O’zbek tilida gapning uyushiq bo’laklari haqida
![(P
m ) ko‘rsatkichi bilan shakllantirilganda, ularning har biri alohida-alohida gapni
hosil qiladi va natijada qo‘shma gap vujudga keladi. Qiyoslang: 1. Siz a’lochi va
jamoatchi kishisiz (uyushiq kesimli gap) – Siz a’lochisiz va jamoatchisiz (qo‘shma
gap) . 2. U vaqtlarda otam kosib, onam tikuvchi edi (uyushgan sodda gap) - U
vaqtlarda otam kosib edi va onasi tikuvchi edi (qo‘shma gap).
Ikkinchi gapning har bir kesimini (P
m ) bilan to‘la shakllantirib, qo‘shma gap
tarzida qo‘llash uslubiy g‘alizlikni keltirib chiqaradi. Shu bois ushbu o‘rinda
qo‘shma gap emas, balki uyushiq kesimli sodda gapni ishlatish o‘ng‘ay.
Uyushiq kesimning har xil so‘z turkumi bilan ifodalanishi ham uchraydigan
hodisa. Bu ot va olmoshda mavjud: Taniganim, bilganim sen va Halimdir. Biroq
fe’l va boshqa turkum so‘zi uyushiq kesim hosil qila olmaydi. Chunki ot va fe’l
boshqacha va qolgan turkumlar boshqacha tuslanishga ega bo‘ladi: Itingdurman va
bo‘zlagaydirman. Bu gapda kesimlik ko‘rsatkichlarini ikkala so‘zshakl uchun bitta
qilib bo‘lmaydi: Itingdur va bo‘zlagaydirman kabi.
Uyushiq kesimlarning oldin turgani [ -i(b) ] shaklli ravishdosh bilan
ifodalanganda, hol bilan monand bo‘lib qoladi: 1. U ko‘rqib baqirib yubordi. 2. U
tanib, bilib, so‘ray boshladi. Har ikkala qo‘llanishda ham fe’l so‘zshakllar bir-
biriga o‘xshaydi. Biroq gaplardan birinchisida fe’l hol ( ko‘rib ) va kesim ( baqirib
yubordi ) vazifacida. Keyingi gapda esa uyushiq kesim mavjud. Biroq birinchi
gapda uyushiqlikning zaruriy belgisi – uyushtiruvchi ohang mavjud emas.
Tenglanish qatorida bog‘lovchi. Tenglanish qatori bog‘lovchili yoki
bog‘lovchisiz bo‘lishi mumkin. Bog‘lovchisiz qator faqat ohang yordamida hosil
qilinadi: 1. Karima, Gulnora, Halima boqqa jo‘nadilar. 2. U tanib, bilib, so‘ray
boshladi.
Bog‘lovchili qator bog‘lovchi vosita yordamida hosil qilinadi: 1. Eshikdan
yosh yigit va chol kirib keldi. 2 . Farzandlarimiz dono va baxtiyordir.
Tenglanish qatori nisbatan cheklanmagan yoki cheklangan a’zodan tashkil
topishi mumkin. Bu a’zolararo munosabatning turi bilan bog‘liq. Shunday
tenglanish qatori mavjudki, bunda bemalol qatorni to‘ldirish, yangi a’zo bilan
davom ettirish mumkin bo‘ladi: U ko‘k, qora, qizil qalamlar oldi. Bunday](/data/documents/7134c127-9e4a-41bd-b0ba-670259a9dac1/page_6.png)
![qo‘shnilar, to‘yda, azada semiradigan yurimsak ayollar .. piyoda jo‘nashdi
(Oybek). Azizning ko‘z o ‘ngida brigada shiyponi, lotok ariq, yangi bog‘, qiyg‘os
ochilib yotgan atirgullar, rayhonlar, to‘p to‘p jambillar jonlandi (Hamid G‘ulom) kabi.
Bu jumlalarda uyushiq qatorning ayrim a’zolari birlik shaklida, ayrim a’zolari ko‘plik
shaklida ishlatilgan.
3) Uyushiq qator a’zolarining grammatik shakli umumlashtirilgan: Axir binafsha,
chuchmoma, lolalar.. ochilib, yashnab yotadi (Hamid G‘ulom). Bu misolda lar ko‘plik
affiksi, demak, undan keyin keladigan bosh kelishik shakli ham umumlashtirilib, go‘yo
qavslardan tashqariga chiqarilgan, uyushiq qatorga yaxlitligicha qo‘shilgan, uyushiq
qator a’zo lari esa go‘yo leksemaga teng asos holatiga o‘tgan. Buni qavslar yordamida
quyidagicha ko‘rsatish mumkin: [(binafsha), (chuchmoma), (lola)] lar II.
2. Uyushiq qator a’zolari oralig‘ida bog‘lovchi qatnashgan :
1) va bog‘lovchisi qatnashgan (b):
a) ikki a’zoli qatorda ishlatilgan :
- leksemashakllar uyushgan : Q o r v a sh a m o l kuchaya bordi (Oybek).
Oqshom esa o n a v a o‘ g‘ i l Nafisa haqida uzoq suhbatlashdilar (Hamid G‘ulom)
kabi;
- juft leksemashakl va birikmashakl uyushgan (I): Boshqa uylarda qarin- dosh u
rug‘lar va .. turli xotinlar bor edi (Oybek).
b) Ko‘p a’zoli qatorda oxirgi a’zo oldida ishlatilib, sanashning tugashini
ifodalashga ham xizmat qilgan; a’zolar leksemashakl hamda birikmashakl bilan
ifodalangan va ular bir xil grammatik shakllangan : Uyning devorlaridan n a m, m o
g‘ o r h i d i v a s o v u q esadi (Oybek). Bu ko‘zlarda t u y g‘ u n l i k, o l i j a n o b-
l i k, k o‘ n g i l n i n g b a h o r i y t o z a l i g i, i l i q l i g i v a q a n d a y- d i r p a r i
sh o n x a yo l ch a n l i k jilvalanar edi (Oybek).
2) bilan ko‘makchisi bog‘lovchi vazifasida ikki a’zoli qatorda ishlatilgan (4):
a) Leksemashakllar uyushgan : A z i z b i l a n N a f i s a maktabda birga
o‘qishgan (Hamid G‘ulom). Q i z i, k e l i n l a r i b i l a n L u t f i n i s o](/data/documents/7134c127-9e4a-41bd-b0ba-670259a9dac1/page_9.png)
![1) bog‘lovchi vosita qatnashmagan : .. y a p y a n g i, u z u n qog‘oz
aqchasini .. (Oybek). ..o g‘ i r, sh a h d a m qadamlar bilan .. (O‘tkir Hoshimov)
kabi. Ketma ket joylashgan ikki sifat leksemashakl doim uyushiq qator hosil
qilavermaydi. Buni aniqlashda quyidagi amaliy usuldan foydalanish mumkin:
uyushiq qator bo‘lsa, bunday sifatlovchilarni o‘zaro o‘rin almashtirish imkoniyati
bo‘ladi: yap yangi, uzun aqchani uzun, yap yangi aqchani kabi (ayni predmetning
teng deb qaralgan ikki belgisi). Og‘ir, shahdam qadamlar bilan misolida ikki belgi
orasidagi teng aloqa zidlash bilan (og‘ir, lekin shahdam kabi) ifodalangan.
Yozuvda ba'zan uyushiq bo‘lmagan sifatlovchilar oralig‘iga tirnoqcha
qo‘yilib, ular uyushiq qatorga tenglashtirib qo‘yiladi. Masalan, Mirzakarimboy h a
ya j o n l i, t i t r o q t o v u sh b i l a n qiziga fotiha berib,.. (Oybek) jumlasida
ketma ket kelgan sifat leksemashakllar asli uyushiq qator hosil qilmaydi, ularning
tovush bilan leksemashakliga bog‘lanishi tamoman boshqacha: [(hayajonli) X
(titroq tovush )] I II bilan. Demak, hayajonli leksemashakli titroq tovush
birikmasiga sifatlovchi bo‘lib kel gan, tirnoqcha noo‘rin (ortiqcha) qo‘yilgan.
Yuzimga i l i q, y i r i k t o m ch i tushdi (O‘tkir Hoshimov) jumlasida ham asli
sintaktik aloqa quyidagicha (iliq) X (yirik tomchi-);
2) bog‘lovchi vosita qatnashgan :
a) va bog‘lovchisi : Kuyov u z u n v a k e n g zarbob to‘n kiyib ..
(Oybek). .. s o ch d a y q o p q o r a v a m a y i n .. t o l a l a r .. (Pirimqul
Qodirov). Ikkinchi misolda asli gapshakl (Tolalar sochday qop qora va mayin)
sifatlovchili birikmaga transformatsiya qilingan;
b) hatto ta’kid yuklamasi qatnashgan (I): U Hulkarga j u d a m a y i n, h a t- t o m e
h r i b o n tovush bilan gapirar edi (Pirimqul Qodirov).
2. Uyushiq qator uch a’zoli bo‘lib, ular oralig‘ida bog‘lovchi vosita qatnashmagan (2):
Kuyov tomonda o r i q, d a r o z, ch a y i r bir xotin bel bog‘ladi (Oybek). Mana bu
misolda ikkinchi tirnoqcha ortiqcha qo‘yilib, ikki a’zoli uyushiq qator uch a’zoli uyushiq
qatorga o‘xshab qolgan: Boshqa uylarda t o‘ y p a r a s t, d a y d i, t u r l i x o t i n l a r
bor edi (Oybek). Asli bu yerdagi sintaktik bog‘lanish quyidagicha: (to‘yparast, daydi) X
(turli xotinlar).](/data/documents/7134c127-9e4a-41bd-b0ba-670259a9dac1/page_11.png)
![Qaratuvchining uyushiq qator bilan ifodalanishiga tahlilga jalb qilingan
jumlalar orasida faqat 3 misol uchradi. Bu uch misolda qaratuv-chining uyushiq
qator bilan ifodalanishiga xos quyidagi xususiyatlar o‘z aksini topgan:
1) T o‘ r t k a r n a y, o l t i s u r n a y n i n g shovqini ko‘kni tutdi (Oybek).
Bu jumlada uyushiq qator sifatlovchili birikmashakllar bilan ifodalangan; qaratqich
kelishigi affiksi uyushiq qatorga yaxlitligicha qo‘shilgan; bu affiks
umumlashtiruvchi shakl yasovchi holatida qatnashgan, go‘yo qavslardan
tashqariga chiqarilgan, birlik son ko‘rsatkichi esa har bir uyushuvchining o‘zida
saqlangan: [(to‘rt karnay I ), (olti surnay I-)] ning. Kelishik affiksining
bunday umumlashtirilishi bilan uyushiq qator a’zolari asli kelishikdan xoli,
tugallanmagan grammatik shaklda bo‘ladi, lekin tashqi ko‘rinishda bosh kelishik
shaklida turgandek ko‘rinadi.
2) Kuyov .. h a v o n i t i t r a t g a n k a r n a y l a r, s u r n a y- l a r sadosi
bilan o‘zinikiga ketdi (Oybek). Bu jumlada uyushiq qator sifatlovchili
birikmashakllar bilan ifodalangan; qaratqich kelishigi belgisiz shaklda ishlatilgan
va uyushiq qatorga yaxlitligicha qo‘shilgan: {[(havoni titratgan) X (karnaylar ,
surnaylar )] ning } X sadosi bilan. Demak, bu misolda ham uyushiq qator
a’zolari to‘liq grammatik shakllanmagan, go‘yo asosga teng holatda qatnashgan.
3) .. Hulkar bilan Avazni q o‘ y l a r v a t o g‘ m a n z a r a l a r i orasida ..
suvratga oldi (Pirimqul Qodirov). Bu jumlada uyushiq qatorning birinchi a’zosi
leksema bilan, ikkinchi a’zosi qaratuvchili birikma bilan ifodalangan, ular
oralig‘ida va bog‘lovchisi qatnashgan; har ikki a’zo ko‘plik shaklida ishlatilgan;
ikkinchi a’zoning qaralmishiga III shaxs nisbatlovchisi qo‘shilgan; uyushiq qator
yaxlitligicha qaratqich kelishigining belgisiz shaklida orasida leksemashakliga
bog‘langan: {[(qo‘ylar ) va (tog‘ manzaralari )] | ning|} X {orasida}.
To‘ldiruvchining uyushiq qator bilan ifodalanishi
Tahlilga jalb qilingan jumlalarda to‘ldiruvchining uyushiq qator bilan
ifodalanishiga 10 misol uchradi; 4 misolda vositasiz to‘ldiruvchi, 6 misolda
vositali to‘ldiruvchi uyushiq qator bilan ifoda langan.](/data/documents/7134c127-9e4a-41bd-b0ba-670259a9dac1/page_13.png)
![1. Uyushiq qator bilan ifodalangan vositasiz to‘ldiruvchi tushum
kelishigining:
I) belgili shaklida ishlatilgan ; kelishik affiksi uyushiq qator a’zolariga:
a) alohida alohida qo‘shilgan : uyushiq qator:
- leksemashakllar bilan ifodalangan (1): .. t r a k t o r n i, k o m- b a y n n i
puxta o‘rganib oldi (Hamid G‘ulom);
- sifatlovchili birikmashakllar bilan, gapshaklning tashqi transformasi bilan
ifodalangan; uyushiq qator a’zolari oralig‘ida va bog‘lovchisi qatnashgan (1):
Keyin a y i q o t i l g a n u n g u r n i v a s e l k e l g a n d a r a n i borib ko‘rdi
(Pirimqul Qodirov);
- uyushiq qator ikkitadan ortiq a’zoli bo‘lib, uyushiq to‘ldiruvchilar tar-
kibidagi sifatlovchilar gapshakl transformasi bilan, yig‘iq va yoyiq birikma-
shakllar bilan ifodalangan (1): Qiz d o m l a n i n g "o‘ t k i r n a f a s i" t e k k an
b i r s i q i m ch o y n i, r o‘ m o l ch a g a t u g i l g a n q a n d n i, g o‘ sh a n g
a d a k i y i l a d i g a n y u p q a o q k o‘ y- l a k n i .. v a b i r p a r ch a q o g‘
o z n i n g yu z i g a .. yo z i l g a n .. "e z i b i ch k i" n i birga qo‘shib, ..
(Oybek);
b) umumlashtiruvchi affiks sifatida yaxlitligicha qo‘shilgan (1): Oxirida u
Hulkar bilan Avazni .. ikki qayta suvratga oldi (Pirimqul Qodirov). Bu
jumlada uyushiq qator a’zolari oralig‘ida bilan ko‘makchisi bog‘lovchi vazifasida
qatnashgan: [(Hulkar I ) bilan (Avaz I )] ni.
2) Uyushiq qator belgisiz tushum kelishigida ishlatilgan (1): .. so‘qmoqda s i
m o b i ch a k m o n v a q o‘ z i t e l p a k kiygan Turdi ko‘rindi (Pirimqul
Qodirov). Bu jumlada uyushiq qator a’zolari sifatlovchili birikma bilan ifodalanib,
ular oralig‘ida va bog‘lovchisi qatnashgan; tushum kelishigi shakli uyushiq qatorga
bir butun holda yaxlitlovchi shakl sifatida qo‘shilgan; {[(simobi chakmon I ) va
(qo‘zi telpak I )] |ni|} X {kiy-gan}.
Yuqoridagi tahlildan ayon bo‘ladiki, uyushiq qator bilan ifodalan gan vositasiz
to‘ldiruvchi asosan tushum kelishigining belgili shaklida ishlatiladi.
2. Uyushiq qator bilan ifodalangan vositali to‘ldiruvchi (6):](/data/documents/7134c127-9e4a-41bd-b0ba-670259a9dac1/page_14.png)
![Tahlilga jalb qilingan jumlalarda hollovchining uyushiq qator bilan
ifodalanishiga 9 misol uchradi:
1. Asosan tarz hollovchisi uyushiq qator bilan ifodalangan (8):
1) b ravishdoshi shaklida uyushib kelgan (6):
a) leksema bilan ifodalangan (1): Lutfiniso i n q i l l a b, h a r s i l- l a b
qizini olib jo‘nashga kirishdi (Oybek);
b) birikmashakl bilan ifodalangan (5): Uning nurlarida q i sh n i n g p o y o
n s i z o q k o‘ r p a s i m a y d a o l t i n u ch q u n l a t i b, h a m m a y o q n i
j i m j i t l i k b i l a n o‘ r a b yo t a r d i (Oybek). Nuri p o ch a p o‘ s t i n k i y
i b, v a z m i n z a r b o b p a- r a n j i n i y o p i n i b hovliga chiqqanda ..
(Oybek) kabi. Keyingi misolda hollovchi uyushib kelayotganini qavslar yordamida
quyidagicha ko‘rsatish mumkin: [(pochapo‘stin kiyib), (vazmin zarbob paranjini
yopinib)] X [hovliga chiqqanda]; bu uyushiq qatorni quyidagicha transformatsiya
qilib ham tekshirish mumkin: pochapo‘stin kiygan, .. paranji yopingan holda;
2) Uyushiq qator aralash: birinchi a’zosi ma bo‘lishsizlik shaklidan keyin
qo‘shiladigan y ravishdoshi shaklida, ikkinchi a’zosi esa bilan ko‘makchisi
qo‘shilgan ot leksema shaklida qatnashgan, zidlab izohlash ma'nosini ifodalash
uchun lekin bog‘lovchisi ishlatilgan (1): Q o‘ r q m a y, l e k i n i t o a t b i l a n
gapirdi Gulnor (Oybek).
3) Uyushiq qator ravish va sifat leksemashakl bilan ifodalangan, orada va
bog‘lovchisi qatnashgan (I): .. o‘zini juda bexavotir va osuda sezayotgan
Hulkar .. (Pirimqul Qodirov).
2. O‘rin hollovchisining uyushiq qator bilan ifodalanishiga bir misol uchradi.
Quyidagi jumlada qaratuvchili birikma va ot leksema jo‘nalish kelishigi shaklida
uyushiq qator hosil qilib, o‘rin hollovchisi vazifasida kel-gan; uyushiq qatorniig
birinchi a’zosi birlik shaklida nisbatlovchi bilan, ikkinchi a’zosi esa ko‘plik
shaklida ishlatilgan: H o v l i s a h n i g a, a y v o n l a r g a sep yoyildi (Oybek).
Uyushiq qator bilan ifodalanadigan hollovchilarning shakllanishi boy va rang -
barang bo‘lib, tahlilga jalb qilingan jumlalarda bir qismi-gina namoyon bo‘lgan.
Kesimning uyushiq qator bilan ifodalanishi](/data/documents/7134c127-9e4a-41bd-b0ba-670259a9dac1/page_16.png)
![I. Sifat bilan ifodalangan uyushiq qatorga (4) yaxlitligicha:
1) hozirgi zamon ko‘rsatkichi va III shaxs tuslovchisi qo‘shilgan; si fat
leksemashakllar oralig‘ida bog‘lovchi vosita qatnashmagan (2): Suvi t o z a, m u
z d a y (O‘tkir Hoshimov). Faqat guzardagi choyxona-gina ch a r o- g‘ o n, g a v
j u m (Hamid G‘ulom). Bunday shakllanishni qavslar yordamida quyidagicha
ko‘rsatish mumkin: [Suvi] X [(toza, muzday) VIII VI].
2) bo‘l yordamchisi, di o‘tgan zamon yasovchisi, III shaxs tuslovchisi
qo‘shilgan; sifat leksemashakllar oralig‘ida va bog‘lovchisi qatnashgan (1): Nikoh
to‘yi favqulodda s u r o n l i v a t a n t a n a l i bo‘ldi (Oybek). Bunday
shakllanishni qavslar yordamida quyidagicha ko‘rsatish mumkin: {Nikoh
to‘yi} X {
favqulodda X [(suronli va tantanali) bo‘l di VI]}.
3) ekan affiksoidi qo‘shilgan, uyushiq qator a’zolari gapga teng qurilishli
frazemalar bilan ifodalangan, oralig‘ida bog‘lovchi vosita qatnashmagan (1):
Demak, q a l b i s a yo z, t a b i a t i y e n g i l e k a n .. (Hamid G‘u-lom).
Bunday ifodalanishni qavslar yordamida quyidagicha ko‘rsatish mumkin: [(qalbi
sayoz), (tabiati yengil)] ekan VI.
2. Ot bilan ifodalangan kesim quyidagicha uyushiq qator hosil qilgan (2):
I) birlik, bosh kelishik shaklidagi sifatlovchili birikmashakl bilan ifodalangan
birinchi a’zoga emas inkor affiksoidi qo‘shilgan; yoyiq birikmashakl bilan
ifodalangan ikkinchi a’zo balki yuklamasi bilan boshlanib, qat'iy tasdiq ma'nosini
ifodalash uchun yozuvda oxiriga undov alomati qo‘yilgan (1): [Dildor] j o n s a r a
k q i z e m a s, b a l k i m u s t a q i l i n s o n ! (Hamid G‘ulom). Uyushiq
qatorga bir butun holda hozirgi zamon shakli ko‘rsatkichi va III shaxs tuslovchisi
qo‘shilgan: {[(jonsarak qiz) emas], [balki (.. mustaqil inson)]} VIII VI.
2) Quyidagi jumlada uyushiq qatorning birinchi a’zosi birlik, bosh kelishik
shaklidagi ot leksemashakl bilan ifodalanib, faqat, gina yuklamalari va emas
affiksoidi bilan shakllangan; ta’kidni kuchaytirish uchun ega bo‘lak (binafsha)
ikkinchi a’zo oldida takroran ishlatilgan, uyushiq qatorning bu a’zosi tarkibida
qaratuvchili birikmashakllar birlik, bosh kelishik shaklida uyushib kelgan; uyushiq
qatorga bir butun holda hozirgi zamon ko‘rsatkichi va III shaxs tuslovchisi](/data/documents/7134c127-9e4a-41bd-b0ba-670259a9dac1/page_17.png)
![e) uch a’zoli uyushiq qatorning ikkinchi a’zosi b ravishdoshi shaklida
ishlatilgan, birinchi, ikkinchi a’zolar yo bog‘lovchisi bilan boshlangan (I): U yo
o‘z o‘zini o‘ l d i r a r d i, yo xizmatkor yigit bilan bir yurtga q o- ch i b,
kambag‘allikda non gadosi bo‘lib y a sh a r d i (Oybek).
5) moqda edi davomli o‘tgan zamon shaklida ishlatilgan (2); uyushiq
qatorning^birinchi a’zosi b ravishdoshi shaklida ifodalangan: Qo‘ylar endi
qo‘tondan ch i q i b, chodir atrofidagi yonadan o‘ r l a b k e t i sh m o q d a e d i
(Pirimqul Qodirov). Tog‘ cho‘qqilarida oqish bulutlar k o‘- p a y i b, pastga o q i
b t u sh m o q d a e d i (Pirimqul Qodirov).
6) Uyushiq qatorning ikki a’zosi b affiksi bilan yasalgan darak old o‘tgan
zamon shaklida ishlatilgan; birinchi a’zo oxirida da yuklamasi qatnashgan (1): Siz
unga [nonga] mening to‘g‘rimdagi harom gaplarni qo‘shib y e b s i z - d a, b o‘ k i
b q o l i b s i z (Pirimqul Qodirov).
2. Uyushiq qator a’zolari a/ y hozirgi kelasi zamon shaklida ishlatilgan (9):
1) Har ikki a’zo a/ y affiksi bilan shakllangan (b); uyushiq qator a’zolari
oralig‘ida:
a) bog‘lovchi vosita qatnashmagan (3): Kampirlar yaqin borib q a r- g‘ a sh
a d i, q u v l a sh a d i (Oybek). Mana endi yana sovxozga, brigadamga b o r a m
a n, hosil uchun k u r a sh a m a n (Hamid G‘ulom) kabi;
b) bog‘lovchi vosita qatnashgan (3):
- va bog‘lovchisi (1): Feruzdan keyin .. d o v o n o sh i l a d i v a ..
O‘ratepaning Shahristoniga t u sh i l a d i (Hamid G‘ulom);
- da yuklamasi (2): Kechasi traktorni beshinchi brigadaga o l i b o‘ t a m i z
d a, ertalabdan yangi joyda i sh b o sh l a y m i z (O‘tkir Hoshimov) kabi.
2) Uyushiq qatorning birinchi a’zosi b ravishdoshi shaklida, ikkinchi a’zosi a/ -
y zamon yasovchisi shaklida ishlatilgan (3): Mirzakarimboy hayajonli titroq tovush
bilan qiziga f o t i h a b e r i b, soqolini s i l a d i (Oybek). Axir binafsha .. Feruz
atroflarida, dalalar, o‘ngirlarda gilam gilam o ch i l i b, y a sh n a b y o t a d i
(Hamid G‘ulom) kabi. Oxirgi misolda ko‘makchi fe'l ham umumlashtirilgan.](/data/documents/7134c127-9e4a-41bd-b0ba-670259a9dac1/page_22.png)
O’zbek tilida gapning uyushiq bo’laklari haqida Reja: 1. Uyushiq bo’laklar haqida umumiy tushuncha. 2. Uyushiq bo’laklarda bog’lovchilarning qo’llanishi. 3. Uyushiq bo’laklar va umumlashtiruvchi so’zlar. 4. Gapning uyushiq bosh bo’laklari haqida. 5. Uyushiq ega va uyushiq kesimlarning moslashuvi. 6. Uyushiq ega va uyushiq kesimlarning o’rinlashish tartibi.
O’z ona tilini bilmagan odam o’zining shajarasini, o’zining ildizini bilmaydigan, kelajagi yo’q odam, kishi tilini bilmaydigan uning dilini ham bilmaydi, deb juda to’g’ri aytishadi 1 . O’zlikni anglash, milliy ong va tafakkurning ifodasi, avlodlar o’rtasidagi ru h iy-ma’naviy bog’liqlik til orqali namoyon bo’ladi. Buyuk ma’rifatparvar bobomiz Abdulla Avloniyning so’zlari bilan aytganda, «Har bir millatning dunyoda borligini ko’rsatadurgan oyinai hayoti til va adabiyotidur. Milliy tilni yo’qotmak millatning ruhini yuqotmakdur». Biz ajdodlardan avlodlarga o’tib kelayotgan bebaxo boylikning vorislari sifatida ona tilimizni asrab-avaylashimiz, uni boyitish, nufuzini yanada oshirish ustida doimiy ishlashimiz zarur. Ayniqsa, fundamental fanlar, zamonaviy kommunikatsiya va axborot texnologiyalari, bank-moliya tizimi kabi o’ta muhim sohalarda ona tilimizning qo’llanish doirasini kengaytirish, etimologik va qiyosiy lug’atlar nashr etish, zarur atama va iboralar, tushuncha va kategoriyalarni ishlab chiqish, bir so’z bilan aytganda, o'zbek tilini ilmiy asosda har tomonlama rivojlantirish milliy o’zlikni, Vatan tuyg’usini anglashdek ezgu maqsadlarga xizmat qilishi shubhasiz. Mustaqillikka erishganimizdan so’ng xalqimiz ma’naviy hayotidagi boshqa ko’plab muammolar qatori til va alifbo masalasi ham biz uchun kun tartibidagi dolzarb vazifaga aylandi. Ayniqsa, ona tilimizning xalqaro maydondagi obru- e’tibori va nufuzini yuksaltirish, mamlakatimizning jahon kommunikatsiya tizimiga integratsiyalashuvini ta’minlash, farzandlarimiz uchun chet tillar, axborot texnologiyalarini har tomonlama puxta egallash borasida qulay imkoniyatlar yaratish kabi bir-biridan muhim vazifalar bu masalani kechiktirmasdan hal qilishni talab etar edi 2 . Uyushgan so‘zshakl har doim sintaktik mavqe va morfologik shakllanish jihatidan bir xil bo‘ladi. Ular boshqa so‘z bilan bog‘lanishda tenglik saqlaydi. Ammo ularning qanday so‘z bilan ifodalanishi – so‘z turkumi jihatdan bir xil bo‘lishi va, demak, bir xil so‘roqqa javob bo‘lishi shart emas: Сени (олмош) ва 1 Karimov I.A. O’zbekiston mustaqillikka erishish ostonasida. Toshkent, “O’zbekiston” 2011, 47-bet 2 Karimov I.A. Yuksak ma’naviyat – yengilmas kuch. Toshkent, “Ma’naviyat” 2008, 52-54-betlar.
Саломатнинг укасини (от) тақдирлашади. Bodomlar, shaftolilar va o‘riklar gulladi. Bu gapdagi bodomlar, o‘riklar, shaftolilar so‘zshakllari sintaktik mazmun jihatdan biri ikkinchisiga tobe bo‘lmasdan, teng aloqaga kirishgan va bu aloqa teng bog‘lovchilar yoki ohang vositasida amalga oshirilgan. Bunday tenglanish qatorini hosil qilgan so‘zshakllar bir kengayuvchi so‘zshaklga tobelanib, sintaktik jihatdan bir xil mavqega ega bo‘ladi. Bunday so‘zshakl uyushiq so‘zshakl deyiladi. Tenglanish qatori gapda har qanday sintaktik mavqeni egallashi mumkin. Kesim: Siz aqlli va tadbirkorsiz. Ega: Go‘yo Navoiy va Boyqaro qarshimda edi. Hol: Suv o‘ynoqlab, ko‘piklanib oqardi. To‘ldiruvchi: U qalam, daftar, ruchka oldi. Aniqlovchi: Nasibaning va Karimaning opalari keldi. Undalma: Aziz do‘stlar, yurtdoshlar, sizlarni sog‘inib yashadim 3 . Ba’zi gaplarda sintaktik jihatdan teng bo’laklar birdan ortiq holda uyushib keladi. Bular uyushiq bo’lak deyiladi. Shunday bo’lakka ega bo’lgan gap uyushiq bo’lakli gap sanaladi. Gapning uyushiq bo’laklari bir necha xil ko’rinishga ega: 1. Egalar uyushib keladi; 2. Kesimlar uyushib keladi; 3. Egalar ham, kesimlar ham uyushib keladi; 4. Ikkinchi darajali gap bo’laklari uyushib keladi: a) to’ldiruvchilar uyushadi; b) aniqlovchilar uyushadi; d) hollar uyushadi 4 . Sintaktik bo‘lak yakka leksemashakl bilan, yakka birikma shakl bilan ifodalanishdan tashqari o‘zaro teng aloqadagi ikki va undan ortiq leksemashakl bilan, birikmashakl bilan ham ifodalanadi. O‘zaro teng aloqadagi bunday sintaktik birliklarga uyushiq qator deyiladi. Uyushiq qator hosil etuvchi ikki va undan ortiq a’zo (leksemashakl, birikmashakl) bir butun holda bitta sintaktik bo‘lak vazifasida keladi, shunga ko‘ra uyushiq qator bilan ifodalangan ega, sifatlovchi va h. haqida gapirish to‘g‘ri, "uyushiq bo‘laklar" terminini ishlatish noo‘rin, chunki lar affiksi 3 Sayfullaeva R.R., Mengliev B.R., Boqieva G.H., Qurbonova M.M., Yunusova Z.Q., Abuzalova M.Q. Hozirgi o‘zbek adabiy tili. O‘QUV qo‘llanma. – Toshkent, 2009. 372-bet. 4 Ғуломов А., Асқарова М. Ҳозирги ўзбек адабий тили(синтаксис), Тошкент, 1987, 140-бет.
"bir necha bo‘lak" tushunchasini beradi, vaholanki sintaktik bo‘lak bitta, faqat u uyushiq qator bilan ifodalangan. Uyushiq qator a’zolari talaffuzda sanash ohangi bilan aytilib, o‘zaro qisqa pauza (to‘xtam) bilan, yozuvda esa tirnoqcha bilan ajratiladi; uyushiq qator a’zolari orasida bog‘lovchi qatnashishi mumkin, bunda tirnoqchani yozish yozmaslik bog‘lovchining turiga bog‘liq 5 . Gapning konstruktiv bo‘laklari ham, nokonstruktiv bo‘laklari ham uyushishi mumkin. Uyushiq so‘zshakllar bir butun holda, yaxlit a’zo sifatida gap struktur qolipiga bevosita (uyushiq kesim, ega, hol) yoki bilvosita (to‘ldiruvchi, aniqlovchi va boshqa so‘z kengaytiruvchisi) daxldor bo‘ladi. Tenglanish qatoridagi so‘zshakllar sintaktik jihatdan bir xil mavqega ega bo‘lmasligi ham mumkin. Ya’ni ular bir hokim uzvga tobelanishsa va o‘zaro teng aloqaga kirishishsa-da, sintaktik vazifa jihatdan farqlanadi. Masalan: Har joyda va har kimga sen haqingda gapirdim. Bundagi har joyda va har kimga so‘zshakllari o‘zaro teng aloqaga kirishgan, lekin biri gap kengaytiruvchisi (har joyda ), ikkinchisi esa so‘z kengaytiruvchisi ( har kimga ). Bunday tenglanish qatori uyushmagan tenglanish qatori deyiladi. Uyushmagan tenglanish qatori a’zosining har biri har xil lisoniy- sintaktik o‘rinlarning to‘ldiruvchisi bo‘ladi. Xususan, mazkur gapdagi har joyda so‘zshakli gap lisoniy strukturasidagi hol o‘rnini to‘ldirsa, har kimga so‘zshakli gap markazidagi atov birligi (W) ning kengaytiruvchisi, gap lisoniy strukturasiga bevosita daxldor bo‘lmagan a’zo. Tenglangan so‘zshakllarining har biri kengaygan bo‘lishi ham mumkin: 1. U dengiz qiyofasini kasb etgan keng paxtazorga va undagi marra uchun kuyib- pishayotgan terimchilarga uzoq tikildi. 2. Sho‘x yigitlar, erka qizlar quvnashar. Uyushgan so‘zshakl. Uyushgan so‘zshakl har doim sintaktik mavqe va morfologik shakllanish jihatidan bir xil bo‘ladi. Ular boshqa so‘z bilan bog‘lanishda tenglik saqlaydi. Ammo ularning qanday so‘z bilan ifodalanishi – 5 Rahmatullayev Sh. Hozirgi adabiy o‘zbek tili. - Toshkent: Universitet, 2006, 364-365 bet
so‘z turkumi jihatdan bir xil bo‘lishi va, demak, bir xil so‘roqqa javob bo‘lishi shart emas: Seni (olmosh) va Salomatning ukasini (ot) taqdirlashadi. Uyushgan so‘zshaklning oxirgisi tegishli grammatik shaklni olib, oldingilari olmagan bo‘lishi ham mumkin: Maydonni begona o‘t, tosh va har xil chiqindilardan tozaladik. Bunda uyushgan so‘zshaklning oxirgisi ( chiqindilardan ) chiqish kelishigi bilan shakllangan. Bu uyushgan so‘zshaklning grammatik shakllanishi har xil bo‘lishi ham mumkin degani emas. Chunki oxirgi so‘zshakldagi chiqish kelishigi uyushgan so‘zlarning boshqalariga ham tegishli. Faqat nutqiy tejam grammatik ko‘rsatkichning barcha so‘zshaklda takrorlanishiga monelik qiladi. Uyushiq so‘zshaklning muhim nutqiy belgisidan biri sanash ohangi bilan aytilishi. Sanash ohangi bo‘lmasa, sintaktik mavqe, grammatik shakl va ifodalanish jihatlari bir xilligiga qaramasdan so‘zshakllar uyushiq sanalmaydi. Masalan, Mening diqqatimni dumaloq oppoq toshlar tortdi gapidagi dumaloq va oppoq so‘zshakli toshlar so‘zshakliga tobelanib, ifodalanish va grammatik shakl jihatdan bir xil. Biroq ular uyushtiruvchi (sanash) ohangsiz uyushmagan kengaytiruvchi hisoblanadi. Demak, sintaktik mavqe, grammatik shakl bir xilligi va uyushtiruvchi ohangga egalik uyushgan tenglanish qatorining zaruriy belgisidir. Uyushiq kesimning o‘ziga xos xususiyati. Uyushgan ega, hol, to‘ldiruvchi va aniqlovchida tegishli grammatik shakl har bir so‘zshaklda alohida-alohida mavjud bo‘lishi ham, faqat oxirgisida bo‘lib, oldingilarida bo‘lmasligi ham mumkin. Biroq uyushgan kesimlarda kesimlik shakllari bilan faqat oxirgi kesim shakllangan, boshqalari esa bu qo‘shimchani olmagan bo‘ladi: 1. Bizning yoshlar dono va zukkodirlar. 2. Do‘kondorlar molini maqtab va haridorlarni chorlab turardilar. 3. Voqea sodir bo‘lgan joyga zudlik bilan borishimiz va masalaga oydinlik kiritishimiz lozim. So‘z kesimlik ko‘rsatkichi bilan shakllangan va kesimlik sintaktik pozitsiyasini egallagan bo‘lsa, u alohida hukm va tugal ma’no ifodalaydi hamda gap hosil qiladi. Yuqorida keltirilgan gapda ham uyushgan kesimning barchasi