxtga   ,   afsuski   ,   baxtga   ,   baxtga   ,   baxtga   ,   baxtsizlikka   ;
-                                                               mustahkamlovchi	
 ifodalovchi	 modal	 so‘zlar:   chindan   ;
-                                                               xabar   qilinayotgan
narsaning   ishonchini   ,   ishonchliligini   ifodalovchi     modal   so‘zlar   :   albatta,	
 albatta,
albatta,	
 ishonch	 hosil	 qilish	 uchun,	 yetarlicha,	 aniq,	 aniq,	 shubhasiz,	 tabiiy,
haqiqatdan.
            Misollarni	
 ko'rib	 chiqing:
1.             Balki   siz   haqsiz   .   _   _   _   -   Balki   siz	
 haqsiz.
2.             Afsuski   ,	
 ob-havo	 yomon	 edi   .   -   Afsuski   ,   ob   -	 havo   yomon   edi   .
3.             Men   ,   albatta   ,   nima   qilish   kerakligini   bilmayman   .   _   _   _   _   “Men   haqiqata
n   ham	
 nima	 qilishni	 bilmayman.
4.             Balki   Meri   kasaldir   .   _   Ehtimol,   Meri   kasaldir   .
5.             Shubhasiz   ,	
 u keyinroq	 keladi   .   U   shubhasiz   keyinroq   keladi   .   _   _   _   _
6.             Albatta   tushunaman   .   -   Albatta   ,   tushunaman   .   _   _
            Modal	
 so‘zlarning	 sintaktik	 tomondan	 o‘ziga	 xos	 xususiyatlari	 quyidagilardan
iborat:
1)	
 	so'z-jumla	 	ma'nosida,	 	ko'proq	 	dialogik	 	nutqda
qo'llang:   Can   I   borrow   your   pen   ?   -   Albatta   .   _   -   Qalamingni	
 	qarzga	 	olsam
bo'ladimi?   -   Albatta   .        
2)	
 kirish	 so‘z	 sifatida	 qo‘llang:   Albatta   ,	 you	 don’t	 care   about	 me   ;
3)	
 modal	 zarralar	 va	 qo‘shimchalarga	 yaqin	 ma’noda	 tasdiqlovchi	 so‘z	 sifatida
ishlatilishi;   qarang   _   :   Shubhasiz   ,	
 shoir	 iste’dodli   (“   shubhasiz”   modal	 zarrachaga
yaqinlashadi   ha   ).   -   Shoir,   albatta,   iste'dodli   (   albatta   -
aniqlovchi).   -   Shoir,   albatta   ,   iste'dodli   (   albatta   -	
 kirish	 ma'nosidagi	 modal	 so'z).
16             Yuqorida aytib	 o‘tilganidek,	 modal	 so‘zlar	 gapda	 kirish	 a’zosi	 vazifasini
bajaradi.   Ammo	
 shuni	 ta'kidlash	 kerakki,	 agar	 har	 bir	 modal	 so'z	 kirish	 so'z
vazifasini	
 bajara	 olsa,	 u holda	 har	 bir	 kirish	 so'z	 modal	 emas.   Modal	 so'zlarga
quyidagilar	
 kirmaydi:
                Xabarning	
 hissiy	 bahosini	 ifodalovchi   kirish	 so'zlari	 (xayriyatki,	 afsuski,
hayratda	
 qoldirish,	 xafa	 qilish);  
                Birovning	
 nutqini	 ifodalovchi   kirish	 so'zlari	 (mish-mishlarga	 ko'ra,	 ular
aytadilar);
                Fikrlar	
 tartibini	 ko'rsatadigan   kirish	 so'zlari	 (birinchi	 navbatda,	 nihoyat,
shuning	
 uchun,   shuning	 uchun   va	 hokazo).   [6:	 56-bet]
Yuqorida	
 aytib	 o'tganimizdek,	 modal	 so'zlar	 toifasiga	 odatda	 yuqori
darajadagi	
 aniqlikni	 ifodalovchi	 ko'rsatkichlar	 kiradi	 - ba'zi	 tadqiqotchilar	 ularni
"     kategorial   aniqlik   "	
 ko'rsatkichlari	 deb	 atashadi	 (   shubhasiz,	 shubhasiz,
shubhasiz,	
 har	 qanday	 vosita   bilan	 ,   albatta,   albatta,   tabiiyki,	 haqiqatdan   ,	 va
hokazo   ),   taxminlarni   keltirib   chiqaradigan   noaniqlik   ko'rsatkichlari   (   ehtimol,
rost,	
 ehtimol,	 ko'rinadi,	 aniq,	 aftidan,	 aftidan,	 aftidan,	 aftidan,	 aftidan,	 aftidan,
aftidan,	
 ehtimol,	 kabi,	 go'yo,	 shekilli,	 ehtimol,	 ehtimol,	 ehtimol,	 ehtimol,	 qiyin,
mening	
 fikrimcha,   va	 hokazo. .).   Faraz	 ma'nosini	 kirituvchi	 so'zlar	 orasida	 shubha
ko'rsatkichlari   (   zor,	
 qiyin   )   ba'zan	 alohida	 ko'rib	 chiqiladi	 .   Ba'zi	 mualliflar,	 taxmin
toifasi	
 o'rniga,	 imkoniyat	 toifasini	 kiritadilar   (   ehtimol,	 ehtimol,	 ehtimol,
ehtimol   va	
 hokazo)   .
Ushbu
 bandni	 yakunlab,	 menimcha,	 nutqni	 amalga	 oshirishda	 modal	 vositalar
juda	
 muhim	 rol	 o'ynashini	 aytish	 kerak.
Bir	
 qator	 tilshunoslar,	 psixolingvistlar,	 psixologlarning	 tadqiqotlarida	 modal
vositalarni	
 tasniflangan	 shaklda	 taqdim	 etish	 istagi	 bor:	 umumlashtirilgan
sxemalarda,	
 jadvallarda,	 tasniflarda;   ular,	 asosan,	 kirish	 elementi,	 ajratilgan
zarralar,	
 so'zlar,	 iboralar	 sifatida	 qaraladi.
 
17  
Modal so‘zlarning	 sintaktik	 xususiyatlariga	 ularning	 sintaktik	 vazifasini
bajarish	
 xususiyatlari	 va	 boshqa	 so‘zlarga	 mos	 kelishi	 kiradi.
Gapning	
 kirish	 a'zosi	 vazifasini	 bajaruvchi	 modal	 so'zlar	 ko'pincha	 butun
gapni	
 anglatadi,	 lekin	 uning	 a'zolaridan	 biriga	 ham	 murojaat	 qilishi
mumkin.   Modal	
 so‘z	 bilan	 ifodalangan	 kirish	 a’zosi	 butun	 gapga	 tegishli	 bo‘lsa,	 u
gap	
 boshida,	 o‘rtasida,	 kamdan-kam	 hollarda	 oxirida	 kelishi	 mumkin.   Modal	 so‘z
bilan	
 ifodalangan	 kirish	 a’zosining	 gapdagi	 o‘rni	 uning	 gap	 mazmuni	 bilan
bog‘lanish	
 darajasi	 va	 modal	 soya	 ifodasining	 yorqinligida	 namoyon	 bo‘ladi.
 
E h t i m o l   ,	
 ular	 uni	 ushlab	 qolishlari	 to'g'ri	 edi.
E h t i m o l ,   ular   uni	
 ushlab	 qolishlari	 to'g'ri	 edi.
Ular	
 uni	 ushlab	 qolishlari	 to'g'ri	 edi,   e h t i m o l .
 
Bu	
 misollar,	 birinchidan,	 modal	 so‘z	 gap	 a’zolari	 o‘rtasida	 bo‘lganda	 gap
mazmuni	
 bilan	 eng	 yaqin	 bog‘langanligini,	 aksincha,	 gap	 oxirida	 qo‘yilganda	 eng
kam	
 bog‘langanligini	 ko‘rsatadi.	 ikkinchidan,	 soya	 modal	 so'zni	 bildirganligi,
bunday	
 kirish	 a'zosi	 gap	 boshida	 qo'llanganda	 eng	 aniq	 ifodalangan	 bo'ladi.
Modal	
 so‘zning	 belgilanayotgan	 gap	 yoki	 gap	 a’zosi	 bilan	 katta	 yoki	 kichik
bog‘lanishining	
 ko‘rsatkichi	 modal	 so‘zning	 vergul	 bilan	 tanlanishi	 yoki	 bunday
tanlashning	
 yo‘qligi	 ham	 bo‘lishi	 mumkin.
Modal	
 so'z	 odatda	 gapning	 alohida	 a'zosiga	 yoki   gapning   ikkinchi	 bir	 hil
a'zosiga	
 (shu	 jumladan	 predikatga)	 tegishlidir:
 
Ba'zi	
 	davomli	 	asabiylashish	 	janobda	 	o'z	 	o'rnini	 	topdi.   Uinklning
ko'kragi,   ehtimol   paltosining	
 vaqtinchalik	 ajralishi	 bilan	 bog'liq.   (   Ch   .   Dikkens   )
 
18     Shunisi 	qiziqki,	 	taklif	 	ma'nosiga	 	ega	 	modal	 	so'zlar
(   balki   ,   ehtimol   ,   ehtimol   )   ko'pincha	
 gap	 a'zolaridan	 faqat	 bittasini	 anglatadi.
Modal	
 so‘zlarning	 mos	 kelishi	 juda	 cheklangan.   Modal	 so'zlar	 daraja
qo'shimchasi	
 bilan	 ifodalangan	 ta'rifni	 olib	 kelishi	 mumkin:   eng   ehtimol   .
19 Modal so'zlarning stilistik xususiyatlari
  Quyidagi misollarga	 e’tibor	 bering:	 Eshmamat	 aka,	  albatta ,	 istagiga	 yetadi
(H.Olimjon).	
 Endi,	 shaksiz,	 o’ylamoq,	 fikr	 etmoq	 darkor,	 otam	 shuni	 xohlaydi,
shudir	
 xohishim	 (Zulfiya).	 Havliqib	 qolganidan	 Orif	 akani	 quchoqlab	 olmoqchi
ham	
 edi,	  sheqilli ,	 o’zi ni	 bosib,	 qo’pol	 qo’llarini	 uzatib	 qo’ya	 qoldi	 (A.Muxtor).
Ehtimol ,	
 shuning	 uchundir,	 telegramma	 meni	 taajjublantirib	 qo’ydi	 (Q.Quliyev).
Bu	
 gaplar	 sostavida	 ishlatilgan	  albatta,	 shaksiz,	 sheqilli,	 ehtimol  	so’zlari
boshqa	
 so’zlar	 bilan	 grammatik	 jihatdan	 bog’lanmagan.	 Shuning	 uchun	 ularning
tushirilib	
 qoldirilishi	 gap	 strukturasiga	 ta’sir	 ham	 qilmaydi.	 Xo’sh,	 bu	 so’zlar	 gap
sostavidagi	
 boshqa	 so’zlar	 bilan	 grammatik	 jihatdan	 bog’lanmasa,	 gan
strukturasiga	
 ta’sir	 qilmasa,	 ularning	 ayni	 paytda	 ishlatilishiga	 qanday	 zarurat
tug’ildi?
Inson	
 bir-biri	 bilan	 kommunikativ	 munosabatga	 kirishganda,	 monologik
yoki	
 dialogik	 nutqda	 ma’lum	 voqyea-hodisa	 to’g’risida	 axborot	 berish	 bilangina
cheklanmaydi,	
 balki	 ba’zan	 shu	 voqyea-hodisaga	 o’z	 munosabatini	 ham	 (gap
mazmuni	
 orqali)	 ifodalaydi.	 Bu,	 bir	 tomondan,	 yuqoridagi	 kabi	 gap	 mazmunining
obyektiv	
 borliqqa	 munosabatini	 bildiruvchi	 maxsus	 so’zlar	 yordamida	 yuz	 bersa,
ikkinchi	
 tomondan,	 shunday	 munosabatning	 ifodalanishida	 intonasiya	 katta
ahamiyat	
 kasb	 etadi.
Keltirilgan	
 misollardagi	 birinchi	 gapni	  albatta  	so’zi	 bilan	 birlikda	 va
uningsiz	
 ishlatilgan	 holatini	 chog’ishtirib	 ko’raylik:	 Eshmat	 aka	 istagiga	 yetadi	 –
oddiy	
 xabar	 //	 Eshmat	 aka,	  albatta ,	 istagiga	 yetadi	 – xabar	 qat’iy	 ishonch
ottenkasiga	
 ega.	 Ikkinchi	 gapdagi	 bu	 ottenka	 birinchi	 gapda	 yo’q.
Yoki	
 quyidagi	 gaplarda	 intonasiya	 turli	 xil	 ma’nolarni,	 subyektning	 o’z
nutqiga,	
 voqyea-hodisaga	 munosabatini	 ham	 ifodalaydi:	 O’zdi::ng!	 (Masalan,
chopishda	
 Borzovdan	 o’zding	 –emosiya);	 O’:zding!?	 (Borzovdan	 o’zib	 bo’psan	 –
20 inkor ma’nosi);	 O’zding	 (erkin	 intonasiya-oddiy	 xabar,	 konstatasiya	 – Borzovdan
o’zding,	
 endi	 Kitdan	 o’zishing	 kerak)	 kabi.
So’zlovchining	
 o’z	 nutqiga,	 uning	 mazmuniga,	 shu	 orqali	 obyektiv	 borliqqa
munosabati	
 modallik	 kategoriyasi	 termini	 bilan	 ataladi.	 
Modallik  	
terminga	 G.A.Nechayev	 shunday	 izoh	 beradi:	   
“Modalnost	
 (ot	 lat.	  Modus	 – mera)	 – odna	 iz	 osnovn ы x	 kategoriy	 yaz ы ka,
v ы rajayu щ aya	
 razlichn ы mi	 grammaticheskimi	 i liksicheskimi	 sredstvami
otnosheniya	
 govorya щ yego	 k	 soderjaniyu	 v ы zkaz ы vaniya	 i otnosheniye
soderjaniya	
 v ы skaz ы vaniya	 k	 obyektivnomu	 deystvitelnosti.	 Osnovn ы ye
grammaticheskiye	
 sredstva	 v ы rajeniya	 modalnosti	 –	 form ы  	nakloneniya,
leksicheskiye	
 sredstva	 – modaln ы ye	 slova	 i modaln ы ye	 chastis ы .	 Odna	 iz	 sredstv
v ы rajeniya	
 modalnosti	 – intonasiya»	 (26,	 90-91).
Bu	
 izohda	 masalaga	 bir	 tomondan	 yondashish	 ko’zga	 tashlanadi.	 Eng
avvalo,	
 modallik	 tushunchasining	 ilmiy	 asarlarda	 ikki	 xil	 talqin	 qilinishini	 tan	 olish
kerak:	
 obyektiv	 modallik	 va	 subyektiv	 modallik*.	 Ya’ni	 har	 qanday	 gapda
voqyelikka	
 munosabat	 seziladi.	 Shuning	 uchun	 ham	 gaplar	 darak,	 so’roq,	 buyruq,
undov	
 gaplar	 tarzida	 klassifikasiya	 qilinadi.	 Ammo	 ularda	 voqyea-hodisa
so’zlovchi	
 tomonidan	 baholanmaydi,	 balki	 fakt	 konstatasiya	 qilinadi	 (albatta,
maxsus	
 intonasiya	 esdan	 chiqarilmasligi	 kerak).	 Bunday	 modallik	 obyektiv
modallik	
 deyiladi.
Ammo	
 so’zlovchi	 ko’pincha	 biror	 voqyea-hodisa	 haqida	 xabar	 berar	 yoki
informasiya	
 olar	 ekan,	 uni	 ma’lum	 pozisiyadan	 turib	 baholaydi,	 unga	 o’zining
subyektiv	
 munosabatini	 bildiradi.	 Bu	 esa	 subyektiv	 modallik	 hisoblanadi.
Modallikning	
 bu	 xususiyatlari	 G.A.Nechayev	 izohida	 o’z	 aksini	 topmay	 qolgan.
Agar	
 bu	 tomonlari	 hisobga	 olinganda,	 modallikni	 ifodalovchi	 grammatik	 vositalar
qatoriga	
 fe’lning	 mayl	 formalaridan	 tashqari,	 ot	 va	 sifatlardagi	 subyektiv	 baho
formalari	
 ham	 kiritilgan	 bo’lardi.	  (Mayl	 formalarining	 obyektiv	 modallik	 va
21 subyektiv baho	 formalarining	 subyektiv	 modallik	 ifodalash	 xususiyatlarini	 hisobga
olgan	
 holda).
Modalllik,	
 eslatganimizdek,	 fonetik	 (intonasiya),	 morfologik,	 sintaktik
( baxtga	
 qarshi,	 aytishlariga	 qaraganda ),	 leksik	 yo’llar	 bilan	 ifodalanadi.
Biz	
 bu	 o’rinda	 modallikning	 leksik	 yo’l	 bilan	 ifodalanishi	 to’g’risida,
aniqrog’i,	
 modal	 so’zlar,	 ularning	 turli	 xil	 leksik	 va	 grammatik	 xususiyatlarini
yoritishga	
 harakat	 qilamiz.
Rus	
 tilshunosligida	 modal	 so’zlar	 masalasiga	 asrimizning	 boshlaridanoq
e’tibor	
 berila	 boshlagan.	 Modallik	 kategoriyasi	 modal	 so’zlar	 to’g’risidagi	 birinchi
qimmatbaho	
 fikrlarni	 D.V.Shcherba	 (457,	 I.I.Meshchaninov	 (22,186)	 asarlarida
uchratamiz.
___	
 
*	
  Xuddi	 shu	 ma’noda	 tilshunoslikda	 boshqa	 terminlardan	 ham	 foydalaniladi:
real	
 va	 noreal	 (A.B.Shapiro),	 to’g’ri	 va	 bilvosita	 (V.F.Shabalina)	 tashqi	 va	 ichki
(T.V.Borisova),	
 birinchi	 tip	 va	 ikkinchi	 tip	 modallik	 (L.S.Yermolayeva),	 birlamchi
va	
 ikkilamchi	 modallik	 (D.I.Ganich)	 kabi.
Modallik	
 kategoriyasi	 va	 modal	 so’zlarni	 rus	 tilshunosligida	 har	 tomonlama
keng,	
 ilmiy	 tahlil	 qilgan	 olim	 akad.	 V.V.Vinogradovdir	 (5).	 V.V.Vinogradovdan
keyin	
 bu	 masala	 ko’pgina	 ilmiy	 maqolalar	 va	 dissertasiyalarning	 obyekti	 bo’ldi
(7;3).
Turkologiyada	
 «modal	 so’zlar»	 terminini	 ishlatgan	 va	 bu	 gruppa	 so’zlar
haqida	
 maxsus	 fikr	 bergan	 olim	 N.K.Dmitriyevdir	 (10).	 
Ulug’	
 Oktyabr	 revolyusiyasigacha	 yashab	 ijod	 etgan	 turkologlar	 asarlarida
slavyan	
 tillari	 mutaxassislarida	 bo’lgani	 kabi,	 modal	 so’zlar	 ravishlar	 ichida	 tahlil
qilingan	
 edi	 (9,178;	 16,327;	 39,88;	 40,130;	 37,82).
22 Akad. V.V.Vinogradov	 aytganidek,	 haqiqatda	 ham	 ilgari	 ravish	 kategoriyasi
«o’zgarmaydigan»	
 deb	 nomlanuvchi	 so’zlar	 uchun	 tashlab	 qo’yiladigan	 joy
vazifasini	
 bajargan	 (5).
O’zbek	
 tilshunosligi	 tarixiga	 nazar	 tashlasak,	 bu	 yerda	 ham	 to	 30-yillargacha
modal	
 so’zlar	 goh	 ko’makchilar	 va	 undovlar	 qatorida,	 goh	 bog’lovchilar,
yuklamalar	
 ichida,	 goh	 esa	 umumturkologiya	 va	 rus	 tilshunosligidagi	 singari
ravishlar	
 ichida	 qarab	 kelindi	 (28;	 14,24;	 44;	 31,61;	 19).	 1936	 yildan	 boshlab
o’zbek	
 tilshunosligida	 boshqa	 bir	 tendensiya	 hosil	 bo’ladi,	 ya’ni	 o’zbek	 tili
bo’yicha	
 yozilgan	 asarlarda	 modal	 so’zlar	 kirish	 so’zlar	 sifatida	 klassifikasiya
qilinib,	
 endi	 morfologiyada	 emas,	 balki	 sintaksisda	 o’rganila	 boshlanadi	 (32,38-40;
48;	
 21).
O’zbek	
 tilshunosligiga	 «modal	 so’zlar»	 terminini	 olib	 kirgan	 ham,	 modallik
tushunchasi	
 hamda	 so’zlarni	 birinchi	 marta	 keng	 ilmiy	 tahlil	 qilgan	 olim	 ham
Sh.U.Rahmatullayevdir.	
 1953	 yili	 Sh.U.Rahmatullayevning	 “O’zbek	 tilida	 modal
so’zlar»	
 nomli	 broshyurasi	 nashr	 etildi.	 Bu	 asarning	 asosiy	 qism	 O’zbekiston
Fanlar	
 Akademiyasi	 tomonidan	 1957	 yilda	 nashr	 etilgan	 «Hozirgi	 zamon	 o’zbek
tili»	
 nomli	 kitobga	 	 kiritildi.	 1975	 yili	 nashr	 etilgan	 «O’zbek	 tili
grammatikasi»ning	
 akademik	 nashrida	 ham	 «Modal	 so’zlar»	 bo’limi	 shu	 avtor
tomonidan	
 yozildi.	 Bu	 asarda	 avtor	 oldingi	 fikrlarining	 ba’zi	 o’rinlariga
o’zgartirishlar	
 kiritdi.
Sh.U.Rahmatullayevning	
 modal	 so’zlar	 to’g’risidagi	 broshyurasi	 chiqqandan
so’ng	
 va	 uning	 1957	 yili	 «Hozirgi	 zamon	 o’zbek	 tili»	 kitobiga	 kiritilishidan	 so’ng
va	
 kategoriya	 so’zlarga	 nisbatan	 o’zbek	 tilshunoslarining	 ba’zilarida	 qiziqish
uyg’ona	
 boshladi.	 Bulardan	 keyin	 nashr	 etilgan	 darslik	 va	 qo’llanmalarda	 modal
so’zlar	
 endi	 alohida	 so’zlar	 razryadlari	 sifatida	 ajratila	 boshlandi.	 Jumladan,
U,Tursunov	
 va	 J.Muxtorovlar	 1960	 yil	 nashr	 etilgan	 “Hozirgi	 zamon	 o’zbek	 tili”
nomli	
 asarida	 modal	 so’zlarni	 maxsus	 so’z	 turkumi	 sifatida	 ajratdilar	 (42,22).
23 Shu prinsip	 ularning	 Sh.U.Rahmatullayevning	 soavtorligi	 va	 mas’ul
redaktorligida	
 nashr	 etilgan	 «Hozirgi	 o’zbek	 adabiy	 tili»	 nomli	 asarida	 davom
ettirildi	
 (43,98-100).
M.Mirzayev,	
 S.Usmonov,	 I.Rasulovlarning	 «O’zbek	 tili»	 nomli	 asarida
modal	
 so’zlar	 yuklamalar	 bilan	 birlashtirib	 beriladi	 (23.160-163).	 Fikrimizcha,
yuklamalarning	
 ayrimlari	 modal	 munosabatlarni	 bildirsalar-da,	 ularni	 modal
so’zlar	
 bilan	 birlashtirish	 to’g’ri	 qyelmaydi.
O’zbek	
 tilshunosligida	 modal	 so’zlarning	 ba’zi	 xususiyatlari	 haqida	 alohida
maqolalar	
 yozildi	 (29;	 33;	 34;	 35),	 modal	 so’zlarning	 leksik-semantik	 va
grammatik	
 xususiyatlari,	 ularning	 boshqa	 tillardagi	 modal	 so’zlar	 bilan
chog’ishtirib	
 o’rganish	 to’g’risida	 dissertasiyalar	 yozildi	 (17;	 36).
Modal	
 so’zlar	 to’g’risida	 o’zbek	 tilshunosligida	 maydonga	 kelgan
asarlarning	
 hammasida	 ham	 endi	 ular	 aloxida	 leksik-grammatik	 razryadlar	 sifatida
talqin	
 qilinmoqda.
So’zlovchining	
 o’z	 nutqiga	 yoki	 gap	 mazmunining	 obyektiv	 borliqqa
munosabatini	
 ko’rsatuvchi	 so’zlar	 modal	 so’zlar	 deb	 qaraladi.
Modal	
 so’zlar	 haqida	 fikr	 yuritar	 ekanmiz,	 biz	 yuqorida	 aytganimiz	 kabi,
so’zlovchining	
 o’z	 nutqiga	 yoki	 voqyea-hodisaga	 munosabatini,	 bu	 voqyea-
hodisani	
 ma’lum	 pozisiyadan	 turib	 baholash	 ottenkasini	 ifodalay	 oladigan,	 ya’ni
subyektiv	
 modallik	 xususiyatiga	 ega	 bo’lgan	 so’zlarni	 nazarda	 tutamiz,	 masalan:
albatta,	
 shubhasiz,	 so’zsiz,	 balki,	 sheqilli,	 haqiqatan,	 darhaqiqat,	 aftidan,	 ehtimol
kabi	
 modal	 so’zlarning	 ko’pchiligi	 fikrning	 aniqligiga	 ishonch	 biddirish,	 tasdiq
yoki	
 aksincha,	 u haqda	 tusmol,	 gumon	 ma’nolarini	 ifodalash	 uchun	 xizmat	 qiladi.
Modal	
 so’zlarning	 doirasi,	 ular	 anglatgan	 ma’nolar	 ancha	 keng.	 Ular	 haqida
keyinroq	
 gapiramiz.	 Bu	 o’rinda	 diqqatni	 boshqa	 narsaga	 jalb	 etmoqchimiz.	 Modal
so’zlar,	
 asosan,	 boshqa	 so’zlar	 gruppasidan	 o’zining	 asl	 ma’nosidan	 ma’lum
darajada	
 uzoqlashish	 yo’li	 bilan	 ajralib	 chiqqan	 so’zlar	 gruppasidir.	 Masalan,	 agar
ulardan	
 ba’zilari	 ( ehtimol,	 haqiqatan,	 darhaqiqat,	 davoqye,	 shubhasiz,	 so’zsiz
24 shaksiz, shekchamasi,	 mazmuni,	 haqiqatda,	 rostdan,	 aslida,	 aftidan  	kabi)	 ot
turkumidan	
 modal	 so’zlar	 gruppasiga	 o’tgan	 bo’lsa,	 ikkinchi	 xillari	 sifatlardan
( tabiiy,	
 muhaqqak ),	 ravishlardan	 ( albatta,	 xayriyat ),	 fe’llardan	 ( hoynahoy ),
bog’lovchilardan	
 ( balki )olmoshlardan	 ( o’z-o’zidan )	 bu	 gruppaga	 o’tgandir.
Modal	
 so’zlarning	 ayrimlari	 boshqacha	 prosesslar	 natijasida	 ham	 maydonga
keladi.	
 Masalan,	  baxtga	 qarshi,	 har	 qalay  	kabi	 modal	 so’zlar	 ikki	 so’zning
qo’shilishidan	
 hosil	 bo’lgan	 bo’lsa,	  ma’lumki  	(siz	 bilan	 bizga	 yoki	 hammaga),
xullas  	
( xulosa	 qilib	 aytsak )	 kabi	 modal	 so’zlar	 ellipsis	 natijasida	 maydonga	 kelgan.
Shuni	
 alohida	 ta’kidlash	 kerakki,	 hali	 o’zbek	 tilshunosligida	 qanday	 so’zlar
modal	
 so’zlar	 gruppasiga	 kiritilishi	 kerak,	 degan	 masalada	 olimlar	 o’rtasida
hamfikrlik	
 yo’q.	 Bu	 esa,	 yuqorida	 aytganimizdek,	 modallik	 va	 uning	 turlari
masalasining	
 o’zbek	 tilshunosligida	 to’g’ri	 hal	 qilinmaganligi	 bilan	 izohlanishi
kerak.	
  Shu	 sababli	 modal	 so’zlar	 ba’zan	 ravishlar,	 ba’zan	 yuklamalar	 bilan
aralashtiriladi.
Modal	
 so’zlarni,	 fikrimizcha,	 eng	 avvalo	 uch	 katta	 gruppaga	 ajratish	 kerak.
Ya’ni:	
 1)	  sof	 modal	 so’zlar  	– ular	 qaysi	 so’z	 turkumiga	 aloqasi	 bo’lishdan	 qat’iy
nazar,	
 bugungi	 kunda	 faqat	 modal	 so’z	 sifatidagina	 ishlatiladi	 va	 so’zlovchining
o’z	
 nutqiga	 yoki	 gap	 mazmuniga,	 borliqqa	 ijobiy,	 salbiy	 yoki	 emosional
munosabatini	
 bildiradi;	 2)	  modallik	 ottenkasiga	 ega	 bo’lgan	 so’zlar  	– bu	 so’zlar
potensial	
 jihatdan	 modallik	 ma’nosiga	 ega,	 ammo	 hali	 modal	 so’zlar	 gruppasiga
to’liq	
 o’tib	 ulgurmagan.	 Lekin	 bu	 so’zlarning	 gap	 sostavida	 ishlatilishi
so’zlovchining	
 ma’lum	 baholash	 maqsadi	 bilan	 bog’langan.	 Ular	 qatoriga
binobarin,	
 umuman,	 demak,	 masalan,	 zotan,	 attang,	 ayniqsa,	 zora,	 afsus  	kabilarni
kiritish	
 mumkin;	 3)	  funksional	 modal	 so’zlar  	– ular	 o’zining	 asl	 turkumiga
kiritiladi	
 va	 shular	 ichida	 klassifikasiya	 qilinadi.	 Ammo,	 kontekst	 va	 ma’lum
intonasiya	
 yordamida	 bunday	 so’zlar	 ham	 subyektning	 voqyeaga,	 predmetga
bo’lgan	
 munosabatini	 (ijobiy,	 salbiy	 yoki	 boshqacha)	 bildirish	 uchun	 xizmat	 qiladi.
25 Ya’ni boshqa	 turkum	 ichida	 qaraluvchi	 bu	 so’zlar	 ma’lum	 kontekstdagina,	 ma’lum
intonasiya	
 yordamida	 modal	 so’z	 vazifasini	 bajaradi,	 boshqa	 o’rinda	 o’z	 turkumi
ichida	
 qolaveradi.	 Demak,	 kontekst	 bu	 yerda	 realizatorlik	 rolini	 bajaradi.	  Rost,
to’g’ri,	
 durust,	 tuzuk,	 ma’qul,	 tag’in,	 yana	  kabilar	 funksional	 modal	 so’zlardir.
Bular	
 asli	 sifat	 turkumiga	 kiritiladi.	 Ammo	 o’rni	 bilan	 modal	 so’z	 vazifasini
bajaradi.	
 Shuning	 uchun	 yuqoridagi	 so’zlarning	 sifatlik	 vazifasi	 bilan	 modallik
vazifasini	
 aralashtirmaslik	 kerak.	 Sh.U.Rahmatullayev	 bunday	 so’zlarni	 hamda
kerak,	
 darkor,	 zarur,	 lozim  	kabilarni	 modal	 ma’noli	 so’zlar	 sifatida	 izohlaydi
(46,589).
Misollarni	
 chog’ishtiraylik:	  To’g’ri  	bo’ling,	 bexavotir	 bo’lasiz	 («Uch
og’ayni	
 botirlar»).	  Yaxshi  	fazilatlar	 bilan	 to’lib	 toshgan	 bunday	 odamlar	 har
qanday	
 onadan	 har	 doim	 tug’ilavermasligini,	 nahotki,	 Aziza	 bilmasa
(Yo.Shukurov);	
 Shuncha	 yildan	 beri	 ahvol	 shu.	  To’g’ri,  	avvallari	 kolxozda	 zveno
boshlig’i	
 bo’lgan	 vaqtlarimda	 erim	 yaxshi	 edi.	 Brigadir	 bo’ldim-u,	 baloga	 qoldim
(A.Qahhor).	
 Yaxshi,	 xush	 ko’rdik,	 deb	 qo’lini	 ko’ksiga	  qo’ydi	 (P.Qodirov).
Birinchi	
 ikki	 misolda	  yaxshi  	va	  to’g’ri  	so’zlari	 o’z	 ma’nosida,	 o’zining	 tipik
vazifasida	
 (sifat)	 ishlatilgan	 bo’lsa,	 keyingi,	 misollarda	 bu	 so’zlar	 subyektning
gapda	
 ifodalangan	 mazmunga	 modal	 munosabatini	 (tasdiqlash)	 ifodalayapti.
Birinchi	
 ikki	 misoldagi	  to’g’ri  	va	  yaxshi  	(sifatlari)	 so’zlari	 bilan	 uchinchi	 va
to’rtinchi	
 misollardagi	  to’g’ri,	 yaxshi  	(modal	 so’z	 funksiyasida)	 so’zlari	 o’rtasiga
hyech	
 xam	 tenglik	 belgisini,	 qo’yib	 bo’lmaydi.	 Bular	 o’rtasida	 omonimik
munosabat	
 paydo	 bo’lganga	 o’xshaydi	 (46,589).
Modal,	
 so’zlar	 boshqa	 so’zlardan	 leksik-semantik,	 morfologik	 va	 sintaktik
xususiyatlari	
 bilan	 farqlanib	 turadi,	 dedik.	 Leksik-semantik	 jihatdan	 subyektiv
modallik	
 bildirishi	 bilan	 xarakterlanuvchi	 modal	 so’zlar	 morfologik	 jihatdan
o’zgarmasligi	
 bilan	 xarakterlanadi.	 Ma’lum	 darajada	 mustaqil	 ma’no	 anglata	 olishi
bilan	
 modal	 so’zlar	 mustaqil	 so’zlarga	 yaqinlashsa,	 gapning	 biror	 bo’lagi	 vazifasini
26 bajara olmasligi	 (ayrim	 epizodik	 holatlar	 bundan	 mustasno),*	 so’z	 o’zgartuvchi
affikslar	
 ola	 olmasligi	 bilan	 yordamchi	 so’zlarga	 yaqinlashadi.	 (Mustaqil
so’zlardan	
 sifat	 va	 ravishlar,	 bundan	 tashqari,	 ayrim	 mustaqil	 so’zlarning	 ba’zi
turlari	
 ham	 morfologik	 jihatdan	 o’zgarmaydi).
Modal	
 so’zlar	 kelishik,	 egalik,	 shaxs-son	 affikslarini	 ola	 olmasligi	 bilan
xarakterlanadi.	
 Ana	 shu	 xususiyatlari	 bilan	 ular	 biz	 gruppalashtirayotgan
o’zgarmaydigan	
 so’zlar	 ichida	 qaraladi.	 Modal	 so’zlar	 ham	 aytganimiz	 - so’z
o’zgartuvchi	
 affikslarni	 boshqa	 o’zgarmovchi	 so’zlar	 (masalan,	 undovlar,	 taqlidiy
so’zlar,	
 sifat	 va	 ravishlar)	 kabi	 otlashgandagina	 qabul	 qila	 oladilar.	  Misol;	 Magazin
mudirimiz	
 har	 minutda	  albatta-albatta  	ni	 takrorlay	 beradi	 (Og’zaki	 nutq).	 Shunday
vaqtda	
 ular	 gapning	 biror	 bo’lagi	 vazifasini	 ham	 bajara	 olishi	 mumkin.
_____	
 
*
 Modal	 ma’noli	 (Sh.U.Rahmatullayev	 termini	 bilan	 aytganda)	  lozim,	 kerak,
zarur  	
tipidagi	 so’zlar	 gapda	 kesim	 bo’lib	 kela	 oladi.
Rus	
 tilshunosligi	 va	 ayrim	 turkologik	 asarlardagi	 kabi	 o’zbek	 tilshunosligida
ham	
 modal	 so’zlarni	 ma’nolariga	 ko’ra	 klassifikasiya	 qilishda	 olimlar	 pozisiyalari
bir-biridan	
 farq	 qiladi.
Akad.	
 V.V.Vinogradov	 o’zining	 «Russkiy	 yaz ы k»	 (5)	 asarida	 modal
so’zlarni	
 anglatgan	 ma’nolari	 asosida	 12	 gruppaga	 bo’lsa,	 1950	 yil	 nashr	 etilgan
«O	
 kategorii	 modalnosti	 i modaln ы x	 slovax	 v russkom	 yaz ы ke»	 (41,59)	 nomli
maqolasida	
 ularni	 to’rt	 gruppaga	 ajratadi.	 V.V.Vinogradovdan	 keyin	 ba’zi	 olimlar
modal	
 so’zlarni	 ikki	 gruppaga	 ajratsalar	 (fikrning	 aniqligini	 bildiruvchi	 modal
so’zlar	
 va	 fikrning	 noaniqligini	 bildiruvchi	 modal	 so’zlar)	 (41,331),	 ikkinchi	 bir
xillari	
 ularni	 to’rt	 gruppaga	 (8,386-387):	 tartib	 va	 fikrlar	 munosabatini	 anglatuvchi,
xabar	
 haqida	 so’zlovchining	 ishonchini	 bildiruvchi,	 emosional	 munosabat	 bilan
bog’liq	
 ravishda	 baholashni	 ko’rsatuvchi	 va	 tinglovchi	 munosabatini	 uyg’otuvchi
modal	
 so’zlarga	 ajratadi.
27 O’zbek tilshunosligida	 modal	 so’zlarni	 ma’nolariga	 ko’ra	 birinchi	 marta
Sh.U.Rahmatullayev	
 klassifikasiya	 qiladi.	 U	 o’zbek	 tilidagi	 modal	 so’zlarni:	 1)
aniqligini	
 anglatish	 uchun	 xizmat	 qiluvchi	 modal	 so’zlar	 va	 fikrning	 noaniqligini
anglatish	
 uchun	 xizmat	 qiluvchi	 modal	 so’zlar	 tarzida	 ikki	 katta	 gruppaga	 bo’ladi
(49,485).	
 Xuddi	 shu	 fikrni	 u O’zbekiston	 Akademiyasi	 tomonidan	 1975	 yil	 nashr
etilgan	
 «O’zbek	 tili	 grammatikasi»da	 ham	 aytadi	 (46,583).	 Ammo	 bu	 har	 bir	 katta
gruppa	
 yana	 o’z	 ichida	 umumiy	 ma’nosi	 bilan	 birlashadigan	 bir	 necha	 kichik-
kichik	
 gruppachalarga	 bo’linadi.
Ya.Pinxasov	
 esa,	 modal	 so’zlarni	 ma’no	 tomonidan	 to’rtga:	 1)	 fikrning
aniqligini	
 bildiruvchi	 modal	 so’zlar,	 2)	 fikrning	 noaniqligini	 bildiruvchi	 modal
so’zlar,	
 3)	 fikrning	 birovga	 qarashliligini	 bildiruvchi	 modal	 so’zlar,	 4)	 fikrning	 bir-
biriga	
 bog’liq	 ekanligini	 bildiruvchi	 modal	 so’zlarga	 bo’ladi	 (26,44).
Ye.M.Galkina-Fedoruv,	
 Sh.U.	 Rahmatullayev	 va	 Pinxasovlar	 klassifikasiyasidagi
bu	
 farqlarni,	 ya’ni	 qanday	 so’zlar	 modal	 so’zlar	 deb	 qaralishi	 kerak,	 degan
masalani	
 ikki	 xil	 tushunish	 bilan	 izohlash	 mumkin.	 Ya’ni	 Ye.M.Galkina-Fedoruk
ham,	
 Sh.U.Rahmatullayev	 ham	 Ya.Pinxasov	 klassifikasiyasidagi	 uchinchi	 va
to’rtinchi	
 gruppani	 modal	 so’zlar	 gruppasiga	 kiritmaydilar.	 M.Mirzayev	 modal
so’zlarni	
 ma’nodagi	 yaqinliklariga	 asoslangan	 holda	 9 gruppaga	 ajratadi	 (23,162).
S.Saidov	
 esa	 boshqacha	 yo’l	 tutadi.	 U	 «modallik»	 va	 «modal	 so’zlar»	 terminlarini
keng	
 ma’noda	 tushunib,	 o’z	 klassifikasiyasida
obyektiv	
 modallik	 bildiruvchi	 so’zlarni	 ham	 modal	 so’zlar	 gruppasiga
kiritadi.	
 S.Saidov	 modal	 so’zlarni	 eng	 avvalo	 to’rt	 katta	 gruppaga:	 1)
so’zlovchining	
 voqyelik	 faktiga	 bo’lgan	 fikrining	 reallik	 darajasini	 ifodalovchi
so’zlar,	
 2)	 so’zlovchining	 voqyelik	 faktiga	 bo’lgan	 zaruriyatlik	 munosabatlarini
ifodalovchi	
 modal	 so’zlar,	 3)	 so’zlovchining	 voqyelik	 faktiga	 bo’lgan	 emosional
munosabatlarini	
 ifodalovchi	 modal	 so’zlar	 va	 4)	 so’zlovchining	 fikrni	 ifodalash
formasiga	
 bo’lgan	 munosabatini	 ifodalovchi	 modal	 so’zlarga	 bo’ladi.	 So’ngra	 har
bir	
 gruppa	 yana	 mayda	 gruppa	 va	 gruppachalarga	 bo’linadi.	 
28 Bu klassifikasiya	 modal	 so’zlarning	 hamma	 xususiyatlarini	 qamrab	 ola
olganligi	
 bilan	 diqqatni	 o’ziga	 tortadi.	 O’rni	 kelganda	 ta’kidlab	 o’taylik:	 biz	 modal
so’zlar	
 klassifikasiyasida	 ko’proq	 S.Saidovning	 klassifikasiyasiga	 asoslanamiz.
Bu,	
 	bir	 	tomondan,	 	bizning	 	ham	 	K.M.Galnina-Fedoruk	 	(30-226)	 	va
Sh.U.Rahmatullayevlar	
 (46,588)	 modal	 so’zlar	 sostaviga	 kiritmagan	 ko’pgina
so’zlar	
 modallik	 xususiyatiga	 ega	 ekanligi	 to’g’risidagi	 fikrga	 qo’shilishimiz	 bilan
izohlansa,	
 ikkinchi	 tomondan,	 tilshunoslikda	 modal	 so’zlar	 sostavi	 faqatgina
voqyea-hodisaga	
 	subyektiv	 	munosabatni	 	bildiruvchi	 	so’zlar	 	bilan
chegaralanmasligi	
 kerak,	 modallik	 voqyea-hodisalar	 munosabatidagi	 obyektiv
haqiqatni	
 ham	 ko’rsatishi	 mumqin,	 degan	 to’g’ri	 fikrning	 borligi	 bilan	 ham
izohlanadi.	
 Uchinchidan,	 logikadagi	 modallik	 bilan	 tildagi	 modallikni	 farqlash
lozimligi	
 haqidagi	 tezis	 ham	 keyingi	 ikki	 gruppani	 modal	 so’zlar	 sifatida	 talqin
qilish	
 imkonini	 beradi	 (33,41).
O’zbek	
 tilidagi	 modal	 so’zlarni	 R.Komiljonova	 monografik	 planda	 o’rgandi
(17).	
 R.Komiljonova	 modal	 so’zlarni	 qo’llanish	 formasiga	 binoan	 eng	 avvalo	 ikki
gruppaga	
 bo’ladi	 (1.	 vvodn ы ye	 modaln ы ye	 slova,	 2.	 komponiruyem ы ye
modaln ы ye	
 slova).*	 So’ngra	 birinchi	 gruppani	 14	 mayda	 gruppachalarga,
ikkinchisini	
 esa	 olti	 mayda	 gruppachaga	 bo’ladi.
Biz	
 o’zbek	 tilidagi	 modal	 so’zlarni	 ko’rsatilgan	 klassifikasiyalar	 va
to’plangan	
 materiallar	 asosida	 5 katta	 gruppaga	 bo’lishni	 lozim	 topamiz.	 Bizning
klassifikasiyamiz	
 ilgarigi	 klassifikasiyalardan	 ayrim	 jihatlariga	 ko’ra	 farq	 qilsa
ham,	
 lekin	 ular	 bilan	 qarama-qarshi	 qutbda	 turmaydi:
1. So’zlovchining	
 o’z	 fikriga	 ishonchini,	 uni	 tasdiqlashini	 va	 bu	 orqali
_____
*	
 Avtor	 «komponiruyemыye	 modalnыye	 slova»	 termini	 ostida	 analitik
formadagi	
 kesimlar	 sostavida	 kelib,	 turli	 xil	 modal	 munosabatlarni	 bildiruvchi
so’zlarni	
 kiritadi	 (ishlasam	 kerak,	 bormog’i	 lozim,	 kelishi,	 shart,	 qochirib	 bo’lmas,
tiysa	
 bo’lardi	 kabi).
29 voqyelikka munosabatini	 ifodalovchi	 modal	 so’zlar	  (albatta,	 shubhasiz,	 haqiqatan,
o’z-o’zidan,	
 tabiiy,	 darhaqiqat,	 hoynahoy).	 Durust,	 bo’pti,	 mayli,	 xo’p,	 bor,	 ha,
to’g’ri,	
 tuzuk,	 yaxshi  	sifatlari	 ham	 shu	 funksiyada	 ishlatiladi.
2.	
 So’zlovchining	 o’z	 fikrining	 noaniqligini,	 gumonliligini,	 ehtimolliligini
ta’kidlash	
 va	 shu	 orqali	 voqyelikka	 munosabatini	 ifodalovchi	 modal	 so’zlar
( ehtimol,	
 balki,	 chiqar,	 chog’i,	 aftidan,	 mazmuni,	 chamasi,	 sheqilli ).
3.	
 So’zlovchining	 o’z	 nutqini	 emosional	 baholashi	 va	 shu	 orqali	 voqyelikka
bo’lgan	
 munosabatini	 bildiruvchi	 modal	 so’zlar	 ( afsus,	 attang,	 esiz,	 koshki ).
4.	
 So’zlovchining	 fikrni	 ifodalash	 formasi	 va	 u	 orqali	 voqyelikka
munosabatini	
 bildiruvchi	 modal	 so’zlar	 ( birinchidan,	 ikkinchidan,	 uchinchidan,
demak,	
 xullas,	 modomiki,	 darvoqye,	 aytganday,	 aytmoqchi,	 menimcha,	 sizningcha,
aytishlaricha ).
5.	
 So’zlovchining	 o’z	 nutqiga	 va	 voqyelikka	 nisbatan	 lozimlik	 munosabatini
bildiruvchi	
 modal	 so’zlar	 ( lozim,	 kerak,	 darkor	 zarur  	kabi).
Gruppalarning	
 har	 biri	 to’g’risida	 alohida	 to’xtalaylik.	 
1.	
 So’zlovchining	 o’z	 fikriga	 ishonchini	 va	 uni	 tasdiqlash	 orqali	 voqyelikka
bo’lgan	
 munosabatini	 ifodalovchi	 modal	 so’zlar.	 Bu	 gruppaga	 kiruvchi	 modal
so’zlarning	
 doirasi	 ancha	 keng	 bo’lib,	 ular	 anglatgan	 tasdiq,	 ishonch,	 aniqlik
ma’nolari	
 ham	 turli-tuman	 ma’no	 nozikliklariga	 ega.	 Ya’ni	 ayrim	 modal	 so’zlar
fikrning	
 aniqligini	 ishonch	 bilan	 tasdiqlasa,	 u qo’llanganda	 ikqilanish	 va	 boshqa
o’rinlarga	
 yo’l	 qoldirmasa,	 ikkinchi	 bir	 xillari	 ilgari	 aytgan	 fikrga,	 mulohazaga
so’zlovchining	
 roziligini,	 unga	 qushilganligini	 yoki	 uni	 qo’llab	 quvvatlashini
bildirish,	
 ba’zan	 esa	 noroziligini	 bildirish	 ma’nolariga	 ega.
Masalan,	
 gap	 sostavida	  albatta,	 shubhasiz,	 haqiqatan,	 o’z-o’zidan,
darhaqiqat  	
kabi	 modal	 so’zlar	 ishlatilganda,	 bu	 gap	 orqali	 ifodalangan	 fikrning
30 to’g’riligiga, aniqligiga	 tinglovchida	 shubha	 qolmaydi,	 hyech	 bo’lmaganda,	 shubha
qolmasligi	
 kerak.	 Ammo	 kontekst	 yoki	 intonasiya	 boshqacha	 ma’no	 keltirib
chiqarishi	
 ham	 mumkin.	 Misollar:	  Albatta ,	 men	 senga	 ishonaman,	 qizim
(M.Shomansur).	
  Darhaqiqat ,	 oradan	 ko’p	 o’tmay.	 Zulfiqorov	 brigadirlikka
tayinlandi	
 (A.Qahhor).	  Haqikatan ,	 poroxodni	 yana	 ham	 o’ngga	 olmasa	 qiya	 oqim
barjani	
 qo’ndalang	 qilib,	 jar	 tomon	 tortib	 qyetishi	 hyech	 gap	 emas	 edi	 (A.Muxtor).
Shubhasiz ,	
 bu	 kompromissdir	 («Fan	 va	 turmush»).
So’zsiz ,	
 bu	 o’z-o’zini	 fosh	 etish	 bilan	 barobar	 bo’lur	 edi	 (Q.Quliyev).	 Bu
gruppa	
 ichida	 tahlil	 qilinayotgan	  durust,	 bo’pti,	 mayli,	 xo’p,	 ha  	kabi	 modal	 so’zlar
va	
 o’z	 xususiyati	 bilan	 bu	 modal	 so’zlarga	 yaqin	 bo’lgan	  to’g’ri,	 tuzuk,	 yaxshi
sifatlari	
 modal	 so’z	 funksiyasida	 ishlatilganda,	 boshqacharoq	 xarakterga	 ega
bo’ladilar.
Bu	
 so’zlar	 ilgari	 aytilgan	 fikrning	 to’g’riligini,	 aniqligini	 tasdiqlaydi,	 lekin
bunda	
 yuqoridagi	 modal	 so’zlardagidek	 qat’iylik	 bo’lmaydi.	 Ular	 dialogik	 nutqda
suhbatdosh	
 replikasi	 orqali	 ifodalangan	 fikrga	 qo’shiladi,	 unga	 rozilik	 bildiradi	 va
aytilgan	
 fikrni	 quvvatlaydi	 yoki	 o’zining	 ilgari	 aytgan	 fikrini	 yana	 bir	 bor
tasdiklaydi,	
 ta’kidlaydi:	 – Xo’p ,	 sening	 rizoliging	 yo’lida...	 – dedi	 Anvar	 yarim
tovushda	
 (A.Qodiriy).	  « M ayli ,	 avval	 chaling,	 axir? »	 –  dedi	 ( Yo .Shukurov).	  Mayli
sovet	
 Sharqi	 erkin	 qizining.	 Javobin	 eshitsin	 xalqlar	 va	 jahon	 (Zulfiya).
Yaxshi ,	
 men	 roziman	 («Sharq	 yulduzi»).	  Nosirov	 stolning	 tortmasidan
bloknotini	
 olib,	 tez-tez	 varaqlar	 ekan:	 –  To’g’ri !	 Bilar	 ekans iz!	 – dedi	 (A.Qahhor).
Bu	
 kabi	 so’zlar ning  	modal	 ma’noda	 ishlatilishida	 yana	 bir	 holatga	 ahamiyat
berish	
 kerak.	 Ya’ni,	 aytganimizdek,	 mazkur	 modal	 so’zlar	 oldingi	 fikrni
tasdiqlaydi	
 va	 bundan	 keyingi	 gapda	 so’zlovchining	 e’tirozi	 ham	 ifodalanadi.
Bunday	
 vaqtda	 ular	 shartli	 ravishda	 fikrning	 aniqligini	 bildiruvchi	 modal
funksiyadagi	
 so’z	 sifatida	 qaraladi.	 Masalan:	  To’g’ri  	(ilgari	 aytilgan	 fikr	 yoki	 fakt
tasdiqlandi	
 – R.Q.),	 adabiy	 asarning	 joni	 o’ning	 mazmuni,	 lekin	 bu	 jonning	 jon
31 bo’lishi uchun	 jasad	 ham	 kerak	 (A.Qahhor).	  Yaxshi  	(ilgarigi	 fikr	 yoki	 fakt
tasdiqlandi	
 – R.Q.),	 lekin	 ishxonada	 mumkin	 emas	 («Sharq	 yulduzi»).
Fikrning	
 aniqligini	 bildiruvchi	 modal	 so’zlarning	 ba’zilari	 bo’lib	 o’tgan	 yoki
bo’lishi	
 lozim	 hisoblangan	 voqyea	 haqida	 so’zlovchining	 eslash	 yo’li	 bilan
tasdig’ini	
 bildiradi:	  Ha ,	 aytganday,	 Zubarjad,	 Risqul	 hali	 kelib	 ketdi	 (Zulfiya).	 –
Aytgancha ,	
 – deb	 davom	 etdi	 Asqarali,	 – kecha	 Markaziy	 Komitetdan	 telefon
qilishdi.	
 GDRga	 ketayotgan	 yoshlar	 bilan	 borib	 qyelishimni	 surashdi
(Yo.Shukurov).	
  Darvoqye ,	 ikki	 dona	 yong’og’i	 ham	 bor	 ekan	 (O.Husanov).
2.	
 So’zlovchining	 gapda	 ifodalangan	 fikrning	 noaniqligini,	 gumonliligini,
ehtimolliligini	
 va	 u orqali	 voqyelikka	 munosabatini	 ifodalovchi	 modal	 so’zlar.
Bu	
 gruppadagi	 so’zlar	 ko’proq	 irreal	 modallikni	 ifodalaydi.	 Shuning	 uchun	 ham
sostavida	
 bunday	 modal	 so’zlar	 bo’lgan	 gaplarning	 kesimi	 ko’pincha	 kelasi	 zamon
sifatdoshlari	
 bilan	 ifodalanadi.	 So’zlovchi	 gapda	 ifodalangan	 harakatning
kelajakda	
 bajarilishiga	 yoki	 o’tmishda	 bajarilganligiga	 shubha,	 ishonchsizlik	 bilan
qaraydi.	
 Misollar:	 – Bunday	 qattiq	 ketmasangiz	 bo’lardi...	  Ehtimol ,	 bir	 kun	 borib
yarashardik	
 (A.Muxtor).	 Hozir	 mening	 otam	 rahmatlik	 ko’rsa,	  ehtimol ,	 taniy	 olmas
edi	
 (P.Qodirov).	 
O’zingni	
 bos,	 hovliqma,	 sabr	 et!	 
Balki ,	
 kelib	 qolar	 kutganing	 (Uyg’un).	 
Balki ,	
 biz	 ham	 ko’p	 qatorida	 
Shunday	
 baxtli	 bo’larmiz,	 – dedi	 (H.Olimjon)	 
Aftidan ,	
 bu	 yaylovga	 yaqinda	 ko’chib	 kelishgan	 (Zulfiya).	  Chamamda ,
mening	
 bu	 gapim	 unga	 yoqmadi,	 sheqilli	 (Ch.Aytmatov).	  Chamasi ,	 uy	 masalasida
kelganga	
 o’xshaysiz?	 (Nguen	 Din	 Txi).	 
Agar	
 o’n	 sakkizga	 qaytsam,	 mabodo,	 
32 Shu sakson	 darada	 qolib	 ketardim.	 (Zulfiya).
Oxirgi	
 misoldagi	 kabi	 gapning	 kesimi	 aniqlik	 maylidagi	 fe’l	 bilan
ifodalanganda	
 gapda	 umuman	 tasdiq,	 ishonch	 ma’nosi	 bo’ladi,	 ammo	 u gap
sostavida	
 kelgan	 modal	 so’z	 endi	 unga	 ishonchsizlik,	 gumon,	 irreal+modallik
ottenkasini	
 beradi.
Shu
 ikkinchi	 gruppa	 ichida	 qaraladigan	  sheqilli,	 chamasi,	 aftidan,	 mazmuni
kabi	
 modal	 so’zlar,	 asosan,	 tasdiq	 bildiruvchi	 gaplarga	 ishonchsizlik	 ottenkasini
kiritadi:	
 leytenant	 o’zi	 ham	 charchadi,	  sheqilli ,	 ikki	 qo’lini	 hovuchlab,	 peshonasiga
qo’ydi...	
 (R.Fayziy).
Menimcha,	
 fikrimcha,	 aytishlaricha,	 sizningcha,	 seningcha,	 uningcha
tipidagi	
 modal	 so’zlarda	 so’zlovchining	 o’zi	 aytayotgan	 fikriga	 yoki	 boshqa
manbadan	
 qabul	 qilingan	 informasiyaning	 to’g’riligiga	 ishonchsizligi	 ifodalanadi:
I	
 shaxsda	 o’zi	 aytayotgan	 fikrga,	 II III	 shaxsda	 boshqa	 manbalardan	 qabul	 qilingan
informasiyaga	
 nisbatan	 gumonliroq	 munosabati	 seziladi.	 Qiyos	 qilaylik:
menimcha,	
 jahonda	 sizdan	 yo’q	 qashshoq,	 Ey	 duru	 gavharga	 qo’milgan	 xonim!
(Zulfiya).	
 Ma’lumki,	 “metod”	 so’zi	 lotincha	 bo’lib,	 bizningcha,	 nazariy	 tekshirish
yo’li,	
 usuli	 degan	 ma’nolarni	 bildiradi	 (J.Hojimatov).	  Nazarimda ,	 Doniyor	 bilan
Jamila	
 butunlay	 boshqacha	 bo’lib	 qolgan	 edi	 (Ch.Aytmatov).	 Aytishlaricha,	 u
yerda	
 bir	 qarich	 ham	 bo’sh	 yer	 qolmaganmish	 (Nguen	 Din	 Txi).
Keltirilgan	
 misollarning	 ba’zilarida	 fikrlar	 so’zlovchining	 o’ziga	 qarashliligi
ko’rsatiladi,	
 lekin	 fikr	 qat’iyligi	 ta’kidlanmaydi,	 boshqa	 birlarida	 esa	 fikr	 boshqa
shaxslarga	
 tegishli	 ekanligi,	 uning	 gumonliroq	 ekanligi	 ko’rsatiladi	 va	 so’zlovchi
o’zini	
 chetga	 oladi.
3.	
 So’zlovchining	 o’z	 nutqini	 emosional	 baholashi	 va	 u orqali	 voqyelikka
munasabatini	
 bildiruvchi	 modal	 so’zlar.	 Emosiya	 bilan	 bog’langan	 modal	 so’zlar
33 so’zlovchining achinishi,	 taajjublanishi,	 afsuslanishi,	 shodligi,	 xursandchiligi	 kabi
ma’nolarni	
 ifodalash	 uchun	 xizmat	 qiladi.	 Sostavida	 bunday	 modal	 so’zlar
ishlatilgan	
 gaplarda	 ham	 biror	 voqyea-hodisa	 yo	 tasdiqlanadi	 yo	 inkor	 qilinadi
(modal	
 so’z	 olib	 tashlangan	 holda).	 Modal	 so’z	 esa	 turlicha	 emosiya	 orqali	 ana	 shu
mazmunga,	
 fikrga	 nisbatan	 so’zlovchining	 munosabatini	 bildiradi:	  afsus,	 afsuski,
afsuskim,	
 attang,	 esiz,	 xayriyat,	 yaxshiyamki,	 shukurki,	 koshki,	 baxtimga	  kabilar.
Misollar:	
 Lekin,	  afsus ...	 anglamasdan	 senga	 qadah	 beradi.	 Faqat,	 sen	 ham
talpinasan	
 shodliklarga	 to’lasan	 (H.Olimjon).
Ajabo ,	
 menga	 «ketdikmi?»	 – dedi-ya,	 axir,	 indamay	 ketaverishi	 ham
mumkin	
 edi-ku,	 men	 kim	 bo’libman!	 (Sh.Otaboyev).	  Xayriyat ,	 – dedi	 o’ziga-o’zi
Saltanat,	
 – axir	 tong	 ottirdim-a	 (R.Fayziy).	  Afsuski ,	 yoshlik	 damlar	 o’tdi	 – kishan
bo’ynida	
 (H.Olimjon).	  Koshki ,	 ko’rgilik	 va	 azoblarimiz	 shu	 yerda	 qolsa	 (Zulfiya).
Yaxshiyamki ,	
 qalamga	 yorman,	 so’zlab	 turar	 bor	 dilimni	 ul	 (Zulfiya).
4.	
 So’zlovchining	 fikrni	 ifodalash	 formasi	 va	 u	 orqali	 voqyelikka
munosabatini	
 bildiruvchi	 modal	 so’zlar.	 Bu	 gruppaga	 kiruvchi	 modal	 so’zlarning
ba’zilari	
 fikrni	 yakunlash,	 umumlashtirish	 xulosa	 va	 natija	 chiqarish	 kabi
ma’nolarni	
 anglatish	 uchun	 xizmat	 qiladi.	 Shu	 modal	 so’zlar	 orqali	 odatda
aytilgan,	
 bajarilgan,	 bo’lib	 o’tgan	 yoki	 bajarilmagan	 harakatga,	 voqyeaga
so’zlovchining	
 munosabati	 ifodalanadi.	 Misollar:	 Demak,	 kechagi	 sichqon
ushlagan	
 qushdan	 ko’ra	 katta	 qushlar	 ham	 bo’lar	 ekan,	 – deya	 o’zicha	 hayollandi
(O.Husanov).	
  Shunday	 qilib ,	 quriydir	 hayot,	 shunday	 qilib,	 mardikor,	 batrak
ajralishdi	
 parcha	 nonidan	 (H.Olimjon).	  Ko’rinadiki ,	 adabiyotning	 partiyaviyligi
uning	
 keng	 mehnatkashlar	 ommasiga	 xizmati	 bilan	 belgilanadi	 (J.Hojimatov).
Nima	
 gap	 bo’lganligi	 ma’lum	 emas,	 hullas,	 ahvol	 jiddiy	 edi	 (A.Muxtor).	  Umuman ,
hyech	
 narsam	 yo’q	 mening!..	 (Zulfiya).	 Binobarin,	 Kumush	 Toshkentga	 kelib,
kundosh	
 zahridan	 o’lmas	 («Adabiyotshunoslikka	 kirish»).
34 Umumiy ma’nolari	 bilan	 bir-birlariga	 yaqinlashadigan	 bu	 gruppadagi	 boshqa
ba’zi	
 bir	 modal	 so’zlardan	 bayon	 qilinayotgan	 fikr	 tartibi,	 ularning	 izohlanishi,	 bir
fikrning	
 ikkinchisiga	 qarama-qarshi	 qo’yilishi	 kabi	 ma’nolar	 anglashiladi.	 Misollar
keltiramiz:	
  Avvalo ,	 bolalarim,	 yurak	 quli	 bo’lmanglar,	 aql	 quli	 bo’linglar!
(Zulfiya).	
 Badiiy	 asar	 uchun	 mavzu	 tanlash,	  birinchidan ,	 yozuvchining	 sinfiy
pozisiyasiga,	
  ikkinchidan ,	 hayotning	 qaysi	 sohasini	 yaxshi	 bilishiga	 bog’liq
(«Adabiyotshunoslikka	
 kirish»).	  Chunonchi ,	 men	 bolsheviklarni,	 ularning
programmalari,	
 konsepsiyalarini	 yomon	 ko’raman	 (K.Quliyev).	  Masalan ,	 tabiat
hodisalaridagi	
 ritmni	 olaylik	 («Adabiyotshunoslikka	 kirish»).	  Aksincha ,	 yengamiz,
jilovdorimiz	
 jonajon	 partiya	 bo’lgani	 uchun	 (T.Yo’ldosh).	  Bil’aks  	qochib	 o’tirmas
edim	
 o’limdan	 («Sharq	 yulduzi»).	  Holbuki ,	 Abdullaning	 o’zi	 ham	 Dilbarning
baxtiyor	
 bo’lishini	 istardi	 (A.Fayziy).	 -E,	 mana	 fakt!	 -Xo’jamqul	 cho’ntagidan	 xat
olib	
 stolga	 urdi.	  Vaholanki ,	 o’sha	 xatni	 ham	 Mavlonxo’jayev	 uyushtirgan	 edi
(Yo.Shukurov).
5.Zaruriyat,	
 lozimlik,	 yuklash	 ma’nosini	 anglatadigan	 modal	 so’zlar.	 Bunda
so’zlovchi	
 ma’lum	 bir	 ishning	 bajarilishi	 lozimligini	 ta’kidlaydi,	 shu	 ishni
bajarishni	
 boshqa	 shaxsga	 yuklaydi.	 Ba’zan	 esa	 bu	 umumshaxs	 ma’nosida	 bo’ladi.
Shaxs	
 modal	 so’z	 emas,	 balqi	 harakatni	 bildiruvchi	 fe’l	 orqali	 ifodalanadi.
Misollar:	
 -Bu	 masalada	 jiddiy	 va	 uzoq	 tekshirish	 o’tkazish	  kerak ,	 -dedi	 oxirida,	 -
Dilmurod	
 va	 Baxtigulning	 o’zidan	 so’rab	 bilmoq	  lozim  	(M.Xalil).	 Yig’sin
oqsoqollarni,	
 bu	 ish	 bir	 yoqlik	 bo’lishi	  kerak ,	 albatta	 bir	 yoqlik	 bo’lishi	  kerak !
Tushunishlari	
  lozim  	(Zulfiya).
Bu	
 gruppadagi	 modal	 so’zlardan	  kerak  	lozimlik	 ma’nosidan	 tashqari	 – sa
affiksi	
 bilan	 birgalikda	 kelganda	 gumon,	 taxmin	 ma’nosini	 ham	 bildiradi:	 a)
lozimlik,	
 yuklash	 ma’nosi.	 Uni	 ko’z	 oldiga	 keltirish	 uchun,	 albatta,	 borib	 ko’rish,
soatlab	
 tiqilib	 turish	  kerak  	(A.Muxtor).
Kerak  	
qattiq	 dushmanlarga	  boshlamoq	 hujum,	 
Kerak ,	
 ortiq	 zuluklarni	 yerdan	 haydamoq	  (H.Olimjon);
35 b) gumon,	 noaniqlik	 ma’nosi.	 Siz	 xo’jayindan	 yillik	 haq	  olsa  	ngiz	  kerak ?	 –
Yormatning	
 og’ziga	 qaradi	 Yo’lchi	 (Oybek).	 Bu	 vaqtlarda	 yoshim	 to’rtdan
oshmagan	
  bo’lsa	    kerak  	(Oybek).
Mazkur	
 klassifikasiya	 ma’lum	 darajada	 shartli	 hisoblanadi.	 Chunki,	 unda
asli	
 modal	 so’z	 bo’lmasdan,	 faqat	 modal	 so’z	 funksiyasida	 kelgan	 so’zlar	 ham
tahlil	
 etiladi.	 Bundan	 tashqari,	 bir	 semantik	 gruppaga	 kiritilgan	 ayrim	 modal
so’zlar	
 kontekst	 va	 intonasiya	 bilan	 bog’liq	 ravishda	 ikki	 gruppa	 uchun	 xos
bo’lgan	
 ma’nolarni	 ifodalashi	 ham	 mumkin.	 Misol	 sifatida	 yuqoridagi	 lozimlik
modalligini	
 bildiruvchi	  kerak  	so’zi	 – s a affiksi	 bilan	 birlikda	 gumonlik	 ma’nosini
anglatishini	
 ko’rsatish	 mumkin.
Modal	
 so’zlarning	 morfologik	 jihatdan	 o’zgarmasligi	 to’g’risida	 so’zladik.
Modal	
 so’zdar	 struktural	 jihatdan	 ham	 bir	 necha	 xil	 ko’rini sh ga	 ega.
Ularning	
 ko’pchiligi	 o’zak	 holida	 bo’lib,	 morfemalarga	 ajralmaydi:	  albatta,
to’g’ri,	
 mayli,	 xo’p,	 ehtimol,	 balki,	 mobodo,	 zero,	 afsus,	 koshki,	 xayriyat,	 ajabo,
vaholanki,	
 xullas,	 xolos,	 avvalo,	 chunonchi,	 masalan,	 lozim,  	kerak	 kabilar.	 
Lekin	
 shunday	 modal	 so’zlar	 ham	 borki,	 ularda	 o’zak	 morfemalardan
tashqari	
 affiksal	 morfemalar	 ham	 ajratilishi	 mumkin:	  aytgancha,	 aksincha,
ayt+ish+ lari  	
+cha,	 menimcha,   chamamda,	 birinchidan,	 aftidan,	 jumladan,
chamasi,	
 darhaqiqat,	 darvoqye,	 ,dastavvad	 afsuski,	 ma’lumki,	 ravshanki,	 demak,
aniq+rog’+i,	
 aytganday,	 shubhasiz,	 haqiqatan,	 umuman,	 so’ngra  	kabilar.
Keltirilgan	
 misollar	 sostavidagi	 affiksal	 morfemalar	 olib	 tashlansa,	 uning
qolgan	
 qismi	 mustaqil	 so’z	 sifatida	 ishlatilaveradi.	 Demak,	 bu	 so’zlarda	 modallik
xususiyatining	
 hosil	 bo’lishida	 affikslar	 hal	 qiluvchi	 rol	 o’ynaydi.	 Ammo	 shuni
esdan	
 chiqarmaslik	 kerakki,	 bu	 modal	 so’zlar	 sostavidagi	 affikslar	 qotib	 qolgan,
36 endi ular	 so’z	 yasovchi	 so’z	 o’zgartuvchi	 yoki	 forma	 yasovchi,	 deb	 qaralmaydi.
Ana	
 shu	 xususiyati	 bilan	 modal	 so’zlar	 sostavidagi	 mazkur	 affikslar	 hozirgi	 o’zbek
tidida	
 aktiv	 qo’llanishdagi	  –	 cha,	 – si,	 – da,	 – dan  	tipidagi	 affikslardan	 farq	 qiladi,
Misollar	
 asosida	 qiyos	 qilaylik:	 Uning	 charchaganini	  aftidan  	bilib	 oldim.	  Aftidan ,	 u
juda	
 charchagan,	 Birinchi	 gapdagi	  aftidan  	so’zi	 sostavidagi	 affiks	 turlovchi	 – so’z
o’zgartuvchi	
 affiks,	 ikkinchi	 gapda	 esa	 u bunday
xususiyatini	
 yo’qotgan	 va	 «aft»	 so’ziga	 tamoman	 singib	 ketgan.	 To’g’ri,
ikkinchi	
 gapda	 ham	 charchaganlik	 aftidan	 ma’lum	 ekanligi	 ottenkasi	 bor,	 aslida
shunday	
 bo’lgan	 ham,	 lekin	 hozir	 bu	 o’rinda	 u noaniqlik	 bildiruvchi	 modal	 so’zga
aylangan.	
 Hatto	 bugungi	 kunda	 ayrim	 modal	 so’zlar	 sostavidagi	 affiksal
morfemalar	
 ilg’ab	 olinmaydi.	 Masalan,	  haqiqatan,	 umuman ,	 so’zlari	 arab	 tilida
tushum	
 kelishigidagi	 forma	 hisoblansa	 ham,	 ular	 o’zbek	 tilida	 tub	 negiz	 sifatida
qaraladi.
Shubhasiz,	
 so’zsiz,	 sheqilli	  so’zlarini	 olaylik.	 Bu	 so’zlar	 aslida	  –siz ,	 va	  –li
affikslari	
 vositasida	 yasalgan	 sifatlardir.	 Ammo	 hozir	  –siz  	va	  –li  	affikslari	 modal
so’zlar	
 sostavida	 so’z	 yasovchilar	 sifatida	 ajratilmaydi.	  Chamasi,	 yaxshisi,
mazmuni	
  tipidagi	 egalik	 affikslari	 to’g’risida	 ham	 shu	 gaplarni	 aytish	 mumkin.
Modal	
 so’zlarning	 ayrimlari	 qo’shma	 so’zlarga	 teng	 bo’lsa	 ( holbuki,
hoynahoy,	
 ishqilib ),	 ikkinchi	 bir	 xillari	 struktural	 turg’un	 so’z	 birikmalariga	 teng
keladi	
 ( uning	 fikricha,	 bir	 tomondan,	 harnechuk,	 haqiqatan	 ham,	 chindan	 ham,
aniqroq	
 qilib	 aytganda,	 boshqacha	 aytganda,	 rostini	 aytsam ).
Modal	
 so’zlarning	 ba’zilari	 qisqargan	 holatda	 (usechennaya	 forma)
ishlatiladi.	
 Bu	 holat	 ko’proq	 poetik	 nutq	 uchun	 xosdir:	 
Lekin,	
  albat ,	 xalqi	 bo’lmoq	 emas	 farz,	 
X o’sh ,	
 qandayin	 fikr	 berar	 eding	 san?	 (H.Olimjon).
37 Meni izlab	 olam	 kezajak.
Huzurimga	
  albat  	kelajak	 (B.Nazarov).
odal	
 so’zlar	 gap	 sostavida	 kelganda	 gap	 bo’laklari	 bilan	 grammatik	 aloqaga
kirishmaydi.	
 Modal	 so’zlarning	 bu	 xususiyatiga	 qarab,	 ular	 gap	 bo’laklari	 bilan
hyech	
 qanday	 aloqaga	 kirishmaydi,	 deb	 xulosa	 chiqarish	 ham	 to’g’ri	 emas.	 Ular
to’liq	
 gap	 yoki	 uning	 biror	 bo’lagi	 orqali	 ifodalangan	 fikrga	 munosabatini
bildiradi.	
 Demak,	 modal	 so’z	 o’zi	 ishlatilgan	 gapdagi	 boshqa	 so’zlar	 bilan	 fikriy
aloqada	
 bo’ladi.	 Agar	 shunday	 bo’lmasa,	 bu	 modal	 so’zga	 ehtiyoj	 ham	 bo’lmas
edi.
Sof	
 modal	 so’zlar	 asosiy	 holatlarda	 gapda	 kirish	 bo’lak	 vazifasichi	 bajaradi:
Ra’no	
 jiddiy	 ravish	 bilan:	 –  Albatta  	siz	 bizga	 mehmonsiz	 (A.Qodiriy).	  Darhaqiqat ,
eru	
 xotin	 oralarida	 o’tgan	 ikki	 kalima	 so’z	 shu	 oilada	 o’sgan	 Ra’noning	 istiqbolini
ochiq
  belgilar	
 edi	 (A.Qodiriy).
Mayli ,
 Sovet	 sharqi	 erkin	 qizining
Javobin	
 eshitsin	 xalqlar	 va	 jahon	  (Zulfiya).
Modal	
 so’zlar	 substantivasiyalashganda	 otlar	 kabi	 kelishik,	 egalik
affikslarini	
 qabul	 qila	 oladi.	 Endi	 ular	 otlar	 kabi	 gapning	 bosh	 yoki	 ikkinchi
darajali	
 bo’lagi	 vazifasini	 bajarishi	 mumkin.	 Misol:	 U	 damlarda	 balki	 darslarda
g’arq	
 bo’luv,	 balki	 tog’	 toshlari	 orasida	 yanchilib	 ketuv	  ehtimolidan  	uzoq	 emasdir
(H.Olimjon).
38 Modal so’zlar	 dialogik	 nutqda	 oldingi	 replikaga	 javob	 bo’lib,	 so’z-gap
tarzida	
 ko’rinadi:
–   Ma’qul,	
 agar	 bu	 kun	 domlaga	 uchrashsam,	 javobini	 ertaga	 olaman,
deyaymi?
–   Albatta .	
 (A.Qodiriy).
–   Xudo	
 xohlasa,	 sizlarni	 qiynamay	 to’yni	 ham	 o’zimiz	 qilib	 beramiz.
–   Albatta !	
 – dedi	 kirib	 gapni	 eshitib	 turgan	 Adolat.	 (Yo.Shukurov).
Modal	
 so’zlardan	 ba’zilari,	 xususan,	 lozimlik,	 zaruriyat	 kabi	 ma’nolarni
anglatuvchi	
 modal	 so’zlar	 sostavli	 kesimning	 tarkibiy	 qismi	 ham	 bo’lib	 kela	 oladi.
Misollar:	
 Azizlar,	 gohi-gohi	  yig’lamoq   kerak ,	 do’stlarning	 vaslidir	 ming	 dardga
da’vo	
 (T.Norov).	 Fursatni	 boy	 bermay,	 tezroq	  quvish   kerak  	(Zulfiya).	 Chol	 birdan
g’oyib	
 bo’lgan	 qayiqni	 hovliqib	 qidirayotgan	  bo’lsa	 kerak  	(A.Muxtor).
Modal	
 so’zlar	 ba’zan	 sintaktik	 butunlikning	 hosil	 qilinishida	 muhim	 vosita
hisoblanadi.	
 Bunday	 vaqtda	 ular,	 odatda,	 bog’lovchi	 vazifasini	 bajaradi:	 qanday
kishi,	
 o’y-fikri	 nimada,	 xulqi	 qanaqa,	 balki	 yuragida	 dardi	 bor,	  balki  	bir
yengiltakdir	
 (A.Muxtor).	 Bugun	 bo’lsa	 mana,	 obkomning	 sekretarini	 ochiqdan-
ochiq	
 byurokrat	 deb	 atadilar,	  balki  	to’g’ridir,	  balki  	noto’g’ridir	 (A.Muxtor).	 Bu
o’rinda	
  balki  	so’zi	  ehtimol  	so’zi	 bilan	 sinonimik	 munosabatda	 bo’ladi.
Modal so’zlarning stilistik xususiyatlari
1.	
 Umuman,	 modal	 so’zlar	 gapning	 kesimi	 yoki	 umuman	 gap	 mazmuniga
qo’shimcha	
 ma’no	 kirituvchi	 vosita	 sifatida,	 so’zlovchining	 voqyelikka
munosabatini,	
 uning	 baholashini	 ifodalovchi,	 o’rni	 bilai	 emosional	 munosabatini
bildiruvchi	
 tasviriy	 vosita	 sifatida	 namoyon	 buladn.	 Bu	 modal	 so’zlarning	 birinchi
va	
 eng	 umumiy	 stilistik	 belgisi	 deb	 qaralishi	 kerak.
39 2. Modal	 so’zlarda	 sinonimik	 munosabat	 anchagina	 taraqqiy	 etgan.	 Birgina
modallikni	
 ifodalash	 uchun	 turli	 formadagi	 bir-biriga	 yaqin	 ma’no	 anglatuvchi
modal	
 so’zlardan	 foydalanish	 mumkin.
Masalan,	
 ayrim	 farqli	 ottenkalardan	 qat’iy	 nazar,	 maxsus	 leksik	 va
grammatik	
 qurshov	 vositasida	 imkoniyat	 yaratilganda,	 fikrning	 tasdig’ini,
ishonchni	
 bildiruvchi	 modal	 so’zlardan	  albatta,	 shubhasiz,	 shaksiz,	 so’zsiz
kabilarni	
 o’zaro,	  haqiqatan,	 darhaqiqat  	kabilarni	 o’zaro	 hamda	  mayli  	va	  xo’p  	kabi
modal	
 so’zlarni	 o’zaro	 sinonimlar	 sifatida	 biri	 o’rnida	 ikkinchisini	 ishlatish
mumkin.
Xuddi	
 shunday	 holatni	 modal	 so’zlarning	 boshqa	 semantik	 gruppalarida	 ham
ko’ramiz.	
 Masalan,	 noaniqlik,	 taxmin,	 gumon	 bildiruvchi	  ehtimol,	 balki,	 mabodo
so’zlari,	
  chamasi  	va	  aftidan  	so’zlari	 o’zaro	 lozimlik,	 zaruriyat,	 yuklash	 ma’nosini
bildiruvchi	
  kerak ,	  lozim ,	  zarur  	kabi	 modal	 so’zlar	 o’zaro	 sinonimik	 munosabatga
kirishishi	
 mumkin.
3.
 Modal	 so’zlar	 funksional	 differensiallikka	 ham	 ega.	 Masalan,	 ayrim
modal	
 so’zlar	 hamma	 nutq	 ko’rinishlarida	 ham	 befarq	 ishlatilaversa	 ( albatta,
ehtimol,	
 balki,	 mayli,	 birinchidan ),	 ikkinchi	 bir	 xillari	 ko’proq	 og’zaki	 so’zlashuv
nutqiga	
 xosligi	 ( sheqilli,	 rostdan	 ham,	 har	 qalay,	 hoynahoy,	 chindan,	 aytganday,
aytmoqchi  	
kabilar)	 bilan	 xarakterlanadi,	  ravshanki,	 lozim,	 binobarin,	 dastavval,
filhaqiqat,	
 bil’aks  	tipidagi	 modal	 so’zlar	 ilmiy	 stilda,	  beshak,   g’olibo,	 darkor,
shoyad  	
kabi	 modal	 so’zlar	 ko’proq	 poetik	 nutqda	 ishlatiladi.
Umuman,	
 modal	 so’zlar	 ko’proq	 og’eaki	 nutqda,	 xususan	 dialogda	 ko’p
ishlatiladi.	
 	Badiiy	 	adabiyot	 	tilida	 	ham	 	ko’pincha	 	obrazlar	 	nutqini
individuallashtirishda	
 og’zaki	 so’zlashuv	 nutqi	 elementlari	 sifatida	 ishlatiladi.
Modal so’zlarning gap tarkibidagi o’rni
40 Modal so’zlar	 gapning	 boshida	 ham,	 o’rtasida	 ham,	 oxirida	 ham	 ishlatiladi.
Ammo	
 ularning	 ba’zilari	 gapning	 boshida	 ( afsus,	 xayriyat,	 ajabo,	 koshki,
darhaqiqat,	
 balki,	 mayli,	 demak,	 xullas,	 chunonchi,	 shoyad,	 menimcha,
  darvoqye,	
 to’g’ri,	 chamamda,	 aftidan	  kabi),	 ba’zilari	 esa	 gapning	 oxirida
ko’proq	
 ishlatiladi	 ( sheqilli,	 mumkin,	 kerak,	 lozim,	 chori  	kabi).	 Uchinchi	 bir
xillarining	
 o’rni	 esa	 erkinroq.
Lekin	
 aytilganlardan	 ayrim	 modal	 so’zlar	 faqat	 gapning	 boshida,	 ayrimlari
esa	
 faqat	 gapning	 oxirida	 ishlatilar	 ekan,	 degan	 xulosa	 kelib	 chiqmasligi	 kerak,
chunki	
 biz,	 gap	 boshida	 ko’proq	 ishlatiladi,	 degan	 modal	 so’zlar	 gapning	 o’rtasida
yoki	
 oxirida	 ishlatilishi	 va	 aksincha,	 gap	 oxirida	 ishlatilishini	 ta’kidlaganimiz
modal	
 so’zlar	 gapning	 boshida	 va	 o’rtasida	 ishlatilishi	 mumkin.	 Tekshirish	 shuni
ko’rsatadiki,	
 modal	 so’zlar,	 umuman,	 ko’proq	 gapning	 boshida,	 ozroq	 gap	 oxirida
ishlatiladi.	
 Bu	 ularning	 gapning	 umumiy	 mazmuniga	 aloqadorligi	 bilan	 bog’liq
bo’lishi	
 ham	 mumqin.	 Har	 holda,	 gap	 o’rtasida	 modal	 so’zlarning	 ishlatilishi
ko’rsatilgan	
 ikki	 holatga	 nisbatan	 kamroq.	 Misollar	 keltiramiz:	 a)	 gap	 boshida.
Balki ,	
 obihayot	 olib	 kelish	 uchun	 jangga	 kirganimdan,	 sevinchimdandir!	 (M.Xalil,
B.Boyqobilov).	
  Ehtimol ,	 saharni	 yashnatib,	 kurashga,	 jabhaga	 ketamiz
(H.Olimjon).	
  Albatta ,	 Solih	 mahdum	 og’irroq	 kasbni	 udda	 qilolmas,	 imomatga
bo’lsa,	
 soqoli	 chiqmaganlikdan	 yarolmas	 edi	 (A.Qodiriy);	 b)	 gap	 o’rtasida.
Abdulla	
 dadasining	 nima	 uchun	 Mirza	 oldiga	 borishini	 aniq	 bilmasa	 ham,	 lekin
kattalarning	
 gapidan	 o’zicha	 xulosa	 chiqarib,	  hoynahoy ,	 buning	 oqibati	 yaxshi
bo’lmasligiga	
 oz-moz	 tushunib	 yetgan	 edi	 (A.Fayziy)	 Qalandarov,	  haqiqatan ,
Nosirov	
 payqaganicha	 va	 Saida	 aytganicha,	 xiyla	 erka	 raislardan	 edi	 (A.Qahhor);
v)	
 gap	 oxirida.	 – Mast	 bo’lgandirsizlar-a?	 –Esimda	 yo’q.	 Bo’lgandik,	 sheqilli
(Saltikov-Shchedrin).	
 Odam	 ko’ngli	 tortgan	 ishni,	  albatta ,	 qilishi	  kerak
(A.Muxtor).
41 Modal so’zlar	 gapda	 kirish	 so’z	 funksiyasida	 kelganda	 maxsus	 intonasiyaga
ega	
 bo’ladi	 va	 yozuvda	 boshqa	 bo’laklardan	 vergul	 bilan	 ajratiladi.	 Vergul,	 agar
modal	
 so’z	 gap	 boshida	 kelsa,	 undan	 qyeyin,	 gap	 o’rtasida	 kelsa,	 ikki	 tomonidan,
gap	
 oxirida	 kelsa,	 undan	 avval	 qo’yiladi.	 Zaruriyat,	 lozimlik	 bildiruvchi	 modal
so’zlar,	
 odatda,	 maxsus	 intonasiya	 va	 yozuvda	 vergul	 bilan	 ajratilmaydi.
Shunday	
 qilib,	 modal	 so’zlar	 so’zlovchining	 o’z	 nutqiga,	 gapda	 ifodalangan
mazmunga	
 va	 shu	 orqali	 obyektiv	 borliqqa	 munosabatini	 bildiradi.	 Ular	 anglatgan
ma’nolariga	
 ko’ra	 turli-tumandir.	 Haligacha	 o’zbek	 tilshunosligida	 modal
so’zlarning	
 sostavi,	 ularning	 ma’no	 turlari	 va	 funksiyalari	 haqida	 tilshunoslar
fikrlaridagi	
 har	 xilliklar	 bartaraf	 qilinganicha	 yo’q.
Modal	
 so’zlar	 ayrim	 xususiyatlari	 bilan	 undovlar,	 yuklamalarga	 o’xshab
ketadi.	
 Masalan,	 modal	 so’zlar	 undovlar	 kabi	 gapning	 boshqa	 bo’laklari	 bilan
bog’lanmaydi,	
 yuklamalar	 esa	 modal	 so’zlarga	 o’xshash	 ko’pincha	 gapning
umumiy	
 mazmuni	 yoki	 biror	 bo’lagi	 bilan	 ma’no	 jihatidan	 bog’lanadi	 (46,585-
587).
 
42 2 . 4.   Modal so‘zlarning qo‘shimchalardan   farqi .
 
Modal so‘zlar	 kelib	 chiqishi	 jihatidan	 ham,	 shakl	 jihatdan	 ham	 harakat
qo‘shimchalari	
 bilan	 chambarchas	 bog‘liq	 bo‘lganligi	 sababli,	 bu	 chegaralanish
qay	
 darajada	 aniqligicha	 qolayotganini	 ko‘rsatish	 uchun   bu       gap   qismlarini
chegaralash	
 masalasiga	 alohida	 e’tibor	 qaratish	 lozim	 .       Ular	 modal	 so‘zlar	 va
qo‘shimchalar	
 o‘rtasidagi	 farq	 ularning	 ma’nosi,	 sintaktik	 vazifasi	 va	 boshqa	 gap
bo‘laklari	
 bilan	 bog‘lanishiga	 taalluqli	 ekanligini	 ta’kidlaydilar.
  Ko‘pchilik	
 modal	 so‘zlar	 qo‘shimchalardan	 yasaladi,	 lekin	 modal	 so‘zlar
ma’no	
 va	 sintaktik	 vazifasiga	 ko‘ra	 qo‘shimchalardan	 farq	 qiladi.   Qo‘shimchaning
ma’nosi	
 va	 sintaktik	 vazifasi	 shundan	 iboratki,	 u ish-harakat,	 xususiyat,	 belgining
ob’ektiv	
 	tavsifini	 	beradi	 	yoki	 	ish-harakat	 	qanday	 	sharoitda	 	amalga
oshirilayotganini	
 ko‘rsatadi	 va	 gapning	 bir	 a’zosiga	 ishora	 qiladi.   Modal	 so‘z
odatda	
 butun	 gapni	 bir	 butun	 sifatida	 ifodalaydi	 va	 so‘zlovchining	 aytilayotgan
fikrga	
 subyektiv	 munosabatini	 ifodalaydi.   Shunday	 qilib	 ,   ehtimol   ,   mayim   kabi
so'zlar   ;   ehtimol   mumkin   ;   ehtimol   modal	
 so'zlarga	 murojaat	 qiling   .
V.N.Jigadlo	
 modal	 so‘zning	 gapda	 tutgan	 o‘rni	 nuqtai	 nazaridan,	 u gapning
kirish	
 a’zosi	 vazifasida,	 predikatdagi	 holat	 vazifasini	 bajaruvchi	 qo‘shimchaga
qarama-qarshi	
 qo‘yilishi	 mumkinligini	 tushuntiradi.   Modal	 so‘z	 gapning	 kirish
a’zosi	
 vazifasini	 bajarib,	 butun	 gapni	 va	 faqat	 ba’zan	 uning	 alohida	 a’zosini
bildiradi.   Bundan	
 farqli	 o'laroq,	 qo'shimcha	 odatda	 gapning	 bir	 a'zosini
anglatadi.   Biroq,	
 ehtimol   ,   ehtimol   ,   ehtimol   ,   ehtimol   ,	 taklif	 ma'nosiga	 ega	 modal
so'zlar	
 , ehtimol,   ko'pincha	 gap	 a'zolaridan	 faqat	 bittasini	 anglatadi.
Biz	
 tasvirlagan	 modal	 so‘zlarning	 asosiy	 guruhini	 qo‘shimchalardan	 ajratib
turuvchi	
 xususiyatlar	 ana	 shulardir.   Biroq,	 til	 doimo	 harakatda	 bo'lgani	 va	 uning
o'zgarishi	
 juda	 sekin	 va	 asta-sekin	 sodir	 bo'lganligi	 sababli,	 yangi	 nutq	 bo'lagining
yaratilishi	
 juda	 uzoq	 vaqtdan	 tashqari	 amalga	 oshirilmaydi.   Modal	 so‘zlar	 nutqning
hozir	
 shakllanish	 va	 rivojlanish	 bosqichida	 bo‘lgan	 qismidir.   U	 qo'shimchalardan
hosil	
 bo'lgan	 yangi	 so'zlar	 bilan	 to'ldirilishda	 davom	 etmoqda,	 ularning	 semantikasi
43 bayonotga sub'ektiv	 munosabatning	 mavhum	 ma'nosini	 rivojlantirishga	 yordam
beradi.
Modal	
 so‘zlarning	 haqiqiy	 tarkibi	 masalasi	 nazariy	 qiyinchiliklardan	 xoli
emas.   L.V.Shcherba	
 tomonidan	 taklif	 qilingan	 barcha	 uchta	 xususiyat	 asosida
ingliz	
 tilidagi	 nutqning	 juda	 oz	 qismlari	 ajralib	 turadi;   lekin	 bir	 qator	 hollarda
morfologik	
 belgi	 yaroqsiz	 bo‘lsa,	 qoida	 tariqasida,	 bu	 gap	 bo‘lagini	 tavsiflashda
sintaktik	
 xususiyat	 ishtirok	 etadi.   Modal	 so‘zlarga	 kelsak,	 ularning	 nafaqat	 modal-
baho	
 ma’nosi,	 balki	 gap	 a’zosi	 bo‘lmaslik,	 balki	 undan	 tashqarida	 turish
xususiyatini	
 asos	 qilib	 olsak,	 ularni	 tanlashning	 mustahkam	 mezoni	 mavjud
bo‘ladi.               Bu,	
 	ehtimol   ,   ehtimol   ,   ehtimol   ,   ehtimol   ,   kabi	 	modal	 	so'zlarga
tegishli.gapning	
 hech	 qachon	 a'zosi	 bo'lmagan,	 ya'ni.   gap	 boshida	 bo‘lsa	 ham
kirish	
 a’zolaridir.
 
 
 
 
 
 
 
 
44 Xulosa
Zamonaviy ingliz	 tilida	 modallikni	 ifodalovchi	 grammatik	 va	 leksik	 vositalar
mavjud.   Grammatik	
 	vositalar
must   ,   should   ,   ought   ,   will   /   would   ,   can   /   could   ,   may   /   might   ,   need   kabi
 	modal
fe’llardir   .       Shu	
 bilan	 birga,	 bu	 fe'llar	 naf,	 majburiyat,	 zarurat	 va	 hokazolarning	 asl
ma'nosini	
 zaiflashtiradi.   va	 faqat	 so'zlovchining	 umumiy	 faraz	 mazmuniga
munosabatini	
 bildiradi.Modal	 fe'llar	 aniqlik	 bilan	 chegaradosh	 bo'lgan	 taxmindan
so'zlovchining	
 ishonchi	 komil	 bo'lmagan	 farazgacha	 bo'lgan	 turli	 xil	 modallik
soyalarini	
 bildiradi.
Leksik	
 	vositalar	 	-	 	ehtimol   ,   ehtimol   ,   ehtimol   ,   ehtimol   kabi	 	modal
so'zlar.   Ko‘pgina	
 tilshunos	 olimlar	 modal	 so‘zlarni	 nutqning	 mustaqil	 qismi
sifatida	
 	aytadilar.   Ularning	 	sintaktik	 	vazifasi	 	gapning	 	kirish	 	a'zosi
vazifasidir.   Modal	
 so'zlar	 masalasini	 rus	 tiliga	 nisbatan	 birinchi	 marta	 rus
tilshunoslari	
 ko'tardilar.   Chet	 el	 tilshunosligida	 bu	 tur	 qayd	 etilgan,	 ammo	 alohida
kategoriya	
 sifatida	 ajratilmagan.   Sintaktik	 pozitsiyasi	 ularning	 morfologik	 tabiati
haqida	
 ma'lumot	 bermaydigan	 bu	 birliklarni	 qanday	 ko'rib	 chiqish	 kerak	 degan
savol	
 tug'iladi.   Bu	 yerda	 ikkita	 yechim	 topilganga	 o‘xshaydi:	 yo	 ular	 maxsus
modal	
 so‘zlardir,	 yoki	 bular	 modal	 so‘zlar	 bilan	 birga	 ishlay	 oladigan
qo‘shimchalardir.   Ayrim	
 chet	 el	 va	 rus	 tilshunoslari	 bu	 so‘zlarni	 qo‘shimcha
bo‘lishdan	
 to‘xtamay,	 modal	 so‘zlar	 maydoniga	 tortilgan	 qo‘shimchalar,	 deb
hisoblashadi.   Boshqa	
 	tilshunoslar	 	bunga   qat'iy
ishonadilar     maybe	
 ,   maybe   ,   ehtimol   ,   ehtimol,   ehtimol    	kabi   so'zlarni  
modal	
 deb	 tasniflash	 kerak.
45 Adabiyot
a) Barxudarov   L.S.,   Shteling   D.A.   Ingliz tili	 grammatikasi.   M.1973
b) Gordon	
 	E.M.   Zamonaviy	 	ingliz	 	tili	 	grammatikasi.   (Hozirgi
ingliz         tili	
 grammatikasi   )   M.   1986	 yil
c) Jigadlo   V.N.,	
 Ivanova	 I.P.,   Iofik   L.L.
            Zamonaviy	
 ingliz.   M.1956
a) Kachalova
 K.N.,	 Izrailevich	 E.E.   Amaliy	 grammatika
            ingliz	
 tilida.   M.1998
1. Krilova	
 	I.P.,	 	Gordon	 	E.M.   Zamonaviy	 	ingliz	 	tili
grammatikasi.   (Hozirgi	
 	ingliz	 	tili	 	grammatikasi/
Amaliy   kurs   )   M.   1999	
 yil
2. Rus	
 tilidagi	 xorijiy	 so'zlarning	 lug'ati   M   .1996
3. V.V.   Vinogradov	
 "Rus	 grammatikasini	 o'rganish"
4. Golubeva	
 T.M.   Modal	 fe'llar	 (ingliz	 tili	 ikkinchi	 til	 sifatida)
5. Bloch	
 	M.	 	Ya.       Ingliz	 	tilining	 	nazariy	 	grammatikasi:
Darslik.   Falsafa	
 	talabalari	 	uchun.   fak.   un-tov	 	va
fakt.   Ingliz   lang.   pedagogika	
 universitetlari.   -	 M	 .:   Yuqori   .   maktab,
1983	
 yil.
6.   Raevskaya   N.   _   N   .   Zamonaviy	
 	ingliz
grammatikasi   :   darslik   .   M	
 .:   Yuqori   .   maktab,	 1976	 yil.
7.   I.P.Ivanova	
 ,   V.V.Burlakova   ,   G.G.Pocheptsov   Zamonaviy	 ingliz
tilining   nazariy	
 	grammatikasi	 	:   Darslik.	 	/   -
M	
 .:   Oliy   .   maktab,   1981	 yil.
8.   B.A.Ilyish   Zamonaviy
 	ingliz	 	tilining	 	tuzilishi:   Leningrad
pedagogika   institutlari   talabalari	
 uchun	 nazariy	 grammatika   kursi
bo'yicha	
 darslik   "Prosveshchenie",	 1971	 yil.
46

Mavzu: Modal so'zlarning stilistik xususiyatlari Reja: Kirish 1-bob. Modallik   1.1   .   Modallik tushunchasi   1.2   .   Modallik  toifalari   2 -bob. Modal so‘zlar   2 .1.           Modal  so‘zlarning  lug‘aviy  tarkibi  va  tasnifi 2 .2.           Modal  so‘zlar   ishonchlilikni  ifodalovchi  vosita  sifatida   3.3.       Modal  so'zlarning  stilistik  xususiyatlari 3.4.           Modal  so‘zlar  va  qo‘shimchalar  o‘rtasidagi  farq Xulosa Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati 1

Kirish Kurs ishimning   mavzusi  “Ingliz  tilida  modallikni  ifodalash  vositalari”. Tadqiqot  mavzusi   zamonaviy  ingliz  tilidagi  modal  so'zlar  modallikni ifodalashning  asosiy  leksik  vositasi  sifatida. Tadqiqot  mavzusining   dolzarbligi   modallik  kategoriyasini,  uni  ifodalash vositalarini  har  tomonlama  nazariy  jihatdan  ko‘rib  chiqish,  modal  so‘zlarni tizimlashtirish,  ularning  mavqeini  aniqlash  zarurati  bilan  bog‘liq. Tilshunoslikda  modal  so'zlar  va  iboralar  so'zlarning  eng  munozarali  leksik  va grammatik  kategoriyalaridan  biri  hisoblanadi  va  20-   asrning   ikkinchi  yarmidan boshlab  olimlarning  e'tiborini  tortdi   .       Biroq  modal  so‘zlar  ko‘p  qirraliligi, lingvistik  ifodaning  o‘ziga  xosligi  va  funksional  xususiyatlari  tufayli  hali  to‘liq izohlanmagan.   Shunday  qilib,  modallik  toifasi  va  uni  ingliz  tilida  ifodalash  vositalarining ilmiy  tizimlashtirilmaganligi  ushbu  kurs  ishi  mavzusini  tanlashni  belgilab  berdi. Tadqiqotning  maqsadi   ingliz  tili  nutqining  alohida  qismi  sifatidagi  modal so‘zlarni  tavsiflash  va  har  tomonlama  tahlil  qilishda,  shuningdek,  modal  fe’llarni modallikni  amalga  oshirish  usullaridan  biri  sifatida  ko‘rib  chiqishda  mohiyatini aniqlashdan  iborat. Maqsadga  muvofiq   ishda  quyidagi  vazifalar  qo'yiladi:   1)         modallik  kategoriyasining  mohiyati,  o‘ziga  xosligi  va  asosiy  belgilarini aniqlash; 2)         asosiy  modal  fe’llarni  tavsiflang; 3)         ishonchlilikni  ifodalovchi  vosita  sifatidagi  modal  so‘zlarni  tavsiflash; 4)         modal   so‘zlarni       leksik   tarkibiga  ko‘ra  tavsiflash; 5)         modal  so‘zlarning  sintaktik  vazifalarini  aniqlash; Kurs  ishini  yozishda  quyidagi   usullardan   foydalanilgan  : qiyosiy,  tavsifiy, statistik. 2

Ishning nazariy  va  uslubiy   asosini  rus  va  xorijiy  tilshunos  olimlarning grammatika,  mantiq,  sintaksis  va  umumiy  til  masalalariga  oid  tadqiqot  ishlari tashkil  etdi.   Ishning  amaliy  ahamiyati   tadqiqot  natijalarini  modallikning  funktsional- semantik  kategoriyasi  va  uning  tarkibiy  qismlarini  tashkil  etuvchi  lingvistik  tasvir vositalarini  har  tomonlama  o'rganishning  parcha-parcha  qismi  sifatida  ko'rib chiqish  imkoniyati  bilan  bog'liq.   Bu  ko'p  jihatdan  mening  kurs  ishimning  amaliy qo'llanilishi  doirasini  belgilaydi,  uning  materiallaridan  zamonaviy  ingliz  tili kursida,  modallik  muammolari  bo'yicha  maxsus  kurslarda,  shuningdek, tushuntirish  va  ikki  tilli  lug'atlarni  tuzishda  foydalanish  mumkin. Ish  tuzilishi   .   Ish  kirish,  uchta  bo'lim,  xulosa  va  foydalanilgan  adabiyotlar ro'yxatidan  iborat. 3

1. Modallik Muayyan ma'nolarning  lingvistik  tabiati  va  tarkibi  bo'yicha  modallik kategoriyasi  kabi  juda  ko'p  qarama-qarshi  nuqtai  nazarlar  ifodalanadigan  boshqa kategoriya  yo'qdir.   Aksariyat  mualliflar  o‘z  tarkibiga  mohiyati,  funksional  maqsadi va  til  tuzilishi  darajalariga  mansub  bo‘lgan  eng  xilma-xil  ma’nolarni  kiritadilar, shuning  uchun  modallik  kategoriyasi  har  qanday  aniqlikdan  mahrum  bo‘ladi.   Shu bilan  birga,  bu  muammo  nafaqat  tilshunoslik,  balki  mantiq  uchun  ham  muhim ahamiyatga  ega,  chunki  modallik  toifasi  til  hodisalari  sohasiga  tegishli  bo'lib, ularning  mantiqiy  tuzilishi  va  tafakkur  bilan  aloqasi  eng  to'g'ridan-to'g'ri bo'ladi.   Ma’lumki,  modallik  birdek  tadqiqot  va  tilshunoslik  va  mantiqning predmeti  hisoblanadi.   Va  agar  birinchi  modallikda  lisoniy  birlik  sifatida  gapning eng  muhim  belgilaridan  biri  kiritilgan  bo'lsa,  ikkinchisida  u fikrlash  shakli  sifatida hukmning  muhim  belgisi  sifatida  qaraladi.   Demak,  modallikning  lingvistik kategoriyasini  tahlil  qilish  faqat  modallikning  mantiqiy  kategoriyasi  tahlili  bilan chambarchas  bog‘liq  holda  amalga  oshirilishi  mumkin. 4

1.1 Modallik tushunchasi Tilshunoslik modallikni  o rganishda  mantiq,  semiotika  va  psixologiya ʻ yutuqlariga  tayangan  holda  uzoq  va  mashaqqatli  yo lni  bosib  o tdi. ʻ ʻ   Biroq  modallik o‘zining  ko‘p  qirraliligi,  lingvistik  ifodaning  o‘ziga  xosligi  va  funksional xususiyatlari  tufayli  hali  to‘liq  izoh  olgani  yo‘q.   Tadqiqotchilar  "modallik" toifasiga  turli  xil  ta'riflar  berishadi.   Keling,  ba'zi  tushunchalarni  ko'rib  chiqaylik.       1960  yilda  rus  tili  grammatikasida  barcha  iboralar,  kirish  so'zlar,  plagin konstruktsiyalariga  tegishli  barcha  lingvistik  faktlar  shakllantirildi  va  tizimga kiritildi,  ammo  modallikning  ta'rifi  hali  mavjud  emas  edi.   Modallikning  birinchi ta'rifi  1969  yilda  O.S.ning  lingvistik  lug'atida  uchraydi.   Axmanova  modallikni so'zlovchining  gap  mazmuniga  bo'lgan  munosabati  va  bayonot  mazmunining voqelik  bilan  munosabati  (xabarning  uning  haqiqiy  amalga  oshirilishiga munosabati)  ma'nosiga  ega  bo'lgan  kontseptual  kategoriya  sifatida  ko'rib  chiqadi, u  turli  xil  leksik  va  turli  xil  leksik  va  so'zlar  bilan  ifodalanadi.  grammatik vositalar,  masalan,  shakl  va  mayl,  modal  fe'llar  va  boshqalar.   Modallik bayonotlar,  buyruqlar,  istaklar,  taxminlar,  ishonchlilik,  haqiqiy  emaslik  va boshqalar  ma'nosiga  ega  bo'lishi  mumkin.     Lingvistik  atamalar  lug'ati  (1969) shuningdek,  modallikning  turlari  bo'yicha  bo'linishini  beradi   : ·                 gipotetik  modallik  (   gipotetik   (   taxminiy   )   modallik   ),  bu  bayonot mazmunini  faraz  sifatida  ko'rsatishni  o'z  ichiga  oladi; og'zaki                 modallik   _   _   _   Fe'l  bilan  ifodalangan  modallik;     ·                 modallik  unreal  (   inreal   modallik   )  bayonot  mazmunini  imkonsiz, amalga  oshirib  bo'lmaydigan  deb  ko'rsatish; salbiy                 modallik  (   salbiy   modallik   )  - bayonot  mazmunini   haqiqatga mos  kelmaydigan  tarzda  ko'rsatish.[   20:  p.   245]     1980  yilgi  rus  grammatikasida,  birinchidan,  modallik  tilning   turli darajalari       yordamida   ifodalanishi  , ikkinchidan,  ob'ektiv  modallik  kategoriyasi 5