O’rta Osiyo temir davri arxeologiyasi Reja: 1. O’rta Osiyoning temir davri ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlari. 2. Ilk temir davri arxeologiya yodgorliklari. 3. Ilk temir davri xo’jaligi va moddiy madaniyati 4. Shimoliy Baqtriya va Sug’d ilk temir davri arxeologiyasi 5. O’zbekistonning shimoli-sharqiy hududlarining ilk temir dvri arxeologiyasi

O’rta Osiyoning so’nggi bronza davri oxirlarida O’rta Osiyoning janubiy o’lkalari (Baqtriya, Marg’iyoni) o’zgacha ijtimoiy-iqtisodiy va madaniy o’zgarishlar sodir bo’ladi. Yuksak darajada rivojlangan protoshahar turidagi madaniyat markazlari inqiroz jarayoni, ya’ni protoshahar turidagi manzilgohlar tashlab ketilishi kulolchilikda qo’lda yasalib, sirtiga geometrik naqshlar berish an’anasining qayta jonlanishi, haykaltaroshlik, torevtika san’tining yo’qolishi kabilar sodir bo’ladi. Bu jarayon o’tgan asr davr tadqiqotlarda O’rta Osiyodan shimolda so’nggi bronza davrida hayot kechirgan oriy qabilalariga tegishli andronovo madaniyati sohiblarining janubga siljigani natijasi ekanligi arxeolog olimlar tomonidan ma’qullanmoqda. Bronza davri yakunlanishi davomida avval o’quv keyingi davr O’rta Osiyo hududidan topilgan dastalbki temir buyumlar mil. av. I ming yillikning boshlari (Anov-IX-VIII, Daratepa-mil. av. VII-VI, Quyisoy- mil. av. VII-VI, Dalvarzintepa - mil. av. VIII-VII) bilan sanaladi. Lekin ularning keng tarqalishi mil. av. VI-V asrlarga to’g’ri keladi. Shuning uchun ham O’rta Osiyoda ilk temir davrining boshlanishi sanash to’g’risida ilmiy munozaralar mavjud. Ba’zi bir olimlar O’rta Osiyoda ilk temir davri Eron va Hindistonga zamondosh bo’lib, mil. av. X-VIII asrlarda boshlangan deb hisoblaydilar. O’rta Osiyo hududidan topilgan barcha temir buyumlarning sanalaridan xulosa qilib, bu yerda ilk temir davrini mil. av. VII-IV asrlar deb hisoblash maqsadga muvofiq. Mil. av. X-VIII asrlarni esa bronza davridan ilk temir asriga o’tish davri, deb hisoblash mumkin. Umuman, mil. av. I ming yillikning boshlarida O’rta Osiyo hududida yashagan qadimgi dehqon, dehqon- z arvodor va chorvador qabilalari ijtimoiy- iqtisodiy va madaniy hayotida qator o’zgarishlar sodir bo’ladi. O’troq dehqonchilik vohalarida sug’orish tizimi yanada takomillashib, dehqonlar tomonidan yangi yerlar o’zlashtirildi. Manzilgohlarning soni ortib, ularning maydoni kengayadi, hamda ichki strukturasi murakkablashib, yirik shaharlar qaror topadi. Shahar va qishloqlarda me’morchilik va hunarmandchilik takomillashadi. Bu esa ikkinchi ijtimoiy mehnat taqsimoti-dehqonchilikdan hunarmandchilikning ajralib chiqish jarayonini ta’minlaydi. Yirik davlat birlashmalari paydo bo’ladi.

O’rta Osiyoning janubiy hududlari, xususan, Janubiy Turkmaniston (Kopetdog’ yonbag’irlari, Seraxs va Murg’ob vohalari) Surxon, Janubiy Tojikiston, Qashqadaryo, Zarafshon vohalari hamda Farg’ona vodiysi hududlarida muhim o’zgarishlar: dehqonchilikning rivojlanishi va yangi dehqonchilik vohalarining o’zlashtirilishi hamda sug’orish tizimining takomillashishi kuzatiladi. Manzilgohlar soni ortib, muhim madaniy-iqtisodiy markazlar paydo bo’ladi. Qadimgi Choch va Ustrushona hududlarida ham o’zgarishlar bo’ladi. Bu yerda aholining o’troqlashuvi va dehqonchilik xo’jaligi shaklining vujudga kelish kuzatiladi. Dehqonchilik vohalari atrofida, hamda Umumiy tavsifiShimoliy va sharqiy mintaqalarida xo’jalikning muhim shakli-ko’chmanchi chorvachilik paydo bo’ldi. Ko’chmanchi-chorvador qabilalarining moddiy madaniyatiga oid topilmalar Orolbo’yi, Sirdaryoning quyi oqimi Janubiy Tojikiston hududlaridan topib tekshirilgan. Ular o’troq dehqonchilik aholisi bilan doimiy aloqada bo’lganlar. Ular O’rtasidagi aloqalar va o’zaro ta’sir O’rta Osiyoning tarixiy taraqqiyotidagi muhim xususiyatlardan biri hisoblanadi. Mil. av. I ming yillikning boshlarida O’rta Osiyoning barcha hududlarida yashovchi xalqlar ijtimoiy hayotida sodir bo’lgan o’zgarishlarning eng muhimi temirdan yasalagan mehnat qurollari, qurol-yarog’lar va zeb-ziynat buyumlarining tarqalishidir. O’rta Osiyo hududida qaror topgan umumiy va o’ziga xos xususiyatlari bilan ajralib turuvchi bir necha dehqonchilik madaniy markazlari aholisining ijtimoiy munosabatlari, diniy tushunchalari, tarixiy viloyatlar, ilk davlat birlashmalari, tabiy-geografik joylar, alohida joylar va ularning chegaralari bilan bog’liq bo’lgan qisqa ma’lumotlar «Avesto», ahamoniylarning mixsimon yozuvlari va yunon-rim tarixchilarning asarlarida o’z aksini topgan. O’rta Osiyo hududida ilk temir davri arxeologiyasi yaxshi o’rganilgan hududlardan biri Murg’ob vohasi sanaladi. O’lkadagi dastlabki yodgorliklar (Yozdepa, Aravalidepa, Ko’hnedepa va Uchdepa) 1903 yili amerikalik tadqiqotchi olim R.Pompeli tomonidan aniqlangan bo’lib, 30-yillarda ham tekshirish ishlari

olib borilgan. Arxeologik tadqiqot ishlari ikkinchi jahon urushidan so’ng Janubiy Turkmaniston arxeologik kompleks ekspedisiyasi tashkil etilishi bilan faollashib ketadi. O’tgan asrning 50-60 – yillarida amalga oshirilgan keng ko’lamli qazishma ishlari olib borilishi bilan tadqiqotlar jadallashib ketadi. Natijada Yozdepa majmuasining ilk temir davri xronologik ustuni ishlab chiqiladi: Yoz I mil. av. 900-650 yillar Yoz II mil. av. 650-500 yillar Yoz III mil. av. 500-350 yillar Lekin o’tgan asrning oxirlarida Yozdepa yodgorligida amalga oshirilga radiokarbon tahlili Yoz I davrini mil.av. 1300 bilan belgilagan. Bu voha Murg’ob daryosidan bosh oladigan anhorlar yoki hosil qilgan deltalari tashkil etgan kichik vohalar yoki xo’jalik tumanlari Toxirboy, Yazdepa, Aravalidepa, Toip va To’g’aloqlardan tashkil topgan bo’lib, ularning har birida 3 tadan 25 tagacha kata-kichik manzilgohlar butun vohada 60 ga yaqin manzilgoh aniqlangan. Yozdepa ular orasidagi nisbatan yirik va markaziy vohani tashkil etadi. Ular arkli nisbatan yirik manzilgohlar, arksiz yirik manzilgohlar va kichik qishloqlar uy- qo’rg’onlar. Voha aholisining asosiy xo’jalik mashg’uloti sun’iy sug’orishga asoslangan dehqonchilikni tashkil etgan. Arxeologik tadqiqotlar davomida Marvliklarning asosiy xo’jaligi sug’orma dehqonchilikdan iborat bo’lgan. Yozdepa kichik vohasida Gatioqar (eni 5-8 m, chuqurligi 2-3 metr, uzunligi 55 km) va Aravalidepa kichik vohasida esa Guniyab (5-6 m, chuqurligi 1,5-2 metr, uzunligi 36 km.) kabi hozirda mavjud bo’lgan anhorlar tadqiqotchi olimlarning taxmanlariga ko’ra o’sha davr o’zanlari bilan mos kela ekan.Ushbu anhorlar atrofida qadimda foydalanilgan ekin maydonlarining o’rni saqlanganligi arxeologik jihatdan ma’lum. Dehqonchilikda boshoqli don va poliz ekinlari ekishgan. Chorvachilik holati qay darajada bo’lganligi to’g’risidagi yetarli va aniq ma’lumotlar kam. Bu yerdagi Toxirboy I va Churnok manzilgohlaridan temir toshqollari uchraydi. Kulolchilik ishlab chiqarishi bog’liq masalalar yaxshi o’rganilgan. Bu

yerdagi ko’pgina manzilgohlardan kulolchilik pechlarining izlari topilgan. Ular ichida Churnokdan topilgan ikkita pech diqqatga sazovardir. Ular qo’ng’iroq simon shaklga ega bo’lib, olovxona va idishlar joylashtiriladigan qismlardan iborat. Uchdepadan esa kulollar mahallasi o’rganilgan, undagi xumdonlar mil. av. V-IV asrlarga oid. Mil. av. X-VII asrlarga (Yoz I) oid sopol idishlar qo’lda yasalagan. Idishlar sariq angob bilan bo’yalgan, ustidan jigar va qizil bo’yoqlar bilan geometrik naqshlar berilgan. Mil. av. VII-IV asrlarga kelib, idishlarni kulolchilik charxida yasash an’anasi kuchayadi, atrofiga naqshlar solingan idishlar uchramaydi. Marv vohasidagi manzilgohlardan tosh qurollar, yerqo’rg’ichoqlar, zeb-ziynat buyumlari. qurol- aslaha va kamon o’qlarining uchlari ham topib o’rganilgan. Mil. av. IV (Yoz III) kelib vohalarning barcha manzilgohlarda inqirozi kuzatiladi. Sug’orish tizimining murakkablashishi natijasida aholi yangi yerlarni o’zlashtiradi. Shimoliy Parfiya. Kopetdog’ tizmalarining yonbag’irlarida ilk temir avriga oid quyidagi tipdagi manzilgohlar o’rganilgan. 1.Yirik hajmdagi sitadelga ega bo’lgan manzigohlar. (Yelkantepa, Ulug’depa).2.O’rta hajmdagi sitadelga ega bo’lmagan manzilgohlar( may. 1 ga. dan ortiq), (Yassidepa, Agachlidepa) 3.Kichik manzilgohlar (kichik qishloqlar may. 1ga. gacha), (Kraxandepa I,II,III, Yelandepa, Ovadandepa). Yelkandepa I va Ulug’ III, so’ngi bronza davrda shakllangan. Yelkan II, Ulug’ II lar mil. av. 650- 500, hamda Yelkan III, Ulug’ I lar mil. av. 500-350 yillar bilan sanaladi. Yelkantepa sitadeli bronza davrida barpo etilib, atrofida 14,5 ga iborat joyda aholi manzigohi shakllanadi. Mil. av. X asrlarda mudofaa devorlari ( umumiy qalinligi 10, 5 m; o’ rtada- 6 m. dan iborat koridor mavjud) bilan o’ralib, imoratlarning asosiy ko’pchilik qismi quriladi. Mudafaa devori atrofida chuqur xandaklar qazilgan. Mil. av. VII-VI asrlarga kelib esa manzilgoh atrofida imoratlar barpo etiladi. Uning atrofi ham mudofaa devorlari bilan o’rab olinadi. Shunga o’xshash Ulug’depa ham bronza davrida shakllanib, mil. av. X asrlarda baland saxn i ustida qo’rg’on barpo etiladi. Yelkandepadan farqi o’laroq bu yerda aholi