logo
  1. Главная страница
  2. Рефераты
  3. Общий
  4. NUTQDA KOMMUNIKATIV INTENSIYA

NUTQDA KOMMUNIKATIV INTENSIYA

Загружено в:

08.08.2023

Скачано:

0

Размер:

64.390625 KB
Скачать
NUTQDA KOMMUNIKATIV INTENSIYA REJA: 1 . Muloqot intensiyasi 2 .So’roq gaplarda kommunikativ intensiya O’rta asrlarda kommunikativ intensiya falsafiy tushuncha sifatida paydo bo’lib, maqsad, niyyat, mo’ljal ma’nolarini anglatgan. Nutqda kommunikativ intensiyaning olimlar tomonidan turlicha talqinlari uchraydi. Masalan, Z.Pardayev va Sh. Safarov vu borada J.Ostinning fikrlariga tayanadi. S.Pardayev darsligidagi kommunikativ maqsad tushunchasi Sh. Safarov kitobida intensiya atamasi bilan yuritiladi. Birinchi olim maqsadning nutq jarayonida voqealanishidan boshlab bir tushuncha sifatida qo'llaydi, tahlillarni shu asosida keltiradi va ushbu tahlil asoschilari yo'lidan boradi. Ikkinchi olim bu borada marhum do'sti Kiyev universiteti professori Oleg Pochepson fikrini yoqlaydi. Uning qarashlariga ko'ra, nutqiy harakat so'zlovchi ko'zlagan asosiy maqsadga erishishning bir vositasidir.[2:80] Olim intensiyani ikkiga bo'ladi: boshlang'ich va natijaviy intensiya. Bu tavsifni nisbatan to'liq deyish mumkin. Badiiy asar pragmatik tahlilida buning alohida o'rni bor. Hikoya nisbatan kichik janr bo'lganligi uchun unda suhbat ishtirokchilari boshqa yirik janrlarga qaraganda sanoqli bo'ladi. Said Ahmadning "Menga yetib kelmagan xat" hikoyasi ham bundan mustasno emas.Misol uchun hikoya asosiy qahramonining quyidagi gapini olsak: Oyi, bekor qildingiz, ovsinim xafa bo‘lib qoldi, — deyman yo‘l- yo‘lakay. So'zlovchining boshlang'ich maqsadi - bu ishni noto'g'ri bo'lganligini onasiga tushuntirish. Asosiy maqsadi esa nima sababdan bunday qilganligining sababini bilishdir.Sh.Safarovning fikriga asoslansak, nutqiy harakat ikki bosqichga ajraladi. Bular boshlang'ich va natijaviy maqsaddir.Natijaviy intensiya uchun lisoniy birliklar bilan bir qatorda nolisoniy birliklar ham ahamiyatli sanaladi.Yuqoridagi gapda qahramon o'z gapini yo'l-yo'lakay aytganligi ko'rinadi. Nega aynan harakat jarayonida? Manzilga yetib emas, balki manzil tomon yo'lga tushgan paytda? Chunki so'zlovchi kommunikativ maqsadini yuzaga chiqarish uchun zamon va makon omili ham jiddiy ta'sir etadi. Ayni nutqiy faoliyat uchun tanlangan vaqt hamsuhbatning "sovib" ulgurmagan pallaga to'g'rilangandi. Bu esa kommunikativ maqsadning ijobiy tomonga hal bo'lishini ta'minlagan. Agar boshqa vaqt tanlaganda, balki natijaviy intensiya to'liq yuzaga chiqmagan bo'lar edi. Kommunikativ aktning yuzaga chiqishida illokutiv aktning ahamiyati kattadir. So'zlovchi o'z maqsadini voqealantirar ekan illokutiv akt tuzuvchisiga aylanadi. Jumladan hikoyaning yana bir qahramonining quyidagi gapini ko'rib chiqsak: Turing, bolam, choy damladim. Tamaddi qilib oling. Bunda nutq egasining choy damlagani haqida xabar berish, tinglovchini uyg'otish maqsadi, g'amxo'rlik qilayotganini bildirish, hamda tamaddi qilish vaqti bo'lganligi haqida darak berish maqsadlari ifodalash imkoni paydo bo'lgan. Umuman, natijaviy intensiyaga erishish uchun so'zlovchining gapi tinglovchiga ta'sir etishi zarur bo'ladi. Bu uning lisoniy birliklardan qay darajada foydalana olishi hamda nolisoniy birliklarni o'z o'rnida ishlata olish mahoratiga bog'liqdir. Aynan shu omillar nutqiy aktning ta'sir o'tkazish bosqichi perlokutsiyani yuzaga chiqaradi. Bu bosqichda so'zlovchi tinglovchining his-tuyg'ulariga ta'sir etadi va natijaviy intensiyaga erishadi. Yuqoridagi gapda so'zlovchining tinglovchiga onalarcha mehr ko'rsatayotganligi uning maqsadi(uyg'onishi va tamaddilanishi)ga erishishiga sababchi bo'lgan jihatlardan. Kommunikativ maqsadni amalga oshishida nutqiy vaziyat muhim ahamiyatga ega. [3:55] Chunki vaziyatni to’g’ri tanlay olish, kommunikantlarning o’z ko’zlagan maqsadiga yetishishi uchun birinchi o’rinda turadigan omillardan biridir. Misol uchun quyidagi nutqiy aktni ko’rib chiqamiz: — Oyi, manavi arizani Usmon Yusupovga olib chiqib berasiz. U kishi o‘g‘lingizni yaxshi taniydi, — dedim. — Voy bolam, u kishini qaydan topaman?! Borsam, oldiga kiritishmaydi. Undan ko‘ra, o‘zingiz opchiqib ber-sangiz yaxshi bo‘larmidi, — dedi oyim — Agar opchiqib bermasangiz, men Andijonga ketaman! O’g‘lingizni kutish kerak bo‘lsa, Andijonda ham kutaveraman! — deb shart qo‘ydim.[1:] Nutqiy jarayonda diskurs ishtirokchilarining kommunikativ maqsadlari o’zaro uyg’un bo’lsagina ma’lum bir natija yuzaga keladi. Matnni chuqur tahlil qilsak, kommunikatlarning maqsadi o’zaro parallel tushgan, lekin suhbatdoshlar nutqidagi boshlang’ich intensiya tubdan farq qiladi. Adresantga tegishli: Oyi, manavi arizani Usmon Yusupovga olib chiqib berasiz. U kishi o‘g‘lingizni yaxshi taniydi, qismida uning boshlang’ich maqsadi arizani oyisi orqali Usmon Yusupovga yetkazish va o’z kommunikativ maqsadiga erishish uchun tinglovchiga ta’sir kuchi yuqori bo’lgan o‘g‘lingizni yaxshi taniydi jumlasidan foydalangan. Adresatning nutqida esa uning boshlang’ich intensiyasi biroz boshqacha: rad etuvchi darak-xabar ma’nosidadir. U suhbatdoshiga kuchliroq ta’sir etish va maqsadiga erishishni osonroq kechishi uchun xabarni ta’kidlash orqali reaksiya hosil qilgan. Bu jarayonda u kishini qaydan topaman?! Borsam, oldiga kiritishmaydi. Undan ko‘ra, o‘zingiz opchiqib bersangiz yaxshi bo‘larmidi kabi nutq parchalaridan foydalangan. Hamsuhbatini o’ziga jalb qilish va emotsional ta’sir etish mqsadida Voy bolam, undovli undalamasidan foydalangan. Suhbatdoshini o’z fikriga ko’ndirish uchun o‘zingiz opchiqib bersangiz yaxshi bo‘larmidi jumlasidan foydalangan. Adresatning adresantdan yoshi ulug’ bo’lsada, u o’z kommunikativ maqsadiga erishish uchun yaxshi bo‘larmidi ko’rinishidagi so’roq shaklida bo’lgan iltimos ma’nosidagi nutqiy aktdan foydalangan. So’zlovchi esa o’z maqsadiga erishishdan qaytmaydi va u ham o’z maqsadiga erishish uchun — Agar opchiqib bermasangiz, men Andijonga ketaman! O’g‘lingizni kutish kerak bo‘lsa, Andijonda ham kutaveraman! jumlalarini o’rinli qo’llaydi. Ushbu parchada adresantning asosiy kommunikativ maqsadiga erishish uchun adresatga ogohlantirish, qisman tahdid ko’rinishidagi xabar intensiyasi yaqqol ko’rinadi. Emotsianal ta’sirni hosil qilish uchun “nozik masala”ga ishora qiluvchi lisoniy birliklarni ishlatadi. So’zlovchi ongida ma’lum bir reja, ko’zlangan natija xarakteri bilan bog’liq bo’lgan nutqiy harkat dasturi tuziladi. So’zlovchi o’z mo’ljali xarakteridan kelib chiqib lisoniy birliklarni tanlab oladi. [3:55] Adresant o’z nutqini adresatga tushunarli bo’lishi va yuqori nutqiy samaraga erishish uchun unga dahldor bo’lgan shaxs va shaxsga borib taqaluvchi voqea tasviridan foydalanadi. Bu jarayoda so’zlovchining nutqil layoqati va vaziyatdan kelib chiqib kerakli lisoniy birlikni tanlay olish qobiliyati yanada yorqinlashadi. Hikoyaning davomida berilgan quyidagi parchada so’zlovchi o’zining kommunikativ maqsadi ijobiy samaraga ega bo’lganligini ko’rish mumkin: — Yuguring! Anavi militsioner turgan eshikka qarab yuguring! — dedim. Oyim qo‘lida ariza bilan o‘kdek otilib ketdi. Yusupov mashinasidan tushayotgan payt oyim ancha berida edi. Bu so’zlovchiga tinglovchining ruhiy holati ma’lumligi, uning xarakteri va shu kabi boshqa qo’shimcha omillardan o’z o’rnida unimli foydalana olish darajasida yuqori kommunikativ layoqatga ega ekanligini bildiradi. Umuman olganda, har qanday nutqiy akt ma'lum bir kommunikativ maqsadni ko'zlab tuziladi. Uning ijobiy yoki salbiy samaraga ega bo'lishi esa ishtirokchilarning lisoniy va nosiloniy birliklardan foydalana olish layoqatiga ko'p jihatdan bog'liq. Badiiy asarda bunday voqealanishlar muallifning badiiy til xususiyatlarini to'g'ri anglab yetishi kerakligi hamda o'z uslubiga ega bo'lishi kerakligini taqazo etadi. Muloqot intensiyasi uzatilayotgan axborotning negizini tashkil qiladi. Shu sababli muloqot jarayonida so‘zlovchi tinglovchiga yetkazish istagida bo‘lgan axborotni qanday uzatishi va umuman ushbu axborotni muloqot matniga kiritish yo‘llari masalasiga qiziqish kuchli (Sperber, Welson 1995; Luzina 1994). Muloqot maqsadini bu yo‘nalishda o‘rganishda asosiy e'tibor muloqotning kognitiv jarayon sifatida kechishiga qaratiladi. E'tibor bering: muloqotga kirishayotgan shaxsning asosiy maqsadi axborotni uzatish emas, balki tinglovchini ushbu maqsadni anglashga undashdir . Aynan shuning uchun ham kommunikativ birlik mazmuni voqyelik haqidagi xabar bilan chegaralanib qolmaydi, balki propozitsiya mazmuniga qo‘shimcha ma'nolarni ham ifodalaydi (Bunday qo‘shimcha ma'no turiga, masalan, emotsiyani kiritish mumkin). Maqsadli ifodalanadigan kommunikativ mazmun va so‘zlovchi istagi bilan bog‘liq bo‘lmagan holda tinglovchi idrokida (qabulida) hosil bo‘ladigan informativ mazmun bir-birini inkor qilmaydi, aksincha, ular o‘zaro qorishib, birikib, muloqotning samaraliligini ta'minlovchi omilga aylanadilar. Kommunikativ va informativ mazmunlar uyg‘unligi muloqot tizimi makrobirligining yaxlitligini ta'minlaydi. Hozirgi paytda bunday yaxlitlik xususiyatiga faqatgina diskurs ega ekanligi e'tirof etilmoqda. Nutqiy aktning bu turdagi vazifalarini aniqlash uchun intensiya tahliliga, ya'ni nutqiy harakat maqsadini aniqlashga yo‘naltirilgan tahlilga murojaat qilmoq kerak. Intensional tahlil da kommunikativ jarayonda voqyelanadigan nutqiy faoliyatning so‘zlovchi maqsadi, istagi bilan bog‘liq tomonlari o‘rganiladi. Odatda, ushbu tahlil uslubi asoschilari (Searl 1983) har bir nutqiy harakatga yagona bir maqsadga (yagona intensiyaga) ega bo‘lgan birlik sifatida qarash tarafdoridirlar. Ammo men bu dunyoni juda erta tark etgan marhum do‘stim, Kiev universitetining professori Oleg Georgeevich Pochepsov fikriga qo‘shilish istagidaman. Uning talqinicha, «nutqiy harakat va bu harakat vositasida voqyelanadigan maqsad so‘zlovchi ko‘zlagan asosiy maqsadga erishishning faqatgina bir bosqichidir» (Pochepsov 1986: 75). Shuning uchun ham olim umumiy intensiyani ikki qismga ya'ni «boshlang‘ich intensiya (maqsad)» va «natijaviy intensiya» ga ajratishni taklif qiladi. Intensional tahlilning bu turi haqiqatdan ham nutqiy aktning mazmunini to‘liqroq tasavvur qilish imkonini beradi. Masalan, « Vokzalga qanday borsa bo‘ladi ?» gapi talaffuz etilganda, so‘zlovchining boshlang‘ich maqsadi tinglovchidan kerakli axborotni olish, ya'ni vokzalga qanday borishni bilib olishdir. Lekin asl niyat boshqacharoq: vokzalga yetib olish. Xuddi shu niyat oxirgi yoki natijaviy maqsaddir. Demak, nutqiy harakat bajarilishini ikki bosqichli jarayon sifatida qarash mumkin: birinchisida boshlang‘ich maqsad ifodalansa, ikkinchisida natijaviy maqsad hosil bo‘ladi. O.G.Pochepsov boshlang‘ich maqsad harakati gapning strukturaviy semantik xususiyatlariga asosan mos kelishini qayd etadi. Binobarin, « Vokzalga qanday borsa bo‘ladi ?» nutqiy tuzilmasining boshlang‘ich intensiya akti so‘rovdir, « Bugun universitetda uchrashuv bo‘ldi » tuzilmasiniki – darak, xabar berish bo‘lsa, « Kitobimni qaytar !» tuzilmasida boshlang‘ich intensiya so‘zsiz, buyruq, talab qilishdir. Ammo natijaviy maqsad harakatlari birinchidan, son jihatidan ko‘p, ikkinchidan, ular uchun gapning struktur-semantik tuzilishi hyech qanday ahamiyatga ega emas. Natijaviy intensiyaning shakllanishi gaplarning nafaqat ma'no xususiyatlari, balki ularning faollashuv muhiti, nutq konteksti bilan ham bog‘liqdir. Boshqacha aytganda, natijaviy maqsad akti, lisoniy harakatlar bilan bir qatorda, nolisoniy harakatlarni ham qamrab oladi. haqiqiy muloqot tizimida hosil bo‘ladigan nutqiy tuzilmalar tarkib va mazmun jihatidan murakkab strukturaga ega bo‘lishi mumkinligi barchamizga ma'lum voqyelikdir. Bundan tashqari, yagona bir propozitsiya mazmuni va strukturasiga ega bo‘lgan gap turli sharoitda turli illokutiv maqsadni ifodalashi mumkinligini ham unutmaslik lozim. Masalan, «Sening nohaq ekanligingni aytsam maylimi?» gapi vositasida savol (ijozat so‘rash) va tasdiq ya'ni suhbatdoshning nohaqligi haqida xabar berish maqsadlari ifoda topadi. Bunday poliintensionallik (ko‘p maqsadlilik) ifodalanadigan nutqiy harakatlar (Pospelova 1988: 149) formal talqini uchun qo‘shimcha formallashtirish amallariga murojaat qilish ehtiyoji tug‘ilish muqarrardir. Muloqot jarayonida ishtirokchilar o‘zaro munosabatlar tengligini ta'minlash uchun kommunikativ maqsadga mos keladigan harakatlar rejasini tuzadilar va ushbu rejani amalga oshirish imkonini beradigan lisoniy vositalarni tanlaydilar. Kommunikativ maqsad ifodasi ikki yo‘sinda kechishi ma'lum. Bularning biri intensiyaning yashirin ifodasi bo‘lsa, ikkinchisi fikrni ochiq izhor qilishdir. Yaqinda o‘qituvchilarimizdan biri qiziq bir voqyeani hikoya qilib berdi: Samarqandda o‘tkazilgan anjumanda ishtirok etish uchun kelgan poytaxtlik yirik bir professor shahar markaziy univermagini aylanish istagini bildiradi-yu, yaqinda nomzodlik dissertatsiyasini himoya qilgan, lekin hozircha OAKdan tasdiq olmagan haligi o‘qituvchimiz unga hamrohlik qiladi. Univermagda poytaxtlik mehmon charm kurtkani yoqtiradi va uni kiyib, «Eh, attang, yetarlicha pul olib kelmabman- ku», deb hamrohiga murojaat qiladi. Tagma'noni anglagan suhbatdosh to‘g‘risini aytib qo‘ya qolibdi: «Domla, kechirasiz, mening ham pulim yo‘q». P.Braun va S.Levinsonlar, kommunikativ maqsadni ifodalash yo‘llarining farqiga nisbatan «salbiy va ijobiy hurmat»ni (negative and positive politeness) farqlashni taklif etadilar. Ularning birinchisida o‘zgalarning vaqtini olayotganligi, e'tiborni jalb qilayotganligi uchun, ularga yetkazilayotgan «zarar»ning o‘rnini to‘ldirish ehtiyoji bajariladi. Binobarin, «Kechirasiz, band ekanligingizni bilaman, lekin menga maqolani yozishga yordam bera olmaysizmi?» Lekin xuddi shu iltimos intensiyasi do‘stona vaziyatda, ijobiy hurmat sharoitida boshqa ko‘rinish oladi: «Menga ushbu maqolani tugatishga yordamlashib yubor!» Ikki turdagi hurmat strategiyalarini faollashtiruvchi lisoniy vositalar tuzilishi jihatidan o‘zaro farq qiladilar. Masalan, salbiy hurmat strategiyasini (negative politeness strategy) faollashtiruvchi nutqiy tuzilmalar struktura jihatidan mukammalroq ko‘rinishga ega bo‘lib, ular ko‘pincha bilvosita nutqiy aktlarni ifodalovchi tuzilmalar (so‘roq gap, shart mayli va hokazo) vositasida hosil bo‘ladi. Bilvosita ifodalanayotgan, mazmunan unchalik aniq bo‘lmagan, odatda shakliy jihatdan uzun nutqiy tuzilmalarning qo‘llanishi so‘zlovchi hurmat va qadriyatni saqlashga urinayotganidan darak beradi. Zamonaviy tilshunoslikda deyksis hodisasi keng ma'noda talqin qilinib, uning nutqiy faoliyatning barcha turlariga oidligi e'tirof etilmoqda. Deyktik mazmun kommunikativ harakatning «zamon-makon-ijtimoiy tuguni qo‘shimchasi» (Kravchenko 1992: 88) sifatida hosil bo‘ladi hamda turli shakl, ko‘rinishda namoyon bo‘lish imkoniyatiga ega. His-tuyg‘uning nutqiy faoliyat kechishidagi ta'siri emotsiya deyksisining turli ko‘rinishlarini namoyon qiladi. V.I. Shaxovskiy va uning shogirdlarining fikricha, emotsional nutqiy faoliyatning kechishi to‘rt asosiy xususiyatning o‘zaro munosabati natijasidir. Bunday ko‘rsatkichlar quyidagilardir: 1) so‘zlovchining emotiv maqsadi (intensiyasi); 2) uning hissiyotining modalligi; 3) emotsionallik darajasi; 4) emotsiyaning yo‘naltirilishi, ya'ni mo‘ljali (Shaxovskiy, Jura 2002: 47). Ye.M.Volf emotsional nutqiy birliklarning ikki xil intensiyaga (maqsadga) ega bo‘lishini ta'kidlamoqchi bo‘lgan edi. Birinchi turida tinglovchida ma'lum bir his-tuyg‘u tug‘dirish maqsadi ko‘zlansa, ikkinchisida esa so‘zlovchi o‘z hissiyotlarini ma'lum qilishga harakat qiladi (Volf 1985: 166). Biroq bu ikki turdagi maqsadni bir-biridan ajratish qiyin, har ikkala holatda ham kommunikativ vazifa bir xilda namoyon bo‘ladi va nutqiy harakatdan kutiladigan samara ham yagonadir. Chunki har qanday holatda ham nutq sub'ekti bayon qilinayotgan hodisa va nutq vaziyatiga emotsional baho beradi hamda tinglovchining xatti- harakatiga ta'sir o‘tkazadi. Hozirgi zamon xorijiy tilshunoslikda 1972 yilgacha matn lingvistikasi pragmatikaga oid umumlashtirilgan qo‘lga kiritilgan ishlar V.Dresslerning “Matn nazariyasi muammosi” nomli ishida o‘z aksini topgan. U D.Vunderlix, V.Kummer, G.Klaus fikrlariga qo‘shilgan holda suhbat ishtirokchilarining til belgilariga munosabati pragmatika asosi hisoblanadi deydi.1 Shu bilan birga u o‘rganilayotgan holatning funksional xususiyatiga ham diqqat qaratadi. Ya'ni til belgilarining kommunikatsiya aktlaridagi qator ekstralingvistik elementlarga bog‘liqligini aytadi. Bundan tashqari, V.Dresler matn pragmatikasi ekstralingvistik statusga ega (“pragmatika lingvistikaga umuman tegishli emas”) deb e'lon qiladi.2 Aytgancha, “Matn pragmatikasi” deb nomlanuvchi tilshunoslikning matn tahlili bo‘limida muallif lingvistik elementlarni pragmatik ma'no sifatida qayd etganidek, lingvistik belgilar va ekstrolingvistik sharoitlar bog‘liqligini aytadi. Aniqroq qilib aytganda, u pragmatik relevant dolzarb bo‘linishi, so‘zlarning pragmatik roli jihatidan tartibi, semantik aloqaning pragmatik asoslanganligi va shu kabilar haqida gapiradi. Muallif tomonidan tildagi ziddiyatlarni yechishda pragmatikaning o‘rni; matnning pragmatik shartlari kabi mavzuni lingvistik jihatdan amalga oshirilishi; matnning pragmatik jihatdan tobe bosh va oxirgi qismlarini lingvistik bezash kabi masalalar ko‘rib chiqiladi. Tahlil natijalari V.Dresslerni matndagi lingvistik elementlarda pragmatik holatlar ham bor degan fikrga keltiradi. Shuning uchun bizda pragmatika va lingvistika bir-biriga qiyoslanmaydigan holat, ularni bir-biriga qarshi qo‘yish mumkin emas, degan tushuncha paydo bo‘ladi. Bizningcha, pragmatikani matndagi bir aspekt sifatida semantika bilan bir qatorda qarab chiqilsa, maqsadga muvofiq bo‘lardi. Qizig‘i shundaki, V.Dressler tez-tez matn pragmatikasiga matn tuzilishi darajasidagi kabi izohlar bergan.3 V.Dressler o‘z ishlarida bevosita matn pragmatikasi masalalariga juda kam e'tibor qaratgan. V.Dressler muallif maqsadi, jo‘natuvchi va qabul qiluvchining layoqati va bilimdagi shart-sharoitlari, oluvchining joyi va qabul qilish kengligi, sotsial munosabatlarda jo‘natuvchi va oluvchi o‘rtasidagi shart-sharoitlar, jo‘natuvchining intensiyasi kabi masalalarni pragmatik deb hisoblaydi. Shuningdek, kommunikativ tasniflash 1 , performativli predikatlar – qaysikim xabar berish vazifasini bajaruvchi (Darstellungsfunktion), matn yordamida xabar qabul qiluvchi, istak hosil qilish vazifasini bajaruvchi (Auflosungsfunktion), baholash vazifasini bajaruvchi (Bewertungfunktion) – jo‘natuvchi bahosi, murojaat vazifasini bajaruvchi (Kundgabefunktion) kabi muammolar ham shu yerga kiritiladi. Ana shulardan kommunikativ predikatlarga munosabat paydo bo‘ladi. Yuqorida bayon qilinganlardan shu narsa anglashiladiki, sanab o‘tilgan funksiyalarning hammasi yagona maqsadga – qabul qiluvchining ta'sir doirasiga qaratilgan va ular ta'sir doirasining turli yo‘llarini hosil qilishi mumkin. Ya'ni-to‘g‘ridan-to‘g‘ri ta'sir qilish (funksiya pobujdeniya) va noto‘g‘ri yo‘l bilan ta'sir qilish (funksiya soobsheniya, funksiya obrasheniya, otsenochnaya funksiya). Matn pragmatikasi mavzusining munozarali masalalariga V.Dressler pragmatika mazmunini kiritadi1 Bu muammo bo‘yicha bir qator fikrlarni bayon etadi. Shulardan biri matn pragmatikasi gap pragmatikasi qiymati sifatida o‘rganilishidir. Z.Shmidt, Ya.Petefi, Van Deykning fikrlaricha, matn butun holicha o‘z muallifiga va qabul qiluvchisiga tegishli bo‘lib, butun boshli matn orqali ma'lum bir maqsadga erishiladi. Aniqroq qilib aytganda 1 1 Dressler.V.Problema teorii teksta. –M.: MGU, 1978. –S.92. 2 Dressler.V.Problema teorii teksta. –M.: MGU, 1978. –S.67. 3 Dressler.V.Problema teorii teksta. –M.: MGU, 1978. –S.73. “Ta'lim, fan va ishlab chiqarish integratsiyasida intellektual salohiyatli yoshlar mamalakat taraqqiyotining muhim omili” konferensiya materiallari. matnni jo‘natish – ma'lum bir maqsad yo‘lidagi kommunikativ holatdir.2 Bizning fikrimizcha , har ikkala fikr ham to‘g‘ri. Chunki ular bir-biriga qarama-qarshi ma'no anglatmasdan, aksincha bir-birini to‘ldiradi. Bu matn tahlilida katta yordam beradi. Nutqiy muloqotda so`roq gaplarning miqdoran ko`p qo`llanilishiga va mazmunan o`zgarishiga nafaqat pragmatik vaziyat, balki muloqot ishtirokchilarining kommunikativ intensiyasi (maqsadi) ham o`z ta sirini‟ o`tkazadi. Takror keltirilgan bo`lsa ham, quyidagi muloqot kommunikativ intensiyaning so`roq gaplarga ta sirini tahlil qilishga yordam beradi: “ − Siz nega ‟ o`ynamaysiz, Tilov? Xudo ursin, cholga o`xshaysiz. − Bo`lmasam kampirga uylanasiz. − Bu mening ishim. − Bo`ldi endi. Buncha kekkaymang. − Umida sirpanib kelib, Tilovning tirsagidan ushladi. − Yuring. Mendan xafasiz-a? − Nega? − Xafa bo`lmang, Tixon, -dedi Umida iyagini oldinga chiqarib. Yo`lda Tilov Jamshiddan so`radi: − Tixon nima degani? − Tixon? Tixon− Ostrovskiy pyesasidagi qahramon. Katerinaning eri. Umida sizni Tixon dedimi? − Ha. − Siz, Katerinam bo`l, demabsiz-da. Tilov indamadi” [48, 46]. Muloqotda yashirin pragmatik intensiya Jamshidning savoli, ya ni “Umida sizni Tixon dedimi? so`roq ‟ gapi orqali oydinlashtiriladi. Muloqot intensiyasi Jamshidning Tilovga aytgan “Siz, Katerinam bo`l, demabsiz-da” gapi orqali ochib beriladi. Ko`rinadiki, Tilov Umidani sevishi yoki sevmasligini aniqlashga qaratilgan so`roq gaplar muloqotning yashirin intensiyasini oydinlashtirishga xizmat qiladi. Shu bilan birga, muloqot ishtirokchilarining yosh xususiyatlari, ayni sevish va sevilish yoshiga xos ruhiy holatlar va ularning gender tabiatini asar personajlari (Umida va Tilov) misolida anglash imkoniyati yuzaga chiqadi. Umidaning xarakterida o`zbek qizlariga xos samimiylik, sho`xlik, o`z munosabatini ochiq-oydin bildirmay “parda”lab gapirish, ayni paytda, intellektual darajasini namoyon qilish kabi xususiyatlar borligi ma lum bo`ladi. O`z ichki kechinmalarini yashirish, his- ‟ tuyg`ularini oshkora qilmaslik, vazminlik va oriyatlilik ko`proq yigitlarga, to`porilik esa yigitlarning ayrim toifasiga xosligi Tilov qiyofasida gavdalanadi. Ammo Jamshid − muloqotdagi yashirin maqsadni ochib beruvchi shaxs. Bu yigit N.Ostrovskiy pyesasini o`qiganligi bois Tixon nima 48 degani? savoliga javob topadi va Tilovga nisbatan intellektual darajasi baland ekanligi anglashiladi. Demak, badiiy asarda o`zbek yoshlarining xarakter xususiyatlari personajlar uchligi munosabatida, aynan Umida, Tilov va Jamshidlar muloqotida ko`rsatilgan. Bu muloqotda so`roq gaplar kommunikativ intensiya bilan bog`liq pragmatik xususiyatlarini reallashtirgan. So`roq gaplar boshqa nutqiy vaziyatlarda ham kommunikativ intensiyani yuzaga chiqara oladi. Chunonchi: ”Kapitan katta: − Tur, tur deyman!-deya baqirib berdi. Bo`zbola qo`llarini qovushtirib qotib qoldi. − Manavi odamni taniysanmi?!-dedi kapitan katta” [46, 203]. Bevosita rasmiy so`roq vaziyatida Manavi odamni taniysanmi?! gapi voqelashgan. Muloqotda bu so`roq gap tasdiq yoxud inkorni talab qiladi. Shunga ko`ra, diskursda quyidagi birliklar yuzaga chiqqan: ”Bo`zbolalar men tarafga sigir qarash qildi. − Tanimaymiz, -dedi. Kapitan katta menga yuzlandi. − Shularmi?-dedi. − Shular, ha, shular,-dedim” [46, 203]. Tabiiyki, adresantning keyingi ”Shularmi?” gapi ham tasdiq yoki inkorni talab qilishi adresatning ”Shular, ha, shular” javobidan anglashiladi. Mazkur so`roq gaplar so`roq jarayonida adresant ko`zlagan maqsadni ochiq ifodalamaydi. Aybdorlarni aniqlash maqsadi muloqot ishtirokchilariga berilgan savollarning konseptual asosida yashirin. Kommunikativ maqsadning oshkora ifodasi gumondorlarni cho`chitishi tayin. Shuning uchun adresant nutqida va tanlagan gaplarida intensiya yashirin bo`lishi maqsadga muvofiq. So`roq gaplarda kommunikativ intensiyaning ifodalanishini ”Ot kishnagan oqshom” qissasidan tanlangan quyidagi diskurs misolida kuzataylik: ”Bir katta Rahmon birodarimni so`roqqa tutdi: − Ayting-chi, nega voyaga yetmagan bolani urdingiz? 49 − Urganim yo`q, kalla qildim, -dedi Rahmon birodarimiz. − Baribir, urgan hisoblanadi. Yuzida jarohat bor. Pulingizni o`g`irlagan ekan, yana tag`in ushlab olibsiz ekan, militsiyaga topshirish kerak edi! − Kuchim yetmadi. − Urishga yetgan kuchingiz militsiyaga yetaklab borishga yetmadimi? − Uch birday yigitga qanday qilib kuchim yetadi?” [46, 208] Muloqotda Ayting-chi, nega voyaga yetmagan bolani urdingiz? so`roq gapi adresatning harakatni amalga oshirganligini tasdiqlashi yoki inkor etishini aniqlash maqsadida yuzaga kelgan. Muloqotda adresat − Rahmonning Urganim yo`q, kalla qildim gapi ushbu so`roq gapning javobi bo`lib, kommunikativ intensiyani oydinlashtiradi. Muloqotdagi boshqa so`roq gaplarda kommunikativ maqsad qanday ifodalangan? Buni aniqlash uchun tahlilni davom ettiramiz. Kapitan nutqidagi Urishga yetgan kuchingiz militsiyaga yetaklab borishga yetmadimi? gapi ishharakatning noo`rinligini ta kidlash va‟ uning boshqa variantini taklif qilish mazmuniga ega. Bunda adresant o`z maqsadini ochiq-oydin bildirgan. Ushbu so`roq gapdan anglashilayotgan qonuniy to`g`ri yo`l tutishga da vat qilish, sodir etilgan harakatning noto`g`ri ekanligini ‟ ta kidlash mazmuni ham buni tasdiqlab turibdi. Ayni paytda, so`roq gap harakatni ‟ bajarishga da vat etish, muayyan ishharakatni amalga oshirishni taklif qilish kabi ‟ pragmatik mazmunga egaligini ko`rsatadi. Biroq Uch birday yigitga qanday qilib kuchim yetadi? gapida da vat qilingan harakatni bajara olmaslik, ya ni inkor ‟ ‟ (”Kuchim yetmaydi”) mazmuni ifodalangan. Bu gap, aslida, ritorik so`roq gap shaklida berilgan bo`lsa ham, nimanidir aniqlash maqsadini emas, balki savolga savol tarzidagi javobni aks ettiradi. Adresat savolga to`g`ridan to`g`ri javob berishi mumkin edi, ammo yozuvchi nutqiy muloqotning milliy tabiatini jonli ifodalovchi o`zbekona so`z o`yini, qochirim, hozirjavoblik xususiyatlarini ko`rsatish maqsadida tilimizning sintaktik imkoniyatlaridan o`rinli foydalangan. Natijada so`roq gaplarga xos yana bir pragmatik vazifani ko`rsatib bergan. 50 Tilning sintaktik me yorlariga ko`ra, yuqoridagi gap o`rnida darak, xabar mazmunini ‟ ifodalovchi Uch birday yigitga kuchim yetmaydi, shuning uchun militsiyaga yetaklab borolmasdim gapi voqelashishi lozim. Ona tilimizning sintaktik imkoniyatlari shu darajada keng va xilma-xilki, so`roq gap orqali darak, xabar, tasdiq, inkor, taklif, gumon, buyruq, istak kabi mazmuniy rang-baranglikni ifodalash mumkin. Muloqotda so`roq gaplarning ishlatilishiga doir diskursiv material badiiy asar matnida ko`plab uchraydi. So`roq gaplar qo`llangan yana bir matnni ko`zdan kechiramiz: ”−Xo`p, baroringizni bersin! −direktor bir qadam qo`yib, yana muallimni to`xtatdi: − E tiborov, sovxozimizga ishga o`tmaysizmi? ‟ Ish yo`q emas, bor... Mana klub quryapmiz. Maoshiyam yaxshi! Keyin o`zimizning odamimiz bo`lasiz, har holda, qarashardik-da, a? Kechirasiz, menga shu... o`qituvchilar, redaksiya xodimlari yoqmaydi. Sal ig`vogarroq bo`ladi. To`g`ri, o`qituvchilar bizniyam o`qitgan, gazetayam ishimizga yordam beradi... Xo`sh, taklifim yoqdimi? Ehson E tiborov bo`shashib, qorga tikildi: − Yo`q,‟ o`rtoq Eshquvvatov!-dedi. −Men kasbimni yaxshi ko`raman! Maoshi kam bo`lsa ham, uni boshqa ishga alishmayman. Tushundingizmi? − Tushundik, tushundik...” [49, 62]. Direktor va o`qituvchi orasidagi muloqotdan ma lum bo`ladiki, direktor ‟ E tiborovga (o`qituvchiga) yangi ish o`rnini taklif etadi. Muloqotda bu taklif ‟ E tiborov, sovxozimizga ishga o`tmaysizmi? so`roq gapi orqali ifodalangan. ‟ Mazmunan taklifni ifodalayotgan so`roq gap darak gapga teng vazifani bajargan: E tiborov, sovxozimizga ishga o`ting/ E tiborov, sovxozimizga ishga o`ta qoling ‟ ‟ (takilf, istak, undash mazmuniga ega). Ta kidlash kerakki, so`roq gaplar ayni ‟ pragmatik vazifasi tufayli nutqiy muloqotda eng faol qo`llanuvchi til birligidir. Keyin o`zimizning odamimiz bo`lasiz, har holda, qarashardik-da, a? jumlasi kommunikativ maqsadni aniqlashtiradi. Chunki adresantning asosiy maqsadi ”o`qituvchi E tiborovni o`z odamlari safiga qo`shish va muxoliflarni 51 ‟ kamaytirish”dir. Shuning uchun uni qiziqtirishga urinadi, bu uning gapiga qo`shilgan savol ohangidan anglashiladi (har holda, qarashardik-da, a?). So`roq gaplardagi yuklamalar (-mi; -a) adresant ko`zlagan maqsadni ifodalashga xizmat qiladi, ammo bu pragmatik vaziyatda kuchli vosita hisoblanmaydi. Chunki adresant tilning boshqa vositalaridan foydalanishi va gap kesimlarini shakllantiruvchi fe llarning aniqlik (xabar) maylida qo`llanishiga erishishi ‟ mumkin. Bunda so`roq gaplar E tiborov, sovxozimizga ishga o`ting yoki Keyin ‟ o`zimizning odamimiz bo`lasiz, har holda, qarashib turamiz tarzidagi darak gaplar bilan ifodalangan bo`lar edi. Lekin norasmiy muloqot jarayonida adresant − direktorning taklifi rad etilmasligiga qat iy ishonch yo`q. Taklifni qat iy ‟ ‟ bildirgandan ko`ra, adresatni o`ylab ko`rish, qiziqtirishga undash va bordi-yu, taklif qabul qilinmasa, shunchaki istak bo`lib qolishi kommunikativ intensiyaga mos. Bunday vaziyatda adresantga so`roq yuklamalari, so`roq ohangi, so`roq gap shakli qo`l keladi. Shuning uchun muloqotda so`roq gaplar tanlangan va kommunikativ intensiyaga muvofiq qo`llangan. Muloqot jarayonida adresantning maqsadi oydinlashib boradi. Bu uning Kechirasiz, menga shu... o`qituvchilar, redaksiya xodimlari yoqmaydi. Sal ig`vogarroq bo`ladi. To`g`ri, o`qituvchilar bizniyam o`qitgan, gazetayam ishimizga yordam beradi... degan gaplarida aniq ifodalangan. So`z navbati yana taklif masalasiga kelib taqalganda, Xo`sh, taklifim yoqdimi? gapi yuzaga chiqadi. Endi so`roq gap kommunikativ intensiya ochiq ifodalangan lisoniy birlikka aylanadi va bu vaziyatda ham tasdiq yoki inkor mazmunidagi javobni talab qiladi. Shunga ko`ra, adresat − E tiborovning javobi‟ ham qat iy inkorni anglatadi: −Yo`q, o`rtoq Eshquvvatov! Adresatning Men ‟ kasbimni yaxshi ko`raman! Maoshi kam bo`lsa ham, uni boshqa ishga alishmayman degan gaplari taklif rad etilganligini va hatto, uning sabablarini ochib beradi. Tushundingizmi? so`roq gapi bunday vaziyatda kommunikativ maqsadni ochib beradi. Ayni paytda, ta kidni, ya ni ”bilib qo`ying, tushunib oling” ‟ ‟ mazmunini bildiradi. HIKOYADA KOMMUNIKATIV INTENSIYANING VOQEALANISHI ASOSIY KOMMUNIKANT - KM(1)- MUALLIF MAQSADI – O’QUVCHI LA RNI O’Z A SA RI GA QI ZI QTI RA OLI SH ASOSIY YORDA MCHI VOSITA LAR – OBRAZ LAR KOMMUNIKANT(1)- KOMMUNIKANT(2)- HAMSUHBAT- Foydalanailgan adabiyotlar ro'yxati Ahmadov S. Menga yetib kelmagan xat.2005. Safarov Sh. Pragmalingvistika /monografiya. -T., 2008 Pardayev Z. Pragmatik lingvistika. -S., 2013.Badiiy matndayozuvchi kommunikativ maqsadini amalga oshirish vositalari to'g'ri tanlangan qahramonlar badiiy ifoda tanlash mahorati makon va zamonni yozish uslubi emotsional ta'sir kuchiKOMMUNIKANT(1)- KOMMUNIKANT(2)- HAMSUHBAT- Стариченок В.Д. Большой лингвистический словарь. –Ростов-на-Дону. “Феникс” 2008, - С. 523.

NUTQDA KOMMUNIKATIV INTENSIYA REJA: 1 . Muloqot intensiyasi 2 .So’roq gaplarda kommunikativ intensiya

O’rta asrlarda kommunikativ intensiya falsafiy tushuncha sifatida paydo bo’lib, maqsad, niyyat, mo’ljal ma’nolarini anglatgan. Nutqda kommunikativ intensiyaning olimlar tomonidan turlicha talqinlari uchraydi. Masalan, Z.Pardayev va Sh. Safarov vu borada J.Ostinning fikrlariga tayanadi. S.Pardayev darsligidagi kommunikativ maqsad tushunchasi Sh. Safarov kitobida intensiya atamasi bilan yuritiladi. Birinchi olim maqsadning nutq jarayonida voqealanishidan boshlab bir tushuncha sifatida qo'llaydi, tahlillarni shu asosida keltiradi va ushbu tahlil asoschilari yo'lidan boradi. Ikkinchi olim bu borada marhum do'sti Kiyev universiteti professori Oleg Pochepson fikrini yoqlaydi. Uning qarashlariga ko'ra, nutqiy harakat so'zlovchi ko'zlagan asosiy maqsadga erishishning bir vositasidir.[2:80] Olim intensiyani ikkiga bo'ladi: boshlang'ich va natijaviy intensiya. Bu tavsifni nisbatan to'liq deyish mumkin. Badiiy asar pragmatik tahlilida buning alohida o'rni bor. Hikoya nisbatan kichik janr bo'lganligi uchun unda suhbat ishtirokchilari boshqa yirik janrlarga qaraganda sanoqli bo'ladi. Said Ahmadning "Menga yetib kelmagan xat" hikoyasi ham bundan mustasno emas.Misol uchun hikoya asosiy qahramonining quyidagi gapini olsak: Oyi, bekor qildingiz, ovsinim xafa bo‘lib qoldi, — deyman yo‘l- yo‘lakay. So'zlovchining boshlang'ich maqsadi - bu ishni noto'g'ri bo'lganligini onasiga tushuntirish. Asosiy maqsadi esa nima sababdan bunday qilganligining sababini bilishdir.Sh.Safarovning fikriga asoslansak, nutqiy harakat ikki bosqichga ajraladi. Bular boshlang'ich va natijaviy maqsaddir.Natijaviy intensiya uchun lisoniy birliklar bilan bir qatorda nolisoniy birliklar ham ahamiyatli sanaladi.Yuqoridagi gapda qahramon o'z gapini yo'l-yo'lakay aytganligi ko'rinadi. Nega aynan harakat jarayonida? Manzilga yetib emas, balki manzil tomon yo'lga tushgan paytda? Chunki so'zlovchi kommunikativ maqsadini yuzaga chiqarish uchun zamon va makon omili ham jiddiy ta'sir etadi. Ayni nutqiy faoliyat uchun tanlangan vaqt hamsuhbatning "sovib" ulgurmagan pallaga to'g'rilangandi. Bu esa

kommunikativ maqsadning ijobiy tomonga hal bo'lishini ta'minlagan. Agar boshqa vaqt tanlaganda, balki natijaviy intensiya to'liq yuzaga chiqmagan bo'lar edi. Kommunikativ aktning yuzaga chiqishida illokutiv aktning ahamiyati kattadir. So'zlovchi o'z maqsadini voqealantirar ekan illokutiv akt tuzuvchisiga aylanadi. Jumladan hikoyaning yana bir qahramonining quyidagi gapini ko'rib chiqsak: Turing, bolam, choy damladim. Tamaddi qilib oling. Bunda nutq egasining choy damlagani haqida xabar berish, tinglovchini uyg'otish maqsadi, g'amxo'rlik qilayotganini bildirish, hamda tamaddi qilish vaqti bo'lganligi haqida darak berish maqsadlari ifodalash imkoni paydo bo'lgan. Umuman, natijaviy intensiyaga erishish uchun so'zlovchining gapi tinglovchiga ta'sir etishi zarur bo'ladi. Bu uning lisoniy birliklardan qay darajada foydalana olishi hamda nolisoniy birliklarni o'z o'rnida ishlata olish mahoratiga bog'liqdir. Aynan shu omillar nutqiy aktning ta'sir o'tkazish bosqichi perlokutsiyani yuzaga chiqaradi. Bu bosqichda so'zlovchi tinglovchining his-tuyg'ulariga ta'sir etadi va natijaviy intensiyaga erishadi. Yuqoridagi gapda so'zlovchining tinglovchiga onalarcha mehr ko'rsatayotganligi uning maqsadi(uyg'onishi va tamaddilanishi)ga erishishiga sababchi bo'lgan jihatlardan. Kommunikativ maqsadni amalga oshishida nutqiy vaziyat muhim ahamiyatga ega. [3:55] Chunki vaziyatni to’g’ri tanlay olish, kommunikantlarning o’z ko’zlagan maqsadiga yetishishi uchun birinchi o’rinda turadigan omillardan biridir. Misol uchun quyidagi nutqiy aktni ko’rib chiqamiz: — Oyi, manavi arizani Usmon Yusupovga olib chiqib berasiz. U kishi o‘g‘lingizni yaxshi taniydi, — dedim. — Voy bolam, u kishini qaydan topaman?! Borsam, oldiga kiritishmaydi. Undan ko‘ra, o‘zingiz opchiqib ber-sangiz yaxshi bo‘larmidi, — dedi oyim — Agar opchiqib bermasangiz, men Andijonga ketaman! O’g‘lingizni kutish kerak bo‘lsa, Andijonda ham kutaveraman! — deb shart qo‘ydim.[1:]

Nutqiy jarayonda diskurs ishtirokchilarining kommunikativ maqsadlari o’zaro uyg’un bo’lsagina ma’lum bir natija yuzaga keladi. Matnni chuqur tahlil qilsak, kommunikatlarning maqsadi o’zaro parallel tushgan, lekin suhbatdoshlar nutqidagi boshlang’ich intensiya tubdan farq qiladi. Adresantga tegishli: Oyi, manavi arizani Usmon Yusupovga olib chiqib berasiz. U kishi o‘g‘lingizni yaxshi taniydi, qismida uning boshlang’ich maqsadi arizani oyisi orqali Usmon Yusupovga yetkazish va o’z kommunikativ maqsadiga erishish uchun tinglovchiga ta’sir kuchi yuqori bo’lgan o‘g‘lingizni yaxshi taniydi jumlasidan foydalangan. Adresatning nutqida esa uning boshlang’ich intensiyasi biroz boshqacha: rad etuvchi darak-xabar ma’nosidadir. U suhbatdoshiga kuchliroq ta’sir etish va maqsadiga erishishni osonroq kechishi uchun xabarni ta’kidlash orqali reaksiya hosil qilgan. Bu jarayonda u kishini qaydan topaman?! Borsam, oldiga kiritishmaydi. Undan ko‘ra, o‘zingiz opchiqib bersangiz yaxshi bo‘larmidi kabi nutq parchalaridan foydalangan. Hamsuhbatini o’ziga jalb qilish va emotsional ta’sir etish mqsadida Voy bolam, undovli undalamasidan foydalangan. Suhbatdoshini o’z fikriga ko’ndirish uchun o‘zingiz opchiqib bersangiz yaxshi bo‘larmidi jumlasidan foydalangan. Adresatning adresantdan yoshi ulug’ bo’lsada, u o’z kommunikativ maqsadiga erishish uchun yaxshi bo‘larmidi ko’rinishidagi so’roq shaklida bo’lgan iltimos ma’nosidagi nutqiy aktdan foydalangan. So’zlovchi esa o’z maqsadiga erishishdan qaytmaydi va u ham o’z maqsadiga erishish uchun — Agar opchiqib bermasangiz, men Andijonga ketaman! O’g‘lingizni kutish kerak bo‘lsa, Andijonda ham kutaveraman! jumlalarini o’rinli qo’llaydi. Ushbu parchada adresantning asosiy kommunikativ maqsadiga erishish uchun adresatga ogohlantirish, qisman tahdid ko’rinishidagi xabar intensiyasi yaqqol ko’rinadi. Emotsianal ta’sirni hosil qilish uchun “nozik masala”ga ishora qiluvchi lisoniy birliklarni ishlatadi. So’zlovchi ongida ma’lum bir reja, ko’zlangan natija xarakteri bilan bog’liq bo’lgan nutqiy harkat dasturi tuziladi. So’zlovchi o’z mo’ljali xarakteridan kelib chiqib lisoniy birliklarni tanlab oladi. [3:55] Adresant o’z nutqini adresatga tushunarli bo’lishi va yuqori nutqiy samaraga erishish uchun unga dahldor bo’lgan shaxs va shaxsga borib taqaluvchi

voqea tasviridan foydalanadi. Bu jarayoda so’zlovchining nutqil layoqati va vaziyatdan kelib chiqib kerakli lisoniy birlikni tanlay olish qobiliyati yanada yorqinlashadi. Hikoyaning davomida berilgan quyidagi parchada so’zlovchi o’zining kommunikativ maqsadi ijobiy samaraga ega bo’lganligini ko’rish mumkin: — Yuguring! Anavi militsioner turgan eshikka qarab yuguring! — dedim. Oyim qo‘lida ariza bilan o‘kdek otilib ketdi. Yusupov mashinasidan tushayotgan payt oyim ancha berida edi. Bu so’zlovchiga tinglovchining ruhiy holati ma’lumligi, uning xarakteri va shu kabi boshqa qo’shimcha omillardan o’z o’rnida unimli foydalana olish darajasida yuqori kommunikativ layoqatga ega ekanligini bildiradi. Umuman olganda, har qanday nutqiy akt ma'lum bir kommunikativ maqsadni ko'zlab tuziladi. Uning ijobiy yoki salbiy samaraga ega bo'lishi esa ishtirokchilarning lisoniy va nosiloniy birliklardan foydalana olish layoqatiga ko'p jihatdan bog'liq. Badiiy asarda bunday voqealanishlar muallifning badiiy til xususiyatlarini to'g'ri anglab yetishi kerakligi hamda o'z uslubiga ega bo'lishi kerakligini taqazo etadi. Muloqot intensiyasi uzatilayotgan axborotning negizini tashkil qiladi. Shu sababli muloqot jarayonida so‘zlovchi tinglovchiga yetkazish istagida bo‘lgan axborotni qanday uzatishi va umuman ushbu axborotni muloqot matniga kiritish yo‘llari masalasiga qiziqish kuchli (Sperber, Welson 1995; Luzina 1994). Muloqot maqsadini bu yo‘nalishda o‘rganishda asosiy e'tibor muloqotning kognitiv jarayon sifatida kechishiga qaratiladi. E'tibor bering: muloqotga kirishayotgan shaxsning asosiy maqsadi axborotni uzatish emas, balki tinglovchini ushbu maqsadni anglashga undashdir . Aynan shuning uchun ham kommunikativ birlik mazmuni voqyelik haqidagi xabar bilan chegaralanib qolmaydi, balki propozitsiya mazmuniga qo‘shimcha ma'nolarni ham ifodalaydi (Bunday qo‘shimcha ma'no turiga, masalan, emotsiyani kiritish mumkin).

Похожие

O’QITUVCHINING KOMMUNIKATIV QOBILIYATI
DISKURS HAQIDA.
O‘ZBEK TILINING SOTSIOPRAGMATIK TADQIQI MUAMMOLARI
SHOYIM BO‘TAYEV QISSALARIDA NUTQIY AKT 2
NUTQ MАDАNIYATI