O ZBEK ʻ SHEVALAR I LEKSIKASI VA LEKSIKOGRAFIYASI R е ja: 1. Dialektal so‘z maqomi va o‘zbek sh е valari leksikasining o‘ziga xosligi. 2. Sh е valarda qo‘llanadigan so‘zlarning s е mantik guruhlari. 3. Sh е va so‘zlarida l е ksik qatlam, d ialektal lug‘atlarni tayyorlash . 4. Sh е valarda sinonim, antonim, omonim va n е ologizmlarning qo‘llanishi. 5. Dialektal leksikografiya hamda sh е valarda so‘z yasalishi.

Dialektal so‘z maqomi . Bilamizki, o‘zbek xalq sh е valari lug‘ati va uning ko‘p tomli yangi variantlari, shuningd е k, ularni yaratish muammolari murakkab. O‘zbek sh е valari fon е tik, grammatik xususiyatlari bilan birga l е ksik xususiyatlarga ham ega. Ular sh е valarni adabiy tildan hamda ularning o‘zini o‘zaro farqlashga yordam b е radi. “O zbek tili leksikologiyasi” nomli kitobning “Semasiologiya” bo‘limidaʻ adabiy til nuqtayi nazardan so‘zlarning ma’no turlari haqida gapirilgan, ammo dialektal ma’no to‘g‘risida mulohaza yuritilmagan. Bu haqida fikr yuritish uchun dialektal lek s ikani to‘la yig‘ib olish lozim edi, biroq bu hol amalga oshmagan. Bir o‘ r inda “dialektal xususiyatli so‘z” degan jumla uchra y di 1 . Bu esa dialektal so‘zlarga e’tibor kam bo‘lsa ham borligini isbotlab turibdi. Sheva so‘zlari uslubiy xususiyatlarga ko‘ra takroriylikning oldini olish uchun ikkinchi nom bilan dialektal so‘z deyiladi. Ularning ikkinchi bir ko‘rinishi esa dialektizmlar deyiladiki, ular sheva so‘zlarining badiiy asarlarda qo‘llanishidan shakllangan [ I.3.7 7 (17 7 ).203-211- ] . Bundan anglashilib turibdiki, so‘zning maqomi uning boshqa so‘zlar o‘rtasidagi mavqe y i va ahamiyatidir. Dialektal so‘zlar maqomi esa bu – o‘ziga o‘xshagan boshqa so‘zlar ichidagi va adabiy tildagi so‘zlarga nisbatan dialektal ma’nolari bilan ma’no munosabatlari strategiyasidagi betakroriy mavqeyi nazarda tutiladi. Shuning uchun ham “Jonli shevalar leksikasining adabiy til leksik qatlamlariga munosabati masalasi tekshiruvchilarning diqqatini o‘ziga jalb qilish tabiiydir” [ I.1.36(36) 80 ]. Xullas, dialektal so‘z maqomi sheva so‘zlari ichida uning leksik-semantik va semantik (dialektal ma’no) xususiyatlari bilan farqlanishi, adabiy tildagi so‘zlarga nisbatan orfoepik va orfografik me’yorlari bilan adabiy til me’yori va talablariga bo‘ysunmasligi, unda kam ishlatilishi yoki umuman qo‘llanmasligi, ularning tarkibidagi leksik ma’no esa ma’nolar tizimida kam uchraydigan dialektal ma’no ekanligi bilan adabiy tildagi leksik birliklardan farqlanishi jihatlari bilan ajralib turadi. Ushbu fikrni misollar tahlilida ham ko‘rish mumkin. Albatta, bunda “ O zbek xalq shevalari lug ati ʻ ʻ ”da berilgan dialektal so‘zlarning lug‘at maqolalari 1 Ўзбек тили лексикологияси . –To шкент: Фан, 1981. 247 -б.

bilan birga o‘zimiz tayyorlagan dialektal so‘zlarning lug‘at maqolalari bilan qiyoslab boramiz 2 : 3 АВСАН (Жўш) // АВСАР (Қашқадарё) фаросатсиз “ недогадливый, несобразательный (1971, 12.12-) 4 . Bu lug‘at maqolada negadir dialektal so‘zning transkripsiyasi berilmagani kabi u ifodalaydigan dialektal ma’noning ruscha berilishi ham bahsli, chunki uning o‘zi hali faollashmagan dialektal so‘zlardan biri. Ularning transkripsion holati quyidagi tarzda bo‘lishi lozim edi: [авсан // avsan] // [авсар // avsar]. Ushbu dialektal so‘zning “hech narsani tushunmaydigan, e’tiborsiz” degan ma’nolari Shahrisabz shevasida mavjud (axborotchi...). Sof dialektal so‘zlardan biri hisoblanadi. АБЗАЛ I (Хоразм) – афзал (яхши, аъло) “лучшой, пренмущественый”. (1971, 12.4-). U fors-tojikcha afzal (f > b) so‘zining shevada fonetik o‘zgargan holda qo‘llangan shakli. Ushbu lug‘at maqolada negadir dialektal so‘zning transkripsiyasi berilmagani kabi u ifodalaydigan dialektal ma’noning ruscha berilishi ham bahsli, chunki uning o‘zi hali faollashmagan dialektal so‘zlardan biri. Ularning transkripsion holati quyidagi tarzda bo‘lishi lozim edi: [абзал // abzal] . Ayni vaqtda (Shah.) bu so‘zning dialektal ma’nolari oydinlashgan: abzal, yaxshi, a’lo, tuzuk, durust. (axborotchi...). O‘zlashgan so‘zdan shakllangan dialektal so‘zlardan b iri sanaladi . АБЗАЛ II (Хоразм) – от анжоми “сбруя, упряжь” (1971, 12.5-). Bu lug‘at maqolada negadir dialektal so‘zning transkripsiyasi berilmagani kabi u ifodalaydigan dialektal ma’noning ruscha berilishi ham bahsli, chunki uning o‘zi hali faollashmagan dialektal so‘zlardan biri. Ularning transkripsion holati quyidagi tarzda bo‘lishi lozim edi: [абзал // abzal] . Mazkur (abzal) so‘z fors- tojikcha afzal (f > b) so‘zining shevada fonetik o‘zgargan holda qo‘llangan shakli 2 Misollardagi (1971, 12.12-) gacha bo‘lgan fikrlar shu so‘zga 1971-yilda nashr etilgan “Ўзбек халқ шевалари луғати”da berilgan. Qolgan qismi esa shu so‘z talqiniga biz tomondan qo‘shilgan fikrlar . 3 Quyida namuna uchun berilayotgan lug‘at maqolalarning yozuv shakli o‘zgarsa, matn boshqa holatga kelib qolishining oldini olish uchun tayyorlanayotgan dialektal lug‘atda ular qanday berilgan bo‘lsa, shu tarzda o‘zgarishsiz qayd etildi. 4 Qavsda berilgan (1971, 12.12-) dan keyin keltirilgan fikrlar uchala lug‘at maqolaga biz qo‘shgan qo‘shimchamiz.

hisoblanadi. Bu so‘zning (Shah.) ma’nosi real(aniq)lashgan: otning to‘qimi, otning egar-jabdug‘i. O‘zlashgan so‘zdan shakllangan dialektal so‘zlardan biri. Bulardan ko‘rinib turibdiki, dialektal so‘zlarning talqinlariga biz qo‘shgan qo‘shimchalar ma’lum ma’noda asoslidir. Albatta, bu fikrimiz va keltirib o‘tilgan misollarning to‘g‘ri hamda aniqligini asoslashda sheva vakillari nutqidan yozib olingan matn(dialektal matn)larning o‘rni beqiyos kattadir. Chunki har qanday so‘zning, xususan, sheva so‘zlarining ma’nosi va ma’no munosabatlari o‘zaro muloqot jarayonidagi gaplar misolida reallashadi. Masalan, kal so‘zi adabiy tilda sochi tushgan kishiga nisbatan aytilsa, shevada esa hech narsa o‘smaydigan dalaga nisbatan “ Шу жерл ə рд ə ллънəн ͻ бър ͻ р гъй ͻ ҳ унм ə йдъ, ҳ ͻ зъй ə м. Шу учун унъ к ə л д ə л ə дейъш ə дъ ”. - Bu jerlarda biror giyoh unmaydi, shu uchun uni kal dala deyishadi. Ushbu gapda kal so‘zi dala so‘zi bilan birikib kelib, birikib, o‘tlar ham o‘smaydigan yer boshqa yerlardan farqlangan. Lekin adabiy tilda kal dala iborasi umuman ishlatilmaydi. Chunki u sheva vakillari nutqida qo‘llanadiki, dialektal ma’no munosabatiga egaligi bilan giyohsiz yerni adabiy tilda umuman qo‘llanmaydigan tarzda gap ichida nomlanishi ham dialektal semantika va dialektal sintaksis jarayonlarining o‘zaro muvofiqlashuvi bilan yuzaga kelgan. Demak, sheva so‘zining dialektal maqomini oydinlashtirish uchun eng birinchi vosita dialektal matnlar hisoblanadi. Yana misol: g‘ilvindi sheva so‘zi (Shahrisabz sh.) bo‘lib, somsaning bir turi sanaladi. U gap ichida qo‘llanganda unga dialektal ma’no yuklaydi: [“ Эн ə м беч ͻ р ə , этт ə туръп, х ə мър қоръп, сут пъшъръп, шърън в ə гошлъ масаллықла бъл ə ғылвъндънъ ъккъ турънъ ёққа т ə шл ə п, пъшъръп ͻ птъ. ͻ т ə м эс ə тушд ə н со ᶇ п ə л ͻ вд ə н ͻ лдънр ͻ қ н ͻ ёб ͻ вқ ə т бог ə н ячмиччъ ъссъқ н ͻ н ва с ə рёғд ə н тайёрл ə п бедъл ə ”. Onam bechora, erta turib, xamir qorib, sut pishirib, shirin va go‘shtli masalliqlar bilan g‘ilvindining ikki turini yoqqa tashlab, pishirib olibtilar. Otam esa tushdan palovdan oldinroq noyob ovqat bo‘lgan yachmichni issiq non va saryog‘dan tayyorlab berdilar .] Ushbu matndan shu narsa anglashilib turibdiki, g‘ilvindi va yachmish so‘zlari sheva vakillaridan birining nutqida qo‘llangani

uchun hamda ularni shevaning boshqa vakillari tushunishgani uchun ham u dialektal so‘z maqomiga, ya’ni dialektal ma’noga ega bo‘lgan. Demak, dialektal so‘z o‘zicha shakllanmaydi, balki dialektal matn(lar) va u(lar)ning tarkibida shevaga xos xususiyatli so‘zlar bilan birga qo‘llangani uchun u faqat bir (yoki bir necha) sheva vakillari tushunadigan dialektal ma’noga ega bo‘ladi. Mana shu jarayonlardan keyingina u dialektal so‘z hisoblanadi. Dialektolog olimlar sheva leksikasi haqida gapirganda dialektal so‘z, dialektizm va dialektal xususiyatlarining xilma-xilligi haqida gapirishgan. Ammo shevaning dialektal leksikasidagi ma’no(lar) haqida to‘xtalishmagan. Bizningcha, sheva leksikasi birliklarida dialektal ma’no mavjud. Shuning uchun ular sheva va lahjalararo farqlangani kabi adabiy til leksikasidan ham tubdan farqlanib turishi tabiiydir. Shu sababli ham Alibek Rustamov bunday ma’noni “el ma’no” (elga, ya’ni shevaga xos ma’no) deb atagan [I.3. 53 (1 53 ).94-] . Demak, sheva so‘z lar ida dialektal ma’no (lar) borligi uchun bemalol dialektal so‘z maqomi haqida gapirish o‘rinli. Dialektal matn va diale k tal so‘ z tur lar i masalasi talqini . Oldinlari faqat dialektal so‘zlardan sof dialektal so‘zlarini savol-javob mazmunidagi anketalashtirish usuli bilan yig‘ishga va ulardan foydalanishga e’tibor qaratilgan. Shuning uchun ham XX asrning 40-70-yillarida sheva vakillari nutqidan yozib olinib, yig‘ilgan dialektal matnlar tahlil va talqinsiz, ya’ni o‘rganilmasdan kitoblarda va qo‘lyozmalarda qolib ketgan. Shuningdek, dialektal so‘zlarning asosiy qismlaridan biri bo‘lgan onomastik birliklar, ya’ni xalq tilida faol qo‘llanadigan atoqli otlar va joy nomlari oldin dialektal so‘zlar hisoblanmagan. Xalq vakillari qo‘llaydigan barcha so‘zlar, aniqrog‘i, dialektal so‘zlarning o‘n bitta turi (ular quyiroqda berilgan) hamda mavjud barcha nomlar dialektal so‘zlar ekanligi ilmiy tadqiqotlarda asoslab bergan. Hozirgi kunda sheva vakillari nutqidan yozib olingan dialektlogik matnlar asosida sheva materiallarini yig‘ish, jamlash, tavsiflashu tasniflash bo‘lishi maqsadga muvofiq. Dialektologik matnlar va so‘zliklarda na faqat sheva so‘zlari, shular bilan birga xalq ongi-yu dili va tilidagi ma’naviyat, ma’rifat, madaniyatga tegishli bilim, malaka hamda tajribalar o‘z ifodasini topgan. Shuning uchun