logo

Nizolarni muqobil hal qilish tizim va tamoyillar

Загружено в:

08.08.2023

Скачано:

0

Размер:

41.330078125 KB
 MAVZU:  Nizolarni  muqobil  hal qilish: tizim va tamoyillar.
Reja:
1.  Nizolarni muqobil hal qilish tizimi tushunchasi.
2.  Nizolarni muqobil hal qilish tamoyillari
3.  Muqobil nizolarni hal qilish turlari Nizolarni muqobil hal qilish: tizim va tamoyillar
Nizolarni   muqobil   hal   qilish   -bu   davlat   sud   tizimidan   tashqarida   bo‘lgan
ixtiyoriy,   teng   huquqlilikka   asoslangan   ziddiyatli   tomonlarning
kelishmovchiliklarini bartaraf etishga qaratilgan jarayon.
Shu bilan bir qatorda nizolarni hal qilish mavzusi tortishuvlardir:
1) fuqarolik huquqiy munosabatlaridan kelib chiqadi.
2) tadbirkorlik va boshqa iqtisodiy faoliyatni amalga oshirish bilan bog‘liq.
3) mehnat munosabatlaridan kelib chiqadi.
4) oilaviy huquqiy munosabatlardan kelib chiqadi.
Muqobil nizolarni hal qilish tizimi quyidagi o‘zaro bog‘liq elementlarni o‘z
ichiga oladi:
1) nizolarni muqobil hal qilishni normativ-huquqiy tartibga solish.
2) muqobil nizolarni hal qilish sohasida mutaxassislarni tayyorlash.
3)   nizolarni   muqobil   hal   qilish   organlari   tizimi,   masalan,   hakamlik   sudlari;
mediatorlar.
4) jamiyatning huquqiy ongi va huquqiy madaniyati.
Muqobil nizolarni hal qilish tamoyillari:
1) ixtiyoriy
2) tomonlarning tengligi
3) Maxfiylik
4) hamkorlik
5) savdo-sotiqni qidirish
6) adolatga kirishni saqlash
Muqobil   nizolarni   hal   qilish   usullari   (shakllari):   xilma-xillik   va   qisqacha
tavsif.
Dastur natijasiga erishish uchun ishlatiladigan usul:
- raqobat (masalan, hakamlik muhokamasi, xalqaro tijorat arbitraj);
-   konsensus   (masalan,   muzokaralar,   yarashish,   vositachilik,   Ombudsman,
ishning holatini aniqlash bo‘yicha mustaqil ekspertiza); -   aralash   (masalan,   vositachilik-arbitraj,   jamoaviy   mehnat   nizolarini   hal
qilish);
Nizolarni muqobil hal qilishning protsessual natijasi bo‘yicha:
- tomonlar uchun majburiy bo‘lgan qaror (masalan, hakamlik muhokamasi);
- tavsiya xarakteridagi qarorni qabul qilish;
Moddiy huquq me’yorlarini qo‘llash mumkin bo‘lsa:
-   huquqiy   –   qonun   normalarini   qo‘llash   asosida   (   masalan,   hakamlik
muhokamasi, xalqaro tijorat arbitraj);
-   noqonuniy-qonun   normalarini   qo‘llash   asosida   emas   (masalan,
muzokaralar, yarashish ,vositachilik);
Vakolatli organni shakllantirish usuli bilan:
-   tomonlarning   kelishuviga   binoan   (masalan,   hakamlik   muhokamasi,
yarashuv, vositachilik,);
- nizoni muqobil hal qilishni qo‘llashni boshqaruvchi tashkilotning mahalliy
aktiga   muvofiq   vakolatli   organ   tomonidan   tayinlash   (masalan,   hakamlik
muhokamasi, vositachilik);
Muqobil nizolarni hal qilish turlari
1)   muzokaralar   –   boshqa   shaxslarning   ishtirokisiz   to‘g‘ridan   –   to‘g‘ri
tomonlar   tomonidan   nizoni   hal   qilishni   anglatadi.muzokaralar-bu   muammoni   o‘z
ichiga olgan tomonlar bir-biri bilan muhokama qilib, o‘zaro kelishuvga erishishga
harakat qiladigan jarayondir.
2)   vositachilik   –   kelishmovchilikni   tomonlar   kelishuvga   erishishda   yordam
beradigan   mustaqil,   neytral   vositachi   orqali   hal   qilishni   anglatadi.   Mediatsiya-
tomonlar   o‘rtasida   neytral   vositachilar   ishtirokidagi   muzokaralar   asosida
muammolarni   hal   qilish   tartibi,   tomonlar   jarayonning   o‘zi   va   uning   natijasi   –
bitimini   boshqaradi   va   boshqaradi,   tomonlarning   roziligisiz   hech   narsa   hal
qilinmaydi.
3)   hakamlik   sudi   –   tomonlar   uchun   majburiy   qaror   qabul   qilish   uchun
vakolatli   muayyan   nizo   hal   qilish   uchun   partiyalar   tomonidan   tashkil   doimiy faoliyat  hakamlik sudi yoki  hakamlik sudi  orqali fuqarolik huquqiy munosabatlar
kelib chiqadigan nizo qaror.
Muqobil nizolarni hal qilishning afzalliklari va kamchiliklari.
Shu bilan bir qatorda nizolarni hal qilish nizolarni suddan tashqari hal qilish
uchun bir qator usullar va tartiblarni (muzokaralar, hakamlik sudi yoki mediatsiya)
o‘z   ichiga   oladi.   Ushbu   protseduralarning   afzalliklarini   qulaylik,   samaradorlik,
vaqt   sarf-xarajatlari   va   h.k.   kabi   mezonlarga   ko‘ra   ko‘rsatish   davlat   sudining
faoliyati misolida bo‘lishi mumkin.
Davlat   sudi   maxfiylikni   ta’minlay   olmaydi,   chunki   sud   jarayoni   ommaviy
ravishda amalga oshiriladi va   O‘zbekiston Respublikasi   sud tizimining oshkoralik
tamoyilini  amalga oshiradi, muzokaralar  natijasida  ma’lum  bo‘lgan ma’lumot  esa
tijorat   sirini   himoya   qilishi   mumkin.   Hakamlik   sudyasi,   tomonlarning   roziligisiz,
hakamlik   muhokamasi   davomida   unga   ma’lum   bo‘lgan   ma’lumotlarni   oshkor
qilish   huquqiga   ega   emas,   shuningdek,   mediator   tomonlarning   roziligisiz
vositachilik   tartibiga   oid   va   uni   amalga   oshirishda   unga   ma’lum   bo‘lgan
ma’lumotlarni tarqatish huquqiga ega emas.
Samaradorlik   nuqtai   nazaridan,   davlat   sudi   nizoni   hal   qilishning   muqobil
usullaridan voz kechadi, chunki uning qarori bilan o‘tmishda taraflarga etkazilgan
zarar   qoplanadi   va   bu   qaror   kelajakdagi   huquqiy   munosabatlarga   ta’sir   qilmaydi.
Muzokaralarda bu qaror o‘tmish va kelajakdagi huquqiy munosabatlar uchun ham
qo‘llanilishi   mumkin.   O‘zaro   kelishuv   yechimini   topish   imkoniyatini   oshirish
uchun ular mediatorning yordamidan foydalanishlari mumkin. 
Protsessual   qonunchilikda   belgilangan   qat’iy   qoidalar,   shuningdek,   ishni
boshqa tomonning roziligisiz ko‘rib chiqish imkoniyati tufayli davlat sudi kamroq
qulay bo‘lishi mumkin. Muzokaralar har qanday joyda amalga oshirilishi mumkin,
har   qanday   vaqtda   muzokaralarning   zarur   elementi   har   ikki   tomonning   roziligi.
Mojaroni   hal   qilishda   mediator   ishtirok   etsa,   protsedura   tezlashadi.   Hakamlik
sudida   nizo   sud   joylashgan   joyda   ko‘rib   chiqiladi,   ammo   hakamlik   sudining
qaroriga ijro varaq asi ni olish imkoniyati mavjud. Eng   qimmat-bu   nizoni   davlat   sudining   yordami   bilan   hal   qilish.   Sud
jarayonining   umumiy   qiymati   davlat   bojini   o‘z   ichiga   oladi,   uning   miqdori
da’voning   miqdoriga,   ekspertiza   xarajatlariga,   vakillarning   xizmatlarini   to‘lash
xarajatlariga va boshqalarga bog‘liq. hakamlik sudi orqali ish yuritishning qiymati
hakamlik   sudyalarining   haqini,   ekspertlar   va   tarjimonlarga   to‘lanadigan
summalarni, guvohlarning xarajatlarini o‘z ichiga oladi. Muzokaralar  uchun faqat
ular o‘tkaziladigan binolarni ijaraga olish uchun to‘lash kerak. Mediatsiya holatida
mediator   xizmatlari   ham   pullik,   ham   bepul   bo‘lishi   mumkin.   Pullik   xizmatlar
tomonlar tomonidan teng ulushlarda to‘lanadi.
Nizolarni   muqobil   hal   qilish-   bu   faqat   tomonlar   ishtirok   etadigan
(muzokaralar)   maxfiylikdan   tortib,   ochiq   sud   majlisi   xususiyatlariga   ega   bo lgan,ʻ
qaror qabul qilish uchun majburiy bo lgan qaror qabul qilishgacha bo lgan barcha	
ʻ ʻ
usullar, vositalar tizimi. Nizolarni muqobil hal qilish tomonlar o rtasidagi xususiy	
ʻ
hisob-kitob  shaklidir.   Shu   bilan  birga,   odil   sudlovni   amalga   oshirish,   taraflarning
huquq   va   manfaatlarini   himoya   qilishning   protsessual   kafolatlarini   ta minlash   va	
ʼ
sudda   murakkab   huquqiy   vaziyatlarni   hal   qilish   samaradorligini   oshirish
maqsadlariga   xizmat   qiladi.   Mamlakatimizda   ham   nizolarni   muqobil   hal   qilish
usullariga   katta   e tibor   qaratilmoqda.   Xususan,   O zbekiston   Respublikasi	
ʻ ʻ
Prezidentining 2022-yil 28- yanvardagi PF–60-son Farmoni 1-ilovasi 15-maqsadga
muoviq nizolarni hal etishning muqobil usullaridan keng foydalanish uchun zarur
tashkiliy-huquqiy   shartsharoitlarni   yaratish,   yarashuv   institutini   qo llash   doirasini	
ʻ
yanada kengaytirish   ko rsatib o tilgan. 	
ʻ ʻ
“Nizolarni muqobil hal qilish” turli xil so zlardan iborat bo lib, bu so zlarni	
ʻ ʻ ʻ
aniq tushunish  yoki  aniqlash uchun har  bir  so zni  alohida tushunish  juda muhim.
ʻ
Dastlab   muqobil   tushunchasiga   to xtaladigan   bo lsak,   adabiyotlarda   unga	
ʻ ʻ
quyidagicha ta rif berilgan “Muqobil- ikki yoki undan ortiq imkoniyatlardan birini	
ʻ
tanlash   yoki   ega   bo lish   mumkin   bo lgan   tanlovdir”   1   .  	
ʻ ʻ Ya ni,   bu   rasmiy   sud	ʻ
jarayonidan tashqari nizolarni hal qilish mexanizmlarining mavjudligidir. Nizolarni
muqobil   hal   qilishdagi   yana   bir   bir   muhim   so z   -   bu   nizo.   Psixolog,   yurist,	
ʻ diplomat   va   davlat   xizmatchilari   o z   ishlarida   nizolar   bilan   shug ullanishadi.ʻ ʻ
Ziddiyat   nizoni   keltirib   chiqaradi   va   davom   ettiradi.   Ingliz   huquqshunos   olimlari
Folberg   va   Teylorlar   ham   nizo   uchun   bir   xil   ta rifni   berishgan.   Ularning   fikriga	
ʻ
ko ra,   nizo   -   bu   e lon   qilinadigan   yoki   namoyon   bo ladigan   shaxslar   o rtasidagi	
ʻ ʻ ʻ ʻ
holat.   Agar   kimgadir   nomuvofiqlik   yoki   unga   nisbatan   bahsli   da vo   ko rinishida	
ʻ ʻ
e tirof etilmasa, tortishuv nizoga aylanmasligi mumkin.	
ʻ
MUHOKAMA   VA NATIJALAR  Nizolarni  hal   qilishning  muqobil   usullari
boshqa   elementi   bu   “Hal   qilish”   tushunchasidir.   Mazkur   tushunchaga   yuridik
adabiyotlarda   quyidagicha   ta rif   berilgan,-“Hal   qilish-tomonlar   o rtasida	
ʻ ʻ
muammolarga,   nizolarga   yechim   topish   yoki   yechim   topishga   harakat   qilish”2   .
“Hal   qilish”   bu   murakkab   jarayon   bo lib,   tomonlar   o rtasida   kelishuvga   erishish	
ʻ ʻ
uchun   eng   yaxshi   usulni   topish   orqali   yuzaga   keladi.   Umummiy   qilib   aytganda
nizolarni   muqobil   hal   qilish   mexanizmi   sudgacha   yoki   sud   jarayonida   hal
bo ladigan turli xil nizolarni bartaraf etish jarayonidir. Ingliz olimlari Kerli, Hames	
ʻ
va Sukis o zlarining “Fuqarolik sudlari” nomli kitoblarida bu nizolarni muqobil hal	
ʻ
qilishni   sud   qaroridan   tashqari   huquqiy   muammolarni   hal   qilish   usullari   sifatida
qisqacha ta riflaydi. 
ʻ
AQSH   olimlari   “Nizolarni   muqobil   hal   qilishbarchaning   manfaati   uchun
huquqiy nizolarni sud jarayonlaridan tashqari hal qilishga ruxsat berish, an anaviy	
ʻ
sud jarayoning narxini pasaytirish yoki sudga olib kelishi mumkin bo lgan huquqiy	
ʻ
nizolarning oldini olish”  -deb yozadi. 
Rossiya   Federatsiyasi   Oliy   arbitraj   sudi   raisi   V.F.   Yakovlev   o z   nutqida	
ʻ
“Nizolarni   hal   etishning   muqobil   usullarini   joriy   etish,   sudning   o zida   yarashuv	
ʻ
tartib-qoidalarini   kengroq   qo llash,   kichik   va   nisbatan   sodda   ishlarni   ko rish	
ʻ ʻ
tartibini   soddalashtirish   zarurligini   bevosita   ta kidlagan”   “Nizolarni   muqobil   hal	
ʻ
qilish   deganda   nizolar   uchinchi   shaxs   ishtirokida   yoki   uning   ishtirokisiz   suddan
tashqari   yakdil   bir   to xtam   (qaror)ga   keltiriladigan   tartib-taomillar   tushuniladi”   .	
ʻ
Ba zibir yuridik adabiyotlarda esa “Nizolarni muqobil hal  qilish ikki xil ma noda	
ʻ ʻ
qo llaniladi.   Birinchidan   tomonlar   sudning   qarorisiz   ishni   tugatishga   kelishib
ʻ
olishi, ikkinchidan tomonlar ixtiyoriy ravishda rasmiy sud jarayonidan tashqari o z	
ʻ muammolarini   hal   qilish   maqsadida   tanlagan   usullari   tushuniladi.”   Nizolarni   hal
qilish muqobil usullari atamasi nizolarni hal qilishning turli mexanizmlariga ishora
qilish   uchun   ishlatiladi,   bunda   nizo   tomonlari   nizolarni   hal   qilishning   boshqa
huquqiy   mexanizmlariga   murojaat   qilishni   oldini   olib,   nizoni   muzokaralar   yo liʻ
bilan hal qilishdan tortib, sud jarayonida hal bo ladigan holatlarni ham  o z ichiga	
ʻ ʻ
oladi. Ko p hollarda yuqori samaradorligi va moslashuvchanligi  tufayli an anaviy	
ʻ ʻ
usullarni   almashtirish   mumkin   bo lgan   bir   qator   mexanizmlar   mavjudligi	
ʻ
ma nosini bildiradi. Nizolarni muqobil hal qilish, birinchi navbatda, huquqiy nizo	
ʻ
asosidagi nizolarni tugatishga qaratiladi. Aynan shu maqsadning ustunligi muqobil
protseduralar   va   sud   protsesslari   o rtasidagi   asosiy   farqlarning   aksariyatini	
ʻ
belgilaydi.   Nizolarni   hal   qilishning   muqobil   usullari   tarixdan   shakllanib   kelgan
jarayon   bo lib,   AQSHda   birinchi   marta   “Nizolarni   muqobil   hal   qilish”   atamasi	
ʻ
murakkab va mashaqqatli rasmiy adolatdan farqli o laroq yuzaga kelgan nizolarni	
ʻ
hal   qilishning   moslashuvchan   va   norasmiy   protseduralariga   ishora   qilish   uchun
qo llanila boshlandi. 	
ʻ
Amerika   advokatlar   assotsiatsiyasi   o z   veb-saytida   ushbu   kontseptsiyaning	
ʻ
quyidagi   ta rifini   beradi:   “Nizolarni   hal   qilish   -   bu   nizo,   nizo   yoki   da voni   hal	
ʻ ʻ
qilish   uchun   ishlatilishi   mumkin   bo lgan   jarayonlar   sonini   bildiruvchi   atama”	
ʻ
Amerikalik huquqshunos professor Frank E.A. Sander yozishicha “1960-yillarning
oxiridan   boshlab,   Amerika   jamiyati   bunday   hodisaga   guvoh   bo ldi.   Nizolarni   hal	
ʻ
qilishning   muqobil   shakllariga   qiziqish   ortib   bordi.   Nizolarni   muqobil   hal   qilish
fuqarolik   huquqlari   amalga   oshishiga   yordam   berdi.   1964-yilgi   “Fuqarolik
huquqlari   to g risida”gi   qonunda   Kongress   sudlarga   hal   qilib   bo lmaydigan   irqiy	
ʻ ʻ ʻ
va jamoaviy nizolarni hal  qilishda yordam  berish uchun Adliya departamentining
Jamoatchilik bilan aloqalar  xizmatini  tuzdi. Ford jamg armasi  nizolarni  hal  qilish	
ʻ
mexanizmlarini o rganish uchun Nizolarni hal qilish milliy markazi va Mediatsiya	
ʻ
va   nizolarni   hal   qilish   institutini   tashkil   etdi”   .   1976-yilgi   Fond   konferensiyasida
“Yetakchi   huquqshunos,   advokat,   adliya   tizimidagi   partiyalar   sud   xarajatlari
ko payishi   va   kechikishidan   norozilik   bildirdi.   Konferensiya   natijalari   bo yicha	
ʻ ʻ
ishchi guruhni professor Frank Sanderning nizolarni hal qilish markazini o z ichiga	
ʻ olgan sud haqidagi fikrlari qo llab quvvatlandi” .  ʻ 1998-yilda Kongress “Nizolarni
muqobil hal qilish to g risida”gi qonunni qabul qildi.	
ʻ ʻ
Rossiyada   ham   nizolarni   suddan   tashqari   hal   etish   usullariga   qiziqish   ortib
bormoqda.   Rossiyada   nizolarni   muqobil   hal   qilish   alohida   kontseptsiya   sifatida
1990-   yillarning   o rtalarida   paydo   bo lgan.   Rossiyalik   huquqshunos   Elena   A.
ʻ ʻ
Vinogradova   fikricha   “Nizolarni   suddan   tashqari   hal   etish   tartib-taomillariga
qiziqish,   birinchi   navbatda,   norasmiy   yurisdiksiya,   muqobil   shakllarni
rivojlantirishga   qaratilgan   qonunchilik   tendentsiyalari   va   ish   yuritishni
takomillashtirish   yaxshi   rivojlangan   va   muvaffaqiyatli   qo llanilayotgan   boshqa	
ʻ
mamlakatlar   tajribasini   o rganishda   namoyon   bo ladi”   Rossiya   qonunchiligiga	
ʻ ʻ
hozirgacha   ma lum   bo lmagan   “Nizolarni   muqobil   hal   qilish”atamasini   oldi.	
ʻ ʻ
Ushbu   atamaning   rus   huquqshunosligi   tomonidan   qo llanilishi   xorijiy	
ʻ
terminologiyaga ko r-ko rona taqlid qilishni ko rsatmaydi. Aksincha, u zamonaviy	
ʻ ʻ ʻ
dunyoda turli huquqiy tizimlarning o zaro bog liqligini ko rsatadi.	
ʻ ʻ ʻ
Nizolarni muqobil hal qilish tushunchasi hozirda Rossiya huquqiy nazariyasi
va   amaliyotida   keng   qo llaniladi   va   nizolarni   hal   qilishning   “Suddan   tashqari	
ʻ
shakllari”   ning   oldingi   amaliyotiga   o xshaydi.   Rossiya   jamiyatining   muqobil	
ʻ
sohani   yaratishga   uzoq   vaqtdan   beri   bo lgan   ehtiyoj   bunday   amaliyotlar   paydo
ʻ
bo lishida   namoyon   bo ladi.   Nizolarni   muqobil   hal   qilish   “Sud-huquq   islohoti”	
ʻ ʻ
komponenti   doirasida   alohida   soha   sifatida   1996-2004-yillarda   Rossiya
Federatsiyasida   amalga   oshirilgan   “Huquqiy   islohot”   loyihasiga   kiritildi.   Rossiya
Federatsiyasining   2010-yil   27-iyuldagi   193-sonli   “Vositachi   (mediatsiya   tartibi)
ishtirokida  nizolarni  hal  qilishning   muqobil  tartibi   to g risida”  qonun  qabul  qildi.	
ʻ ʻ
2011-yil   1-yanvarda   kuchga   kirgan   “Vositachilar   ishtirokidagi   nizolarni   hal
qilishning   muqobil   tartibi   (mediatsiya   tartibi)   to g risida”   Federal   qonunining	
ʻ ʻ
qabul qilinishi Rossiya Federatsiyasida nizolarni hal qilishning muqobil usullarini
rivojlantirish uchun huquqiy shart-sharoitlarni yaratdi.
Tariximizga nazar tashlaydigan bo lsak, avvaldan ham biror-bir oila, qabila	
ʻ
mahallada   nizo   kelib   chiqadigan   bo lsa,   o sha   urug   yoki   mahallaning   yoshi	
ʻ ʻ ʻ
kattalari,   barcha   hurmat   qiladigan   a zolari   nizolashayotgan   taraflarni   kelishuvga
ʼ chaqirib, ularning munosabatlarini  yaxshilashga,  ular  o rtasidagi  nizoni  tinch yo lʻ ʻ
bilan   hal   qilishga   urinishgan   va   bu   holat   bu   kungi   zamonamizda   ham   davom
etmoqda.   Bu   borada   yuridik   fanlar   nomzodi,   professor   M.M.Mamasidiqov
quyidagicha   fikr   bildirgan,   “Nizodagi   taraflarni   yarashtirishga   qaratilgan   milliy
qadriyatlarimiz   va   an analarimiz,   mamlakatimiz   hududida   muqaddam   amalda	
ʼ
bo lgan   tartib-taomillar   to g risida   so z   yuritish   joiz   ko rinadi”10.   Ma lumki,	
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ ʼ
aholisining   asosiy   qismi   islom   diniga   e tiqod   qiluvchi   yurtimizda   tomonlar	
ʼ
o rtasida   yuzaga   kelgan   turli   kelishmovchiliklar   va   nizolarni   o zaro   murosa   yo li	
ʻ ʻ ʻ
bilan   hal   etishga   asosiy   e tibor   berib   kelingan.   Zero,   dinimiz   an analari   inson	
ʼ ʼ
hayotining barcha  jabhalariga daxldor  bo lib, oqilonalik  va boshqalarga  yaxshilik	
ʻ
qilish   orqali   odamlar   o rtasidagi   munosabatlarni   yengillashtirishga   xizmat   qilgan	
ʻ
va   taraflarni   yuzaga   kelgan   nizolarni   tinch   yo l   bilan   hal   qilishga   da vat   qilgan.	
ʻ ʼ
Ayniqsa,   oilada,   tijoratda   insoniylik   munosabatlarini   saqlab   qolish   maqsadida
kechirimli  bo lish  va  shu   orqali  kelishmovchiliklarni  tinch  yo l   bilan  hal   qilishga	
ʻ ʻ
chaqirgan.
Mamlakatimizda   nizolarni   hal   qilishning   muqobil   usullarini   joriy   qilishga
oid izchil islohotlar amalga oshirilib, ularning huquqiy asoslari moddiy protsessual
qonunchilikda   mustahkamlanib,   bosqichma-bosqich   takomillashib   bormoqda.
Biroq,   milliy   qonunchilikda   nizolarni   hal   qilishning   muqobil   usullari   tushunchasi
mustahkamlanmagan.   Nizolarni   hal   qilishning   muqobil   usuli   (NHQMU)   –   bu
suddan   tashqari   yuzaga   kelgan   nizolarni   hal   qilishga   qaratilgan   qonunda,
tomonlarning kelishuvida yoki ichki lokal xujjatlarda belgilangan tartib-taomillar,
usullar   va   mexanizmlardir.   O zbekiston   Respublikasida   nizolarni   hal   qilishning	
ʻ
muqobil   usullari   qo llanishiga   bir   necha   sabablar   mavjud.   Birinchidan	
ʻ
mamalakatimizda   nizolarni   davlat   organlari,   komissiya,   kengashlar   orqali   yoki
sudda   ko rib   chiqish   fuqarolar   uchun   turli   xil   muammolarni   keltirib   chiqaradi.	
ʻ
Masalan,   sudda   nizoni   ko rib   chiqishda   sud   xarajatlari   ancha   yuqori   hisoblanadi.	
ʻ
Ikkinchidan,   sudda   ma lum   bir   nizoni   ko rib   chiqish   uchun   o rtacha   bir   oy	
ʼ ʻ ʻ
sarflanadi,   shunda   ham   sud   hal   qiluv   qarori   kuchga   kirishiga   bir   oylik   muddat
belgilangan.   Uchinchidan,   taraflar   nizolashganda   birinchi   instansiyada   yutqizgan taraf albatta shikoyat bilan ikkinchi instansiya sudiga murojaat qiladi. Nizolarni hal
qilishning   muqobil   usullariga   mediatsiya,   hakamlik   sudlari,   nizolarni   muzokara
yo li bilan hal qilish usullari kiradi. Ushbu nizolarni hal qilishning muqobil usullariʻ
huquqiy   munosabat   ishtirokchilari   o rtasida   vujudga   kelgan   nizolarni   suddan	
ʻ
tashqari hal qilish imkonini berib, quyidagi afzalliklarga ega.
Birinchidan,   nizoni   qisqa   muddatda   hal   qilish   uchun   barcha   imkoniyatlar
mavjud.
  Ikkinchidan,   taraflar   nizoni   hal   qilish   uchun   uchinchi   shaxs   (mediator,
hakamlik sudi sudyasi, ekspert)ni mustaqil tanlash huquqiga ega. 
Uchinchidan,   sud   muhokamasining   bo lmasligi,   taraflarning   da vogar   va	
ʻ ʼ
javobgar singari maqomga ega emasliklari sababli taraflar o rtasida sog lom muhit	
ʻ ʻ
saqlanib qoladi. 
To rtinchidan,   sud   muhokamasidan   farqli   ravishda   norasmiy   shaklda	
ʻ
o tkazilishi natijasida taraflar o zini erkin tutishlari mumkin. 	
ʻ ʻ
Beshinchidan,   maxfiyligi,   ya ni   hech   qanday   bayonnomalar   yuritilmaydi,	
ʼ
yopiq tarzda o tkaziladi. 	
ʻ
Oltinchidan,   taomillarning   moslashuvchanligi   taraflar   tomonidan   nizolarni
hal qilishning muqobil usullarini erkin tanlay olishlari, o zgartirishlari mumkin. 	
ʻ
Yettinchidan,   taraflar   o rtasida   o zaro   munosabat   bir-biriga   raqib,	
ʻ ʻ
nizolashuvchi   taraf   sifatida   emas,   balki   hamkorlik   va   o rtoqlik   aloqalarining	
ʻ
rivojlanishi bilan belgilanadi.
Xorijiy   davlatlar   amalyotida   nizolarni   hal   qilishning   muqobil   usullari   keng
tarqalgan. Xususan, Amerika Qo shma Shtatlarida nizolarni hal qilishning muqobil	
ʻ
usullari qo llanish sabablari quyidagicha e tirof etilgan: 	
ʻ ʻ
1)   tomonlarning   ishbilarmonlik   munosabatlari   uzilish   xavfi   ostida   bo lsa,	
ʻ
ularni   o rnatish   va   rivojlantirish   uchun   katta   xarajatlar   amalga   oshirilganligi	
ʻ
sababli nizolarni muqobil hal qilish eng maqbul yo ldir. Chunki bu sud jarayoniga	
ʻ
nisbatan   kamroq   qarama-qarshilik   keltirib   chiqaradi   va   munosabatlarning
keskinlashuviga yo l qo ymaydi. 	
ʻ ʻ 2)   nizoni   tez   va   iqtisodiy   jihatdan   hal   etish   zarur   bo lganligi,   nizolarniʻ
muqobil   hal   qilish   usullarini   qo llash   odatda   kamroq   xarajat   talab   qiladi   va	
ʻ
qisqaroq vaqt oralig ida mos keladi.	
ʻ
 3) tomonlar maxfiylikni saqlab qoladi.
Amerika   Qo shma   Shtatlarida   nizolarni   hal   qilishning   muqobil   usullariga
ʻ
muzokara,   arbitraj,   vositachilik,   xalqaro   arbitraj,   erta   neytral   baholash   (Early
Neutral Evaluation), med-arb usullari kiradi.   Bu jarayonlarning barchasi nizolarda
ishtirok  etayotgan  tomonlarning  ish   bo yicha   o zaro  kelishuvga   kelishiga  yordam	
ʻ ʻ
berish   uchun   ishlab   chiqilgan   va   takomillashtirilgan.   Shular   orasidan   erta   neytral
baholash,   med-arb   usullariga   to xtalib   o tsak,   Erta   neytral   baholash   (ENE)   bu	
ʻ ʻ
bahslashayotgan   tomonlar   o z   ishini   maxfiy   “Baholash   sessiyasi”   orqali   neytral	
ʻ
baholovchiga taqdim etishidir. Neytral baholovchi har bir tomonning pozitsiyasini
hisobga   oladi   va   ishni   baholaydi.   Sudlar   va   davlat   organlarida   nizolarni   sud
jarayonisiz hal qilishda urinish uchun foydalaniladi. Med-arb ham mediatsiya, ham
arbitraj   xususiyatlariga   ega.   Tomonlar   o zaro   kelishmovchiliklarni   birinchi	
ʻ
navbatda mediatsiya yo li bilan hal qilishga harakat qiladilar. Agar bu muammoni	
ʻ
hal   qilmasa,   jarayon   majburiy   arbitrajga   o tadi.   Med-arbda   jarayon   hakamlik	
ʻ
muhokamasidan   boshlanadi,   shundan   so ng   majburiy   bo lmagan   hakamlik   qarori	
ʻ ʻ
chiqariladi.   Keyin   tomonlar   o zaro   kelishmovchilikni   hal   qilish   uchun   vositachi	
ʻ
bilan   ishlaydi.   Amerikalik   huquqshunos   olim   Goldbergning   fikriga   ko ra:	
ʻ
“Nizolarni   hal   qilishning   muqobil   usullari   -   tomonlarning   vaqtini   va   xarajatlarini
qisqartirish,   sud   ishlari   va   xarajatlari   kamaytirish,   aholining   adliya   tizimidan
qoniqish darajasini oshirish, tomonlar o rtasidagi munosabatlarni saqlash, nizolarni	
ʻ
hal   qilish   uchun   zo ravonliksik   yoki   sud   jarayonisiz   amalga   oshishiga   yordam	
ʻ
beradi”
Rossiyaning   nizolarni   muqobil   hal   qilish   bo yicha   tajribasini   o rganadigan	
ʻ ʻ
bo lsak,   Rossiyada   nizolarni   hal   qilishda   muqobil   usullarini   ishlab   chiqish   va	
ʻ
qo llashga   ko proq   e tibor   qaratilmoqda.   Buning   bir   nechta   omillari   mavjud.
ʻ ʻ ʻ
Birinchidan,   sudlarda   ish   jarayoni   ko pligi,   sud   muhokamasining   davomiyligi,	
ʻ
ayrim   toifadagi   ishlarni   ko rishda   samaradorligi   pastligi.   Ikkinchidan,   tomonlar	
ʻ o rtasida   munosabatlarini   saqlab   qolishda   maxfiylik   prinsipi   amal   qilgan   holdaʻ
nizoni   tinch   yo l   bilan   hal   qilishdir.   Konfliktolog   Voskresenskaya   Vasilisa	
ʻ
Aleksandrovna   aytishicha   “Insoniyat   jamiyati   nizolarsiz   mavjud   bo lolmaydi.	
ʻ
Asrlar davomida davlat sud tizimi nizolarni hal qilishda eng samarali institutlardan
biri   bo lib   kelgan.   Nizolarni   hal   qilish   sud   jarayoni   jiddiy   vaqt   va   moliyaviy	
ʻ
xarajatlarni   talab   qiladi,   sud   tizimiga   katta   yuk,   shuning   uchun   bizning
zamonamizda nizolarni hal qilishning muqobil usullariga qiziqish ortib bormoqda”
12   .   Rossiyada   nizolarni   muqobil   hal   qilish   usuliga   mediatsiya,   hakamlik   sudi,
muzokara,   ombdusman   kiradi.   Bu   usullarnning   ahamiyatli   jihatlari   ortiqcha
to lovlarni oldini oladi. Taraflar  o rtasidagi  munosabatni  saqlaydi. Nizo sudgacha	
ʻ ʻ
yoki   sud   jarayonida   hal   bo ladi.   Normativ   huquqiy   hujjatlardagi   kamchiliklar	
ʻ
aniqlanib bartaraf etish uchun takliflar kiritiladi.
Nizolarni   hal   qilish   muqobil   usullari   qo llaniladigan   huquqiy	
ʻ
munosabatlarda   nizolashayotgan   tomonlarning   aloqalarini   saqlab   qolish,   ular
o rtasidagi   munosabatlarni   xolislikda   olib   borish,   nizoni   muzokaralar   yo li   bilan	
ʻ ʻ
hal   qilish,   nizolarni   hal   qilishning   huquqiy   asoslari   nizoni   hal   qilish   yakuniy   va
barcha tomonlarni qoniqtiradigan tarzda yakuniy xulosaga kelish, nizoni tezda hal
qilish, uzoq vaqtdan buyon oilaviy nizolar qo shnilar bilan nizolarni bartaraf etish	
ʻ
orqali   murosai-madoraga   keltirish,   nizolashayotgan   tomonlar   o rtasida   ko plab	
ʻ ʻ
nizolarni   birdaniga   hal   qilish,   vaziyat   yuqori   darajadagi   maxfiylikni   saqlash,
tomonlar   mojaroni   kamroq   rasmiy   ravishda   hal   qilish   kabi   ijobiy   xususiyatlarga
ega.   Shu   bilan   birga,   bir   qator   hollarda   nizolarni   hal   qilishning   muqobil   usullari
qo llash   taraflar   o rtasida   munosabat   jiddiy   tusda   bo lsa,   tomonlardan   biri   o z	
ʻ ʻ ʻ ʻ
manfaatlarini   yetarli   darajada   himoya   qila   olmasligi,   ishtirokchilardan   birini
sog ligi yomonlashib qolishi, ular orasida yuqori ijtimoiy ahamiyatga ega bo lgan
ʻ ʻ
konfliktni   yuzaga  kelishi, nizolashayotgan   taraflardan  birini  aniq  ko rsatilmasligi,	
ʻ
nizoni   tinch   yo l   bilan   hal   qilishni   beparvolik   va   istamaslikka   yo l   qo yilishi,	
ʻ ʻ ʻ
manfaatlar   to qnashuvi   yuza   kelishi,   tomonlardan   biri   ikkinchi   tomonga   nisbatan	
ʻ
zaifligi   yoki   noilojlik   pozitsiyasida   bo lishi,   taraflar   nizolarni   hal   qilish   usullari	
ʻ qo llash davomida erishilgan kelishuvlarni keyinchalik amalga oshirish masalasidaʻ
ishonmasliga o xshash salbiy jihatlari mavjud.	
ʻ
XULOSA   VA   TAKLIFLAR   Xulosa   qilib   aytadigan   bo lsak,   birinchidan	
ʻ
nizolarni   hal   qilishning   muqobil   usullari   -   tomonlarning   va   boshqa   shaxslarning
yuzaga   kelgan   nizoni   hal   qilish   bo yicha   uni   suddan   tashqari   hal   etish   yoki	
ʻ
yarashuv   yoki   boshqa   taqiqlanmagan   tartib-qoidalar   yordamida   hal   qilishga
qaratilgan   o zaro   bog liq   harakatlar   tizimi.   Ikkinchidan   amaldagi	
ʻ ʻ
qonunchiligimizga   muoviq   mediatsiya,   hakamlik   sudi,   nizolarni   muzokara   yo li	
ʻ
bilan   hal   qilish   usullari   kiradi.   Nizolarni   hal   qilishning   muqobil   usullari
qo llashnilishi   nizoni   yechimini   topishda   tezrok   rezolyutsiya   beradi.   Tomonlar	
ʻ
o rtasidagi munosabat maxfiylik prinsipi asosida amalga oshadi. Ilgaridan mavjud
ʻ
bo lgan oilaviy, tadbirkorlik muqosabatlar  saqlanib qoladi. Ortiqcha vaqt  sarflash
ʻ
turli   xil   ko ngilsiz   voqealarni   oldi   olinadi.   Ikkala   tarafga   ham   moliyaviy   jihatdan	
ʻ
foyda bo ladi. Eng asosiysi davlat organlari yoki sudda ish hajmi kamayadi.	
ʻ
Xorijiy   davlatlar   tajribasini   o rganib   amaldagi   qonunchiligimizga   Amerika	
ʻ
Qo shma   Shtatlari   keng   qo llaniladigan   erta   neytral   baholash,   med-arb   usullarini	
ʻ ʻ
kiritishishni   taklif   qilaman.   Buning   sababi   shundaki,   Med-Arb   -   nizolarni   hal
qilishning muqobil usuli o ziga xos yondashuvlardan biri bo lib, bu mediatsiya va	
ʻ ʻ
arbitrajning   aralashmasidan   iborat.   Masalan,   tomonlar   nizo   bo yicha   mediatsiya	
ʻ
jarayonini   amalga   oshirish   haqida   oldindan   kelishib   olishlari   mumkin,   keyin   esa,
agar   mediatsiya   jarayoni   muvaffaqiyatsizlikka   uchrasa,   hal   qilinmagan
muammolarni   hakamlik   sudiga   topshirishlari   mumkin.   Tomonlar   mediatsiya   va
arbitraj uchun bir xil neytraldan foydalanishlari yoki ikkinchi jarayon uchun yangi
neytralni   tanlashlari   mumkin.   Erta   neytral   baholash.   Ayniqsa,   qimmat   patent   va
litsenziya   nizolarida   foydali,   erta   neytral   baholash   (“ENE”)   sud   jarayonining
boshida sodir bo ladi. Har bir tomon o z ishining qisqacha ma lumotlarini taqdim	
ʻ ʻ ʼ
etadi, so ngra barcha advokatlar va tomonlar ishtirok etgan holda baholovchiga (u	
ʻ
malakali   sudlanuvchi,   tegishli   huquqiy   masalalarni   yaxshi   biladigan)   o z  ishining	
ʻ
qisqartirilgan   versiyasini   og zaki   ravishda   muhokama   qiladi.   ENE   advokatlar   va	
ʻ
tomonlarga   savollar   berishi   mumkin.   Sessiya   tugagandan   so ng,   ENE   tomonlar	
ʻ uchun   xulosa   tayyorlaydi,   unda   kimning   mohiyati   bo yicha   g alaba   qozonishiʻ ʻ
mumkinligi   va   agar   ish   sud   muhokamasi   orqali   davom   etishi   kerak   bo lsa,	
ʻ
advokatlik   to lovlari   narxini   prognoz   qiladi.   ENE   ushbu   ma lumotni   tomonlar	
ʻ ʼ
bilan   baham   ko radi   va   agar   so ralsa,   vositachilikni   osonlashtirishga   yordam	
ʻ ʻ
beradi.     A dabiyotlar
1.   Shoraxmetov Sh.Sh. O‘zbekiston Respublikasining  Fuqarolik protsessual
kodeksiga sharhlar. – Toshkent: TDYUI, 2010.
2.   Sh.Ro‘zinazarov,   M.Mamasiddiqov,   Sh.Masadikov.   Hakamlik
muhokamasi   haqida   nimalarni   bilish   kerak?   Amaliy   qo‘llanma.   infoCOM.uz
MCHJ nashriyoti. Toshkent, 2010.
3.   Treteyskie   sudы   v   Uzbekistane:   analiz   i   tendensii   razvitiya.   Nauchno-
prakticheskoe posobie. / Otv. red. Asyanov Sh.M. – T.: Shark, 2004. – 608 s.
4.   O‘zbekiston Respublikasining "Hakamlik sudlari to‘g‘risida"gi Qonuniga
sharh.
5.   Inoyatova   S.F.   Protsessualnыe   mexanizmы   otmenы   i   vыdachi
ispolnitelnыx   listov   na   prinuditelnoe   ispolnenie   resheniy   treteyskix   sudov.
Monografiya. –Toshkent: De-Haus-Print, 2011.
6.   Sh.M.Masadikov.   Problem ы   pravovogo   regulirovaniya   mediatsii.
Monografiya. – Tashkent: TGYuU, 2014. – 150 s.
7.   Sh.M.Masadikov.   Mediatsiya-alternativn ы y   sposob   razresheniya
grajdansko-pravov ы x sporov. Uchebnoe posobie. – Tashkent: TDYuI, 2010. – 100
s.
8.   M.M.Mamasiddiqov,   Sh.M.Masadikov,   D.Y.Xabibullayev   N.A.Azizov,
I.M.Salimova Hakamlik muhokamasi (o‘quv qo‘llanma) TOSHKENT – 2018
9.   Nizolarni   xal   qilishning   mukobil   usullari   /   O‘quv   qo‘llanma.
Yuridik   fanlari   buyicha   falsafa   doktori   (PhD),   dotsent   v.b.   I.M.Salimova.   -
Toshkent. TDYuU, 2022. - 208 bet.

MAVZU: Nizolarni muqobil hal qilish: tizim va tamoyillar. Reja: 1. Nizolarni muqobil hal qilish tizimi tushunchasi. 2. Nizolarni muqobil hal qilish tamoyillari 3. Muqobil nizolarni hal qilish turlari

Nizolarni muqobil hal qilish: tizim va tamoyillar Nizolarni muqobil hal qilish -bu davlat sud tizimidan tashqarida bo‘lgan ixtiyoriy, teng huquqlilikka asoslangan ziddiyatli tomonlarning kelishmovchiliklarini bartaraf etishga qaratilgan jarayon. Shu bilan bir qatorda nizolarni hal qilish mavzusi tortishuvlardir: 1) fuqarolik huquqiy munosabatlaridan kelib chiqadi. 2) tadbirkorlik va boshqa iqtisodiy faoliyatni amalga oshirish bilan bog‘liq. 3) mehnat munosabatlaridan kelib chiqadi. 4) oilaviy huquqiy munosabatlardan kelib chiqadi. Muqobil nizolarni hal qilish tizimi quyidagi o‘zaro bog‘liq elementlarni o‘z ichiga oladi: 1) nizolarni muqobil hal qilishni normativ-huquqiy tartibga solish. 2) muqobil nizolarni hal qilish sohasida mutaxassislarni tayyorlash. 3) nizolarni muqobil hal qilish organlari tizimi, masalan, hakamlik sudlari; mediatorlar. 4) jamiyatning huquqiy ongi va huquqiy madaniyati. Muqobil nizolarni hal qilish tamoyillari: 1) ixtiyoriy 2) tomonlarning tengligi 3) Maxfiylik 4) hamkorlik 5) savdo-sotiqni qidirish 6) adolatga kirishni saqlash Muqobil nizolarni hal qilish usullari (shakllari): xilma-xillik va qisqacha tavsif. Dastur natijasiga erishish uchun ishlatiladigan usul: - raqobat (masalan, hakamlik muhokamasi, xalqaro tijorat arbitraj); - konsensus (masalan, muzokaralar, yarashish, vositachilik, Ombudsman, ishning holatini aniqlash bo‘yicha mustaqil ekspertiza);

- aralash (masalan, vositachilik-arbitraj, jamoaviy mehnat nizolarini hal qilish); Nizolarni muqobil hal qilishning protsessual natijasi bo‘yicha: - tomonlar uchun majburiy bo‘lgan qaror (masalan, hakamlik muhokamasi); - tavsiya xarakteridagi qarorni qabul qilish; Moddiy huquq me’yorlarini qo‘llash mumkin bo‘lsa: - huquqiy – qonun normalarini qo‘llash asosida ( masalan, hakamlik muhokamasi, xalqaro tijorat arbitraj); - noqonuniy-qonun normalarini qo‘llash asosida emas (masalan, muzokaralar, yarashish ,vositachilik); Vakolatli organni shakllantirish usuli bilan: - tomonlarning kelishuviga binoan (masalan, hakamlik muhokamasi, yarashuv, vositachilik,); - nizoni muqobil hal qilishni qo‘llashni boshqaruvchi tashkilotning mahalliy aktiga muvofiq vakolatli organ tomonidan tayinlash (masalan, hakamlik muhokamasi, vositachilik); Muqobil nizolarni hal qilish turlari 1) muzokaralar – boshqa shaxslarning ishtirokisiz to‘g‘ridan – to‘g‘ri tomonlar tomonidan nizoni hal qilishni anglatadi.muzokaralar-bu muammoni o‘z ichiga olgan tomonlar bir-biri bilan muhokama qilib, o‘zaro kelishuvga erishishga harakat qiladigan jarayondir. 2) vositachilik – kelishmovchilikni tomonlar kelishuvga erishishda yordam beradigan mustaqil, neytral vositachi orqali hal qilishni anglatadi. Mediatsiya- tomonlar o‘rtasida neytral vositachilar ishtirokidagi muzokaralar asosida muammolarni hal qilish tartibi, tomonlar jarayonning o‘zi va uning natijasi – bitimini boshqaradi va boshqaradi, tomonlarning roziligisiz hech narsa hal qilinmaydi. 3) hakamlik sudi – tomonlar uchun majburiy qaror qabul qilish uchun vakolatli muayyan nizo hal qilish uchun partiyalar tomonidan tashkil doimiy

faoliyat hakamlik sudi yoki hakamlik sudi orqali fuqarolik huquqiy munosabatlar kelib chiqadigan nizo qaror. Muqobil nizolarni hal qilishning afzalliklari va kamchiliklari. Shu bilan bir qatorda nizolarni hal qilish nizolarni suddan tashqari hal qilish uchun bir qator usullar va tartiblarni (muzokaralar, hakamlik sudi yoki mediatsiya) o‘z ichiga oladi. Ushbu protseduralarning afzalliklarini qulaylik, samaradorlik, vaqt sarf-xarajatlari va h.k. kabi mezonlarga ko‘ra ko‘rsatish davlat sudining faoliyati misolida bo‘lishi mumkin. Davlat sudi maxfiylikni ta’minlay olmaydi, chunki sud jarayoni ommaviy ravishda amalga oshiriladi va O‘zbekiston Respublikasi sud tizimining oshkoralik tamoyilini amalga oshiradi, muzokaralar natijasida ma’lum bo‘lgan ma’lumot esa tijorat sirini himoya qilishi mumkin. Hakamlik sudyasi, tomonlarning roziligisiz, hakamlik muhokamasi davomida unga ma’lum bo‘lgan ma’lumotlarni oshkor qilish huquqiga ega emas, shuningdek, mediator tomonlarning roziligisiz vositachilik tartibiga oid va uni amalga oshirishda unga ma’lum bo‘lgan ma’lumotlarni tarqatish huquqiga ega emas. Samaradorlik nuqtai nazaridan, davlat sudi nizoni hal qilishning muqobil usullaridan voz kechadi, chunki uning qarori bilan o‘tmishda taraflarga etkazilgan zarar qoplanadi va bu qaror kelajakdagi huquqiy munosabatlarga ta’sir qilmaydi. Muzokaralarda bu qaror o‘tmish va kelajakdagi huquqiy munosabatlar uchun ham qo‘llanilishi mumkin. O‘zaro kelishuv yechimini topish imkoniyatini oshirish uchun ular mediatorning yordamidan foydalanishlari mumkin. Protsessual qonunchilikda belgilangan qat’iy qoidalar, shuningdek, ishni boshqa tomonning roziligisiz ko‘rib chiqish imkoniyati tufayli davlat sudi kamroq qulay bo‘lishi mumkin. Muzokaralar har qanday joyda amalga oshirilishi mumkin, har qanday vaqtda muzokaralarning zarur elementi har ikki tomonning roziligi. Mojaroni hal qilishda mediator ishtirok etsa, protsedura tezlashadi. Hakamlik sudida nizo sud joylashgan joyda ko‘rib chiqiladi, ammo hakamlik sudining qaroriga ijro varaq asi ni olish imkoniyati mavjud.

Eng qimmat-bu nizoni davlat sudining yordami bilan hal qilish. Sud jarayonining umumiy qiymati davlat bojini o‘z ichiga oladi, uning miqdori da’voning miqdoriga, ekspertiza xarajatlariga, vakillarning xizmatlarini to‘lash xarajatlariga va boshqalarga bog‘liq. hakamlik sudi orqali ish yuritishning qiymati hakamlik sudyalarining haqini, ekspertlar va tarjimonlarga to‘lanadigan summalarni, guvohlarning xarajatlarini o‘z ichiga oladi. Muzokaralar uchun faqat ular o‘tkaziladigan binolarni ijaraga olish uchun to‘lash kerak. Mediatsiya holatida mediator xizmatlari ham pullik, ham bepul bo‘lishi mumkin. Pullik xizmatlar tomonlar tomonidan teng ulushlarda to‘lanadi. Nizolarni muqobil hal qilish- bu faqat tomonlar ishtirok etadigan (muzokaralar) maxfiylikdan tortib, ochiq sud majlisi xususiyatlariga ega bo lgan,ʻ qaror qabul qilish uchun majburiy bo lgan qaror qabul qilishgacha bo lgan barcha ʻ ʻ usullar, vositalar tizimi. Nizolarni muqobil hal qilish tomonlar o rtasidagi xususiy ʻ hisob-kitob shaklidir. Shu bilan birga, odil sudlovni amalga oshirish, taraflarning huquq va manfaatlarini himoya qilishning protsessual kafolatlarini ta minlash va ʼ sudda murakkab huquqiy vaziyatlarni hal qilish samaradorligini oshirish maqsadlariga xizmat qiladi. Mamlakatimizda ham nizolarni muqobil hal qilish usullariga katta e tibor qaratilmoqda. Xususan, O zbekiston Respublikasi ʻ ʻ Prezidentining 2022-yil 28- yanvardagi PF–60-son Farmoni 1-ilovasi 15-maqsadga muoviq nizolarni hal etishning muqobil usullaridan keng foydalanish uchun zarur tashkiliy-huquqiy shartsharoitlarni yaratish, yarashuv institutini qo llash doirasini ʻ yanada kengaytirish ko rsatib o tilgan. ʻ ʻ “Nizolarni muqobil hal qilish” turli xil so zlardan iborat bo lib, bu so zlarni ʻ ʻ ʻ aniq tushunish yoki aniqlash uchun har bir so zni alohida tushunish juda muhim. ʻ Dastlab muqobil tushunchasiga to xtaladigan bo lsak, adabiyotlarda unga ʻ ʻ quyidagicha ta rif berilgan “Muqobil- ikki yoki undan ortiq imkoniyatlardan birini ʻ tanlash yoki ega bo lish mumkin bo lgan tanlovdir” 1 . ʻ ʻ Ya ni, bu rasmiy sud ʻ jarayonidan tashqari nizolarni hal qilish mexanizmlarining mavjudligidir. Nizolarni muqobil hal qilishdagi yana bir bir muhim so z - bu nizo. Psixolog, yurist, ʻ