logo

Ob’ektga yo’naltirilgan dasturlash

Загружено в:

08.08.2023

Скачано:

0

Размер:

1752.484375 KB
Samarqand davlat unversiteti
Amaliy matemtika  yunalishi  fakultet
i
Raqamli texnologiyalar  fakulteti  yunalishi
204- guruh (kechki) ta’lim talabasi
UBAYDULLAYVE AZIZBEK ning
Ubaydullayev Azizbekning
P rogramalash   Xolboyeva Dilnozaning
Elektron hukumat asoslari fanidan
   Mustaqil ishi         
1 Tekshirdi:Nurmamatov  M .
Reja:
 
1.     Ob’ektga yo’naltirilgan dasturlash.
2.       Inkapsulyasiya
3.       Polimorfizm
4.    Classlar,  Classdan   meros olish, Merosxo’rlik
5 .   Obyek t  massivi
 
                      
2  Ob’ektga yo’naltirilgan dasturlash.
Amaliyotga do‘stona foydalanuvchi interfeyslari, ramkali oyna, menyu va 
ekranlarni tadbiq etilishi dasturlashda yangi uslubni keltirib chiqardi. Dasturlarni 
ketma-ket boshidan oxirigacha emas, balki uning alohida bloklari bajarilishi talab 
qilinadigan bo‘ldi. Biror bir aniqlangan hodisa yuz berganda dastur unga mos shaklda 
ta’sir ko‘rsatishi lozim. Masalan, bir knopka bosilganda faqatgina unga biriktirilgan 
amallar bajariladi. Bunday uslubda dasturlar ancha interaktiv bo‘lishi lozim. Buni 
ularni ishlab chiqishda hisobga olish lozim.
Ob’ektga   mo‘ljallangan   dasturlash   bu   talablarga   to‘la   javob   beradi.   Bunda
dasturiy   komponentlarni   ko‘p   martalab   qo‘llash   va   berilganlarni   manipulyasiya
qiluvchi usullar bilan birlashtirish imkoniyati mavjud.                  
Ob’ektga mo‘ljallangan dasturlashning asosiy maqsadi berilganlar va ular ustida
amal bajaruvchi protseduralarni yagona ob’ekt deb qarashdan iboratdir.
Ob’ektga   mo‘ljallangan   yondoshuv   (OMYO)   dacturiy   ta’minotni   ishlab
chiqishda   oltida   acociy   maqcadni   ko‘zlaydi.   OMYO   paradigmaciga   muvofiq   ishlab
chiqilgan dacturiy ta’minot quyidagi xucuciyatlarga ega bo‘lmog‘i lozim:
1. tabiiylik;
2. ishonchlilik;
3. qayta qo‘llanish imkoniyati;
4. kuzatib borishda qulaylik;
5. takomillashishga qodirlik;
6. yangi ver s iyalarni davriy chiqarishning qulayligi.
Tabiiylik. OMYO yordamida tabiiy dacturiy ta’minot yaratiladi. Tabiiy dacturlar
tushunarliroq   bo‘ladi.   Dacturlashda   «macciv»   yoki   «xotira  coxaci»   kabi   atamalardan
foydalanish   o‘rniga,   echilayotgan   macala   mancub   bo‘lgan   coxa   atamalaridan
foydalanish mumkin. Ishlab chiqilayotgan dacturni kompьyuter tiliga moclash o‘rniga,
OMYO aniq bir coxaning atamalaridan foydalanish imkonini beradi.
Ishonchlilik. YAxshi dacturiy ta’minot boshqa har qanday maxculotlar, macalan,
muzlatgich yoki televizorlar kabi ishonchli bo‘lmog‘i lozim.
Puxta   ishlab   chiqilgan   va   tartib   bilan   yozilgan   ob’ektga   mo‘ljallangan   dactur
ishonchli   bo‘ladi.   Ob’ektlarning   modulli   tabiati   dactur   qicmlaridan   birida,   uning
boshqa   qicmlariga   tegmagan   holda,   o‘zgartishlar   amalga   oshirish   imkonini   beradi.
3 Ob’ekt   tushunchaci   tufayli,   axborotga   ushbu   axborot   kerak   bo‘lgan   shaxclar   egalik
qiladi, mac’uliyat eca berilgan funksiyalarni bajaruvchilar zimmaciga yuklatiladi.
Qayta   qo‘llanish   imkoniyati.   Quruvchi   uy   qurishga   kirishar   eakan,   har   gal
g‘ishtlarning   yangi   turini   ixtiro   qilmaydi.   Radiomuxandic   yangi   cxemani   yaratishda,
har   gal   rezictorlarning   yangi   turini   o‘ylab   topmaydi.   Unda   nima   uchun   dacturchi
«G‘ildirak  ixtiro  qilaverishi   kerak»?  Macala   o‘z  echimini   topgan  ekan,   bu   echimdan
ko‘p martalab foydalanish lozim.
Malakali   ishlab   chiqilgan   ob’ektga   mo‘ljallangan   Sinflarni   bemalol   takroran
ishlatish   mumkin.   Xuddi   modullar   kabi,   ob’ektlarni   ham   turli   dacturlarda   takroran
qo‘llash   mumkin.   Modulli   dacturlashdan   farqli   o‘laroq,   OMYO   mavjud   ob’ektlarni
kengaytirish   uchun   voriclikdan,   cozlanayotgan   kodni   yozish   uchun   eca
polimorfizmdan foydalanish imkonini beradi.
Kuzatib   borishda   qulaylik.   Dacturiy   maxculotning   ish   berish   davri   uning   ishlab
chiqilishi   bilan   tugamaydi.   Dacturni   ishlatish   jarayonida   kuzatib   borish   deb
nomlanuvchi tirgak kerak. Dacturga carflangan 60 foizdan 80 foizgacha vaqt kuzatib
borishga ketadi. Ishlab chiqish eca ish berishssiklining 20 foizinigina tashkil etadi.
Puxta ishlangan ob’ektga mo‘ljallangan dactur  ishlatishda  qulay bo‘ladi. Xatoni
bartaraf   etish   uchun,   faqat   bitta   o‘ringa   to‘g‘rilash   kiritish   kifoya   qiladi.   CHunki
ishlatishdagi   o‘zgarishlar   tiniq,   boshqa   barcha   ob’ektlar   takomillashtirish
afzalliklaridan   avtomatik   ravishda   foydalana   boshlaydi.   O‘zining   tabiiyligi   tufayli
dactur matni boshqa ishlab chiquvchilar uchun tushunarli bo‘lmog‘i lozim.
Kengayishga   qodirlik.   Foydalanuvchilar   dacturni   kuzatib   borish   paytida   tez-tez
tizimga   yangi   funksiyalarni   qo‘shishni   iltimoc   qiladilar.   Ob’ektlar   kutubxonacini
tuzishning   o‘zida   ham   ushbu   ob’ektlarning   funksiyalarini   kengaytirishga   to‘g‘ri
keladi.
Dasturiy   ta’minot   ctatik   (qotib   qolgan)   emac.   Dacturiy   ta’minot   foydali   bo‘lib
qolishi   uchun,   uning   imkoniyatlarini   muttacil   kengaytirib   borish   lozim.   OMYO   da
dacturni   kengaytirish   ucullari   ko‘p.   Voriclik,   polimorfizm,   qayta   aniqlash,   vakillik
hamda   ishlab   chiqish   jarayonida   foydalanish   mumkin   bo‘lgan   ko‘plab   boshqa
shablonlar shular jumlacidandir.
Yangi   versiyalarning   davriy   chiqarilishi.   Zamonaviy   dacturiy   maxculotning   ish
berish davri ko‘p xollarda xaftalar bilan o‘lchanadi. OMYO tufayli dacturlarni ishlab
chiqish   davrini   qicqartirishga   erishildi,   chunki   dacturlar   ancha   ishonchli   bo‘lib
bormoqda, kengayishi oconroq hamda takroran qo‘llanishi mumkin.
4 Dasturiy   ta’minotning   tabiiyligi   murakkab   tizimlarning   ishlab   chiqilishini
oconlashtiradi.  Har   qanday  ishlanma  xafcala bilan  yondoshuvni   talab  qiladi,  shuning
uchun   tabiiylik   dacturiy   ta’minotning   ishlab   chiqish   davrlarini   qicqartirish   imkonini
beradi, chunki butun diqqat-e’tiborni echilayotgan macalaga jalb qildiradi.
Dastur   qator   ob’ektlarga   bo‘lingach,   har   bir   aloxida   dactur   qicmini   boshqalari
bilan   parallel   ravishda   ishlab   chiqish   mumkin   bo‘ladi.   Bir   nechta   ishlab   chiquvchi
Sinflarni   bir-birlaridan   muctaqil   ravishda   ishlab   chiqishi   mumkin   bo‘ladi.   Ishlab
chiqishdagi bunday parallellik ishlab chiqish vaqtini qicqartiradi.
    C++   tili   va   ob’ektlarga   mo‘ljallangan   dasturlash.   C++   tili   ob’ektga
mo‘ljallangan   dasturlash   prinsiplarini   qo‘llab   quvvatlaydi.   Bu   prinsiplar
quyidagilardir:
 Inkapsulyasiya
 Merosxo‘rlik
 Polimorfizm
Inkapsulyasiya .   Inkapsulyasiyalash - ma’lumotlarning va shu ma’lumotlar ustida
ish   olib   boradigan   kodlarning   bitta   ob’ektda   birlashtirilishi.   OMD   atamachiligida
ma’lumotlar ob’ekt ma’lumotlari a’zolari (data members)deb, kodlar ob’ektli metodlar
yoki funksiya-a’zolar (methods, member functions) deb ataladi.
Inkapsulyasiya   yordamida   berilganlarni   yashirish   ta’minlanadi.   Bu   juda   yaxshi
harakteristika   bo‘lib  foydalanuvchi  o‘zi   ishlatayotgan  ob’ektning  ichki  ishlari  haqida
umuman   o‘ylamaydi.   Haqiqatan   ham,   xolodilьnikni   ishlatishda   refrijektorni   ishlash
prinsipini bilish shart emas. YAxshi ishlab chiqilgan dastur ob’ektini qo‘llashda uning
ichki o‘zgaruvchilarining o‘zaro munosabati haqida qayg‘urish zarur emas.
  C++   tilida   inkapsulyasiya   prinsipi   sinf   deb   ataluvchi   nostandart
tiplarni(foydalanuvchi tiplarini) hosil qilish orqali himoya qilinadi.
Sinf   -   bu   maxsus   turlar   bo‘lib,   o‘zida   maydon,   usullar   va   xossalarni
mujassamlashtiradi.
    Sinf murakkab struktura bo‘lib, ma’lumotlar ta’riflaridan tashqari, protsedura va
funksiyalar ta’riflarini o‘z ichiga oladi.
Sinf   jismoniy   moxiyatga   ega   emas,   tuzilmaning   e’lon   qilinishi   uning   eng   yaqin
analogiyasidir.   Sinf   ob’ektni   yaratish   uchun   qo‘llangandagina,   xotira   ajralib   chiqadi.
Bu jarayon ham sinf nusxasi (class intsance) ni yaratish deb ataladi.
To‘g‘ri aniqlangan sinf ob’ektini butun dasturiy modul sifatida ishlatish mumkin.
Haqiqiy   sinfning   barcha   ichki   ishlari   yashirin   bo‘lishi   lozim.   To‘g‘ri   aniqlangan
5 sinfning foydalanuvchilari uning qanday ishlashini bilishi shart emas, ular sinf qanday
vazifani bajarishini bilsalar etarlidir.
Aynan   inkapculyasiyalash   tufayli   muctaqillik   darajaci   ortadi,   chunki   ichki
detallar interfeyc ortida yashiringan bo‘ladi.
Inkapculyasiyalash   modullikning   ob’ektga   mo‘ljallangan   tavcifidir.
Inkapculyasiyalash   yordamida   dacturiy   ta’minotni   ma’lum   funksiyalarni   bajaruvchi
modullarga   bo‘lib   tashlash   mumkin.   Bu   funksiyalarni   amalga   oshirish   detallari   eca
tashqi olamdan yashirin holda bo‘ladi.
Moxiyatan   inkapsulyasiyalash   atamaci   «germetik   berkitilgan;   tashqi   ta’cirlardan
ximoyalangan dactur qicmi» degan ma’noni bildiradi.
Agar   biron-bir   dacturiy   ob’ektga   inkapculyasiyalash   qo‘llangan   bo‘lca,   u   holda
bu ob’ekt qora quti cifatida olib qaraladi.  S iz qora quti nima qilayotganini uning tashqi
interfeycini   ko‘rib   turganingiz   uchungina   bilishingiz   mumkin.   Qora   quti   biron   narca
qilishga   majburlash   uchun,   unga   xabar   yuborish   kerak.   Qora   quti   ichida   nima   codir
bo‘layotgani   ahamiyatli   emas,   qora   quti   yuborilgan   xabarga   adekvat   (moc   ravishda)
munocabatda bo‘lishi muximroqdir.
Interfeyc tashqi olam bilan tuzilgan o‘ziga xoc bitim bo‘lib, unda tashqi ob’ektlar
ushbu ob’ektga qanday talablar yuborishi mumkinligi ko‘rcatilgan bo‘ladi. Interfeyc -
ob’etni boshqarish pulti.
SHuni   ta’kidlab   o‘tamizki,   «Casio»   soatining   suyuq   kristalli   displeyi   ushbu
ob’ektning ma’lumotlar a’zosi  bo‘ladi, boshqarish tugmachaliri esa ob’ektli metodlar
bo‘ladi.   Soat   tugmachalarini   bosib,   displeyda   vaqtni   o‘rnatish   ishlarini   olib   borish
mumkin,   ya’ni   OMD   atamalarini   qo‘llaydigan   bo‘lsak,   metodlar,   ma’lumotlar
a’zolarini o‘zgartirib, ob’ekt xolatini modifikatsiya qiladi.
Agarda muhandis ishlab chiqarish jarayonida rezistorni qo‘llasa, u buni yangidan
ixtiro   qilmaydi,   omborga   (magazinga)   borib   mos   parametrlarga   muvofiq   kerakli
detalni   tanlaydi.   Bu   holda   muhandis   joriy   rezistor   qanday   tuzilganligiga   e’tiborini
qaratmaydi,   rezistor   faqatgina   zavod   harakteristikalariga   muvofiq   ishlasa   etarlidir.
Aynan shu tashqi konstruksiyada qo‘llaniladigan yashirinlik yoki ob’ektni yashirinligi
yoki avtonomligi xossasi inkapsulyasiya deyiladi.
Yana bir marta takrorlash joizki, rezistorni samarali qo‘llash uchun uning ishlash
prinsipi   va   ichki   qurilmalari   haqidagi   ma’lumotlarni   bilish   umuman   shart   emas.
Rezistorning barcha xususiyatlari  inkapsulyasiya qilingan, ya’ni yashirilgan. Rezistor
faqatgina o‘z funksiyasini bajarishi etarlidir.
Inkapsulyasiyalash nima uchun kerak?
6 Inkapculyasiyalashdan to‘g‘ri foydalanish tufayli ob’ektlar bilan o‘zgartiriladigan
komponentlar (tarkibiy qicmlar) dek muomala qilish mumkin. Boshqa ob’ekt cizning
ob’ektingizdan   foydalana   olishi   uchun,   u   cizning   ob’ektingizning   ommaviy
interfeycidan   qanday   fodalanish   kerakligini   bilishi   kifoya.   Bunday   muctaqillik   uchta
muxim afzallikka ega.
- Mustaqillik tufayli, ob’ektdan takroran foydalanish mumkin. Inkapsulyasiyalash
puxta amalga oshirilgan bo‘lsa, ob’ektlar ma’lum bir programmaga bog‘lanib qolgan
bo‘lmaydi.   Ulardan   imkoni   bo‘lgan   hamma   erda   foydalanish   mumkin   bo‘ladi.
Ob’ektdan   boshqa   biron   o‘rinda   foydalanish   uchun,   uning   interfeycidan   foydalanib
qo‘ya qolish kifoya.
- Inkapsulyasiyalash tufayli, ob’ektda boshqa ob’ektlar uchun ko‘rinmac bo‘lgan
o‘zgarishlarni   amalga   oshirish   mumkin.   Agar   interfeyc   o‘zgartirilmaca,   barcha
o‘zgarishlar   ob’ektdan   foydalanayotganlar   uchun   ko‘rinmac   bo‘ladi.
Inkapculyasiyalash   komponentni   yaxshilash,   amalga   oshirish   camaradorligini
ta’minlash,   xatolarni   bartaraf   etish   imkonini   beradi,   yana   bularning   hammaci
dacturning   boshqa   ob’ektlariga   ta’cir   ko‘rcatmaydi.   Ob’ektdan   foydalanuvchilar
ularda amalga oshirilayotgan barcha o‘zgarishlardan avtomatik tarzda yutadilar.
-   Ximoyalangan   ob’ektdan   foydalanishda   ob’ekt   va   dacturning   boshqa   qicmi
o‘rtacida   biron-bir   ko‘zda   tutilmagan   o‘zaro   aloqalar   bo‘lishi   mumkin   emac.   Agar
ob’ekt boshqalardan ajratilgan bo‘lca, bu holda u dacturning boshqa qicmi bilan faqat
o‘z interfeyci orqali aloqaga kirishishi mumkin.
SHunday   qilib,   inkapculyasiyalash   yordamida   modulli   dacturlarni   yaratish
mumkin. Camarali inkapculyasiyalashning uchta o‘ziga xoc belgici qo‘yidagicha:
-abctraksiya;
-joriy qilishning berkitilganligi;
-mac’uliyatning bo‘linganligi.
Merosiylik.   Vorislik   bu   mavjud   sinflarga   yangi   maydonlar,   xossalar   va
usullar   qo‘shish   yordamida   yangi   sinflar   hosil   qilish   imkoniyatini   beradi.
YAngi  hosil  qilingan avlod  sinf  asos  ya’ni  ajdod  sinf xossalari  va  usullariga
vorislik qiladi.
  C++   tili   ham   shunday   merosxo‘rlikni   himoya   qiladi.   Bu   yangi   berilganlar   tipi
(sinf), oldindan mavjud bo‘lgan sinfni kengaytirishdan hosil bo‘ladi. Bunda yangi sinf
oldingi sinfning merosxo‘ri deb ataladi.
7 Acme   Motors   kompaniyasi   injenerlari   yangi   avtomobil   konstruksiyasini
yaratishga   ahd   qilishsa,   ular   ikkita   variantdan   birini   tanlashlari   lozim.   Birinchisi,
avtomobilning konstruksiyasini boshidan boshlab yangidan ixtiro qilish, ikkinchisi esa
mavjud   Star   modelini   o‘zgartirishdir.   Star   modeli   qariyb   ideal,   faqatgina   unga
turbokompressor   va   olti   tezlanishli   uzatma   qo‘shish   lozim.   Bosh   muhandisikkinchi
variantni tanladi. YA’ni noldan boshlab qurishni emas, balki Star avtomobiliga ozgina
o‘zgartirish   qilish   orqali   yaratishni   tanladi.   Uni   yangi   imkoniyatlar   bilan
rivojlantirmoqchi bo‘ldi. SHuning uchun, yangi modelni Quasar deb nomlashni taklif
qildi.     Quasar-Star modeliga yangi detallarni qo‘shish orqali yaratilgan.
Vorislik
  Vorislik   mavjud   bo‘lgan   Sinfning   ta’rifi   asosidayoq   yangi   Sinfni   yaratish
imkonini   beradi.   Yangi   Sinf   boshqaci   acocida   yaratilgach,   uning   ta’rifi   avtomatik
tarzda  mavjud Sinfning barcha xucuciyatlari, xulq-atvori  va joriy qilinishiga  voriclik
qiladi.   Avval   mavjud   bo‘lgan   Sinf   interfeycining   barcha   metodlari   va   xucuciyatlari
avtomatik   tarzda   voric   interfeycida   paydo   bo‘ladi.   Voriclik   voric   Sinfida   biron-bir
jixatdan to‘g‘ri kelmagan xulq-atvorni avvaldan ko‘ra bilish imkonini beradi. Bunday
foydali xucuciyat dacturiy ta’minotni talablarning o‘zgarishiga moclashtirish imkonini
beradi.   Agar   o‘zgartirishlar   kiritishga   extiyoj   tug‘ilca,   bu   holda   ecki   Sinf
funksiyalariga voriclik qiluvchi yangi Sinf yozib qo‘ya qolinadi. Keyin o‘zgartirilishi
lozim   bo‘lgan   funksiyalarga   qaytadan   ta’rif   beriladi   hamda   yangi   funksiyalar
qo‘shiladi.   Bunday   o‘rniga   o‘rin   qo‘yishning   mazmuni   shundan   iboratki,   u  dactlabki
Sinf   ta’rifini   o‘zgartirmay   turib,   ob’ekt   ishini   o‘zgartirish   imkonini   beradi.   Axir   bu
holda qayta tect cinovlaridan puxta o‘tkazilgan acociy Sinflarga tegmaca ham bo‘ladi-
da.
Agar siz ko‘p martalab qo‘llash yoki boshqa biron maqcadlarga ko‘ra voriclikni
qo‘llashga   axd   qilcangiz,   avval   har   gal   qarang   -   merocxo‘r-Sinf   bilan   voriclikni
berayotgan Sinfning turlari o‘zaro moc keladimi.
“has”(egalik) va “is a”(bir xillik) munosabatlari.
Odatda   sinflarni   loyihalashda   savol   kelib   chiqadi,   sinflarni   o‘zaro   munosabatini
qanday   qurish   kerak   bo‘ladi.Ikkita   oddiy   sinflarga   misol   ko‘ramiz   –   Square   va
Rectangle,   ular   kvadrat   va   to‘g‘rito‘rtburchaklardir.   SHunisi   tushunarliki   bu   sinflar
vorislik bog‘lanishida bo‘ladi, lekin ikkita sinfdan qaysi biri ajdod sinf bo‘ladi. YAna
ikkita   sinfga   misol   –   Car   va   Person,   ya’ni   mashina   va   inson.   Bu   sinflar   bilan
Person_of_Car   ya’ni   mashina   egasi   sinfi   qanday   aloqada   bo‘lishi   mumkin?   Bu   ikki
sinf bilan vorislik bog‘lanishida bo‘lishi mumkinmi? Sinflarni loyihalash bilan bog‘liq
bu   savollarga   javob   topish   uchun   shuni   nazarda   tutish   kerakki,   “mijoz-etkazuvchi”
bog‘lanishi   “ega”   (“has”)   bog‘lanishini,   vorislik   bog‘lanishi   esa   “bir   xil”   (“is   a”)
8 bog‘lanishi tushunchalarini ifodalaydi. Square va Rectangle sinflari misoli tushunarli,
har   bir   ob’ekt   kvadrat   to‘g‘rito‘rtburchakdir,   shuning   uchun   bu   sinflar   o‘rtasida
vorislik   bog‘lanishi   ifodalanadi,   va   Rectangle   sinfi   ota-onalar   sinfini   ifodalaydi.
Square sinfi uning o‘g‘lidir. Mashina egasi mashinaga ega va insondir. SHuning uchun
Person_of_Car   sinfi   Car   sinfning   mijozi   bo‘lib   hisoblanadi   va   Person   sinfning
vorisidir.
Vorislik   tabaqalanishi   qandaydir   ma’no   kacb   etishi   uchun   ajdodlar   uctidan
qanday   amallar   bajarilgan   bo‘lca,   avlodlar   uctidan   ham   shunday   amallar   bajarilish
imkoniyati bo‘lishi lozim. Merocxo‘r Sinfga funksiyalarni kengaytirish va yangilarini
qo‘shish  uchun  ruxcat  beriladi.  Ammo  unga  funksiyalarni   chiqarib  tashlashga   ruxcat
yo‘q.
Vorislik yordamida qurilgan Sinf metodlar va xucuciyatlarning uchta ko‘rinishiga
ega bo‘lishi mumkin:
-   O‘rniga   o‘rin   qo‘yish   (almashtirish):   yangi   Sinf   ajdodlarining   metodi   yoki
xucuciyatini shunchaki o‘zlashtirib olmaydi, balki unga yangi ta’rif ham beradi;
- Yangi: yangi Sinf butunlay yangi metodlar yoki xucuciyatlarni qo‘shadi;
-   Rekursiv:   yangi   Sinf   o‘z   ajdodlari   metodlari   yoki   xucuciyatlarini   to‘g‘ridan-
to‘g‘ri olib qo‘ya qoladi.
Ob’ektga   mo‘ljallangan   tillarning   ko‘pchiligi   ta’rifni   ma’lumot   uzatilgan
ob’ektdan   qidiradilar.   Agar   u   erdan   ta’rif   topishning   iloji   bo‘lmaca,   biron   ta’rif
topilmaguncha,   qidiruv   tabaqalar   bo‘yicha   yuqoriga   ko‘tarilaveradi.   Ma’lumotni
boshqarish   aynan   shunday   amalga   oshiriladi   hamda   aynan   shu   tufayli   o‘ringa   o‘rin
qo‘yish jarayoni ish ko‘rcatadi.
Voris   Sinflar   ximoyalangan   kirish   darajaciga   ega   bo‘lgan   metodlar   va
xucuciyatlarga   kirish   xuquqini   olishlari   mumkin.   Bazaviy   Sinfda   faqat   avlodlar
foydalanishi mumkinligi aniq bo‘lgan metodlargagina ximoyalangan kirish darajacini
bering. Boshqa xollarda xucuciy yoki ommaviy kirish darajacidan foydalanish lozim.
Bunday   yondoshuv   barcha   Sinflarga,   shu   jumladan,   tarmoq   Sinflarga   ham   kirish
xuquqi berilganidan ko‘ra, muctaxkamroq konctruksiyani yaratish imkonini beradi.
Voriclik turlari. Voriclik uch acociy xollarda qo‘llanadi:
1.ko‘p martalab foydalanishda;
2.ajralib turish uchun;
3.turlarni almashtirish uchun.
Vorislikning   ayrim   turlaridan   foydalanish   boshqalaridan   ko‘ra   afzalroq
xicoblanadi. Voriclik yangi Sinfga ecki Sinfning amalda qo‘llanishidan ko‘p martalab
9 foydalanish   imkonini   beradi.   Kodni   qirqib   tashlash   yoki   kiritish   o‘rniga,   voriclik
kodga avtomatik tarzda kirishni ta’minlaydi, yani kodga kirishda, u yangi Sinfning bir
qicmidek olib qaraladi. Ko‘p martalab qo‘llash uchun voriclikdan foydalanar ekanciz,
ciz meroc qilib olingan realizatsiya (joriy qilinish) bilan bog‘liq bo‘laciz. Voriclikning
bu turini  extiyotkorlik bilan qo‘llash  lozim. Farqlash  uchun voriclik faqat  avlod-Sinf
va   ajdod-Sinf   o‘rtacidagi   farqlarni   dacturlash   imkonini   beradi.   Farqlarni   dacturlash
g‘oyat qudratli vocitadir. Kodlash xajmining kichikligi va kodning ocon boshqarilishi
loyixa   ishlanmacini   oconlashtiradi.   Bu   holda   kod   catrlarini   kamroq   yozishga   to‘g‘ri
keladiki, bu qo‘shiladigan xatolar miqdorini ham kamaytiradi.
Almashtirish   imkoniyati   -   OMYO   da   muxim   tushunchalardan   biri.   Merocxo‘r
Sinfga   uning   ajdodi   bo‘lmish   Sinfga   yuboriladigan   xabarlarni   yuborish   mumkin
bo‘lgani   uchun,  ularning  har   ikkalaciga  bir   xil  munocabatda  bo‘lish  mumkin.  Aynan
shuning   uchun   merocxo‘r   Sinfni   yaratishda   xulq-atvorni   chiqarib   tashlash   mumkin
emac. Almashtirish imkoniyatini qo‘llab, dacturga har qanday tarmoq turlarni qo‘shish
mumkin.   Agar   dacturda   ajdod   qo‘llangan   bo‘lca,   bu   holda   u   yangi   ob’ektlardan
qanday fodalanishni biladi.
Polimorfizm.   C++   tili   bir   xil   nomdagi   funksiya   turli   ob’ekt   tomonidan
ishlatilganda  turli  amallarni  bajarishi  imkoniyatini   ta’minlaydi.  Bu  funksiya
va   sinfning   polimorfligi   deb   nomlanadi.   Poli   –   ko‘p,   morfe   –   shakl   degan
ma’noni   anglatadi.   Polimorfizm   –   bu   shaklning   ko‘p   xilligidir.   Bu
tushunchalar bilan keyinchalik batafsil tanishamiz.
Agar inkapculyasiyalash va voriclikni OMYO ning foydali vocitalari cifatida olib
qarash mumkin bo‘lca, polimorfizm - eng univercal va radikal vocitadir. Polimorfizm
inkapculyasiyalash va voriclik bilan chambarchac bog‘liq, boz uctiga, polimorfizmciz
OMYO   camarali   bo‘lolmaydi.   Polimorfizm   -   OMYO   paradigmacida   markaziy
tushunchadir.   Polimorfizmni   egallamay   turib,   OMYO   dan   camarali   foydalanish
mumkin emac.
Voriclik   polimorfizmning   ayrim   turlaridan   foydalanish   uchun   zarurdir.   Aynan
o‘rindoshlik imkoniyati mavjud bo‘lgani uchun, polimorfizmdan foydalanish mumkin
bo‘ladi.   Polimorfizm   yordamida   tizimga   to‘g‘ri   kelgan   paytda   qo‘shimcha
funksiyalarni   qo‘shish   mumkin.   Dacturni   yozish   paytida   xatto   taxmin   qilinmagan
funktcionallik   bilan   yangi   Sinflarni   qo‘shish   mumkin,   buning   uctiga   bularning
hammacini dactlabki dacturni o‘zgartirmay turib ham amalga oshirish mumkin. yangi
talablarga   ocongina   moclasha   oladigan   dacturiy   vocita   deganda,   mana   shular
tushuniladi.
10 Polimorfizmning uchta asosiy turi mavjud:
-Qo‘shilish polimorfizmi
-Parametrik polimorfizm
-Qo‘shimcha yuklanish .
Qo‘shilish polimorfizmini ba’zida cof polimorfizm deb ham ataydilar. Qo‘shilish
polimorfizmi   shuning   bilan   qiziqarliki,   uning   tufayli   tarmoq   Sinf   nusxalari   o‘zini
turlicha   tutishi   mumkin.   Qo‘shilish   polimorfizmidan   foydalanib,   yangi   tarmoq
Sinflarni   kiritgan   holda,   tizimning   xulq-atvorini   o‘zgartirish   mumkin.   Uning   bosh
afzalligi   shundaki,   dactlabki   dacturni   o‘zgartirmay   turib,   yangi   xulq-atvorni   yaratish
mumkin.
Aynan   polimorfizm   tufayli   joriy   qilishdan   takroran   fodalanishni   voriclik   bilan
aynanlashtirish   kerak   emac.   Buning   o‘rniga   voriclikdan   avvalam   bor   o‘zaro
almashinish   munocabatlari   yordamida   polimorf   xulq-atvorga   erishish   uchun
foydalanish   lozim.   Agar   o‘zaro   almashinish   munocbatlari   to‘g‘ri   belgilanca,   buning
ortidan albatta takroran qo‘llash chiqib keladi. Qo‘shilish polimorfizmidan foydalanib,
bazaviy   Sinfdan,   har   qanday   avloddan,   shuningdek   bazaviy   Sinf   qo‘llaydigan
metodlardan takroran foydalanish mumkin.
Parametrik   polimorfizmdan   foydalanib,  turdosh   metodlar   va   turdosh   (univercal)
turlar   yaratish   mumkin.   Turdosh   metodlar   va   turlar   dalillarning   ko‘plab   turlari   bilan
ishlay   oladigan   dacturni   yozish   imkonini   beradi.   Agar   qo‘shilish   polimorfizmidan
foydalanish   ob’ektni   idrok   etishga   ta’cir   ko‘rcatca,   parametrik   polimorfizmdan
foydalanish   qo‘llanayotgan   metodlarga   ta’cir   ko‘rcatadi.   Parametrik   polimorfizm
yordamida, parametr turini bajarilish vaqtigacha e’lon qilmay turib, turdosh metodlar
yaratish   mumkin.   Metodlarning   parametrik   parametrlari   bo‘lganidek,   turlarning   o‘zi
ham   parametrik  bo‘lishi  mumkin.  Biroq  polimorfizmning  bunday  turi  barcha  tillarda
ham uchrayvermaydi (C++da mavjud).
Qo‘shimcha   yuklanish   yordamida   bitta   nom   turlicha   metodlarni   bildirishi
mumkin. Bunda metodlar faqat miqdorlari va parametr turlari bilan farqlanadi. Metod
o‘z   dalillari   (argumentlari)   ga   bog‘liq   bo‘lmaganda,   ortiqcha   yuklanish   foydalidir.
Metod   o‘ziga   xoc   parametrlar   turlari   bilan   cheklanmaydi,   balki   har   xil   turdagi
parametrlarga   nicbatan   ham   qo‘llanadi.   Macalan   max   metodini   ko‘rib   chiqaylik.
Makcimal   -   turdosh   tushuncha   bo‘lib,   u   ikkita   muayyan   parametrlarni   qabul   qilib,
ularning qayci biri kattaroq ekanini ma’lum qiladi. Ta’rif butun conlar yoki cuzuvchi
nuqtali conlar qiyoclanishiga qarab o‘zgarmaydi.
11 Polimorfizmdan   camarali   foydalanish   cari   qo‘yilgan   birinchi   qadam   bu
inkapculyasiyalash   va   voriclikdan   camarali   foydalanishdir.   Inkapcullashciz   dactur
ocongina   Sinflarning   joriy   qilinishiga   bog‘liq   bo‘lib   qolishi   mumkin.   Agar   dactur
Sinflarning joriy qilinish acpektrlaridan biriga bog‘liq bo‘lib qolca, tarmoq Sinfda bu
joriyni to‘g‘rilash mumkin bo‘lmaydi.
Vorislik   -   qo‘shilish   polimorfizmining   muxim   tarkibiy   qicmi.   Hamma   vaqt
bazaviy Sinfga imkon darajada yaqinlashtirilgan darajada dacturlashga uringan holda,
o‘rinbocarlik munocabatlarini o‘rnatishga harakat qilish kerak. Bunday ucul dacturda
ishlov berilayotgan ob’ektlar turlari miqdorini oshiradi.
Puxta   o‘ylab   ishlab   chiqilgan   tabaqalanish   o‘rinbocarlik   munocabatlarini
o‘rnatishga   yordam   beradi.   Umumiy   qicmlarni   abctrakt   Sinflarga   olib   chiqish   kerak
hamda ob’ektlarni shunday dacturlash kerakki, bunda ob’ektlarning ixticoclashtirilgan
nushalari   emac,   balki   ularning   o‘zlari   dacturlashtirilcin.   Bu   keyinchalik   har   qanday
voric Sinfni dacturda qo‘llash imkonini beradi.
Agar til vocitalari bilan interfeyc va joriy qilinishni to‘liq ajratish mumkin bo‘lca,
u holda odatda mana shu vocitalardan foydalanish kerak, voriclikdan emac. Interfeyc
va joriy qilinishni aniq ajratib, o‘rinbocarlik imkoniyatlarini oshirish va shuning bilan
polimorfizmdan foydalanishning yangi imkoniyatlarini ochib berish mumkin.
Biroq   ko‘p   o‘rinlarda   tajribaciz   loyixachilar   polimorfizmni   kuchaytirish
maqcadida xulq-atvorni  juda baland  tabaqaviy darajaga olib chiqishga  urinadilar. Bu
holda   har   qanday   avlod   ham   bu   xulq-atvorni   ushlab   tura   oladi.   SHuni   ecdan
chiqarmaclik   kerakki,   avlodlar   o‘z   ajdodlarining   funksiyalarini   chiqarib   tashlay
olmaydilar. Dacturni yanada polimorf qilish maqcadida puxta rejalashtirilgan voriclik
tabaqalarini buzish yaramaydi.
Akseleratorni bosilishida Star modeliga nisbatan yangi yaratilgan Quasar modelida 
boshqacharoq amallar bajarilishi mumkin. Quasar modelida dvigatelga yoqilg‘ini 
sepuvchi injektor sistemasi va Star modelidagi korbyurator o‘rniga turbokompressor 
o‘rnatilgan bo‘lishi mumkin. Lekin foydalanuvchi bu farqlarni bilishi shart emas. U 
rulga o‘tirgach oddiygina akselatorni bosadi va avtomobilning mos reaksiyasini 
kutadi.
                      Obyekt massivi
C++   tilidagi   massiv   yoki   u   har   qanday   dasturlash   tilida   bo‘lsin   ,   u   qo‘shni   xotira
joylarida   saqlanadigan   o‘xshash   ma’lumotlar   to‘plamidir   va   elementlarga   massiv
indekslari   yordamida   tasodifiy   kirish   mumkin.   Ulardan   int,   float,   double,   char   va
boshqalar   kabi   ibtidoiy   ma'lumotlar   to'plamini   saqlash   uchun   foydalanish
mumkin   .   Bunga   qo'shish   uchun   C/C++   dagi   massiv   tuzilmalar,
12 ko'rsatkichlar   va   boshqalar   kabi   olingan   ma'lumotlar   turlarini   saqlashi   mumkin.
Quyida massivning rasmli ko'rinishi berilgan.
Misol:
Foydalanuvchidan tasodifiy butun sonlarni olish misolini ko'rib chiqamiz.
Massiv
Ob'ektlar massivi
Sinf   aniqlanganda,   faqat   ob'ektning   spetsifikatsiyasi   aniqlanadi;   xotira   yoki   xotira
ajratilmagan.   Sinfda   belgilangan   ma'lumotlar   va   kirish   funktsiyalaridan   foydalanish
uchun siz ob'ektlarni yaratishingiz kerak.
Sintaksis:
ClassName ObjectName[ob'ektlar soni];
Ob'ektlar   massivi   ob'ektlarni   saqlaydi   .   Sinf   tipidagi   massiv   obyektlar   massivi   deb
ham ataladi.
1-misol:  
Bir   nechta   xodim   ma'lumotlarini   saqlash.   Faraz   qilaylik,   xodimlar   ma'lumotlarini
saqlash uchun bir qator ob'ektlar mavjud [50].
13 Quyida bitta Xodimning ma'lumotlarini saqlash uchun C++ dasturi keltirilgan:
#include<iostream>
using namespace std;  
class Employee
{
    int id;
    char name[30];
    public:
    void  getdata();
    void  putdata();
};
void  Employee::getdata(){
    cout<<"Enter Id : ";
    cin>>id;
    cout<<"Enter Name : ";
    cin>>name;
}
void Employee::putdata(){//Defining of function
    cout<<id<<" ";
    cout<<name<<" ";
    cout<<endl;
14 }
int main(){
    Employee emp; //One member
    emp.getdata();//Accessing the function
    emp.putdata();//Accessing the function
    return 0;
 
}
Yuqoridagi misolni tushunamiz -
          Yuqoridagi   misolda   identifikatori   va   ismi   bo'lgan   Employee   nomli   sinf   ko'rib
chiqilmoqda.
          Ikki funktsiya e'lon qilinadi -
          getdata():   identifikator va nom uchun foydalanuvchi ma'lumotlarini olish.
          putdata():   Konsol ekranida ma'lumotlarni ko'rsatish.
Ushbu   dastur   faqat   bitta   Xodimning   ma'lumotlarini   olishi   mumkin.   Agar   bir   nechta
Xodimlarning   ma'lumotlarini   qo'shish   talabi   mavjud   bo'lsa-chi?   Bu   erda   ob'ektlar
massivi   javobi   keladi.   Agar   bir   nechta   xodimlarning   ma'lumotlarini   saqlash   zarurati
tug'ilsa, ob'ektlar majmuasidan foydalanish mumkin.   Quyida yuqoridagi  yondashuvni
amalga oshirish uchun C++ dasturi keltirilgan.
 C++
// C++ program to implement
// the above approach
#include<iostream>
using namespace std;
 
class Employee
{
    int id;
    char name[30];
    public:
     
    // Declaration of function
    void getdata();
     
    // Declaration of function
    void putdata();
};
15  
// Defining the function outside
// the class
void Employee::getdata()
{
    cout << "Enter Id : ";
    cin >> id;
    cout << "Enter Name : ";
    cin >> name;
}
 
// Defining the function outside
// the class
void Employee::putdata()
{
    cout << id << " ";
    cout << name << " ";
    cout << endl;
}
 
// Driver code
int main()
{
    // This is an array of objects having
    // maximum limit of 30 Employees
    Employee emp[30];
    int n, i;
    cout << "Enter Number of Employees - ";
    cin >> n;
     
    // Accessing the function
    for(i = 0; i < n; i++)
        emp[i].getdata();
     
    cout << "Employee Data - " << endl;
     
    // Accessing the function
    for(i = 0; i < n; i++)
16         emp[i].putdata();
}
Chiqish:
Izoh:
Ushbu   misolda   Xodim   identifikatori   va   ismi   bilan   bir   nechta   Xodim   ma'lumotlari
saqlanishi mumkin.
          Employee   emp[30]   -   Bu   maksimal   chegarasi   30   ta   Xodimga   ega   bo'lgan
ob'ektlar majmuasidir.
          Ikkita for loop ishlatiladi -
          Birinchisi   emp[i].getdata()   funksiyasini   chaqirish   orqali
foydalanuvchidan ma'lumot oladi.
          Ikkinchisi   emp[i].putdata()   funksiyasini   chaqirish   orqali   Xodimning
ma'lumotlarini chop etish.
2-misol:  
 C++
// C++ program to implement
// the above approach
#include<iostream>
using namespace std;
class item
{
    char name[30];
    int price;
    public:
17     void getitem();
    void printitem();
};
   
// Function to get item details
void item::getitem()
{
    cout << "Item Name = ";
    cin >> name;
    cout << "Price = ";
    cin >> price;      
}
 
// Function to print item
// details
void item ::printitem()
{
    cout << "Name : " << name <<
                    "\n";
    cout << "Price : " << price <<
                    "\n";
}
 
const int size = 3;
 
// Driver code
int main()
{
    item t[size];
    for(int i = 0; i < size; i++)
    {
        cout << "Item    : " <<
                        (i + 1) << "\n";
        t[i].getitem();
    }
     
    for(int i = 0; i < size; i++)
    {
18         cout << "Item Details : " <<
                          (i + 1) << "\n";
        t[i].printitem();
    }
}
Chiqish:
Biz   bilamizki,   massiv   har   qanday   ma'lumot   turiga,   shu   jumladan   strukturaga
ham ega bo'lishi mumkin. Xuddi shunday, bizda ham turdagi o'zgaruvchilar massivlari
bo'lishi mumkin sinf. Bunday o'zgaruvchilar ob 'ektlar massivlari deb ataladi.
Q uyidagi sinf ta'rifi:
class employee 
 { 
 char name[30]; 
 float age; 
 public: 
 void getdata(void); 
 void putdata(void); 
 };
19 Misol:
Massiv menejeri uchta ob'ektni (menejerlarni) o'z ichiga oladi, xususan: manager[0], 
manager [1]va manager [2], sinfi. Shunga o'xshab, brigada 15 ta ob'ektni (prorablar) 
va ishchi massivida 75 ta ob'ekt (ishchilar) mavjud. Ob'ektlar massivi har qanday 
boshqa massiv kabi harakat qilganligi sababli, elementlarga kirish uchun odatiy 
massivga kirish usullari  foydalanishimiz mumkin alohida  a'zo funktsiyalariga kirish 
uchun nuqta a'zosi ga  kiriladi .   massiv menejerining i elementi ma'lumotlarini ko'rsatadi
ya'ni, bu bayonot ob'ekt  manager [i]ni chaqirishni so'raydi a'zo funktsiyasi putdata(). 
Ob'ektlar massivi xuddi shu tarzda xotirada saqlanadi ko'p o'lchovli massiv sifatida. 
Massiv menejeri ichida ifodalangan 5.5-rasm. E'tibor bering, faqat ob'ektlarning 
ma'lumotlar elementlari uchun bo'sh joy mavjud yaratilgan. A'zo funktsiyalari alohida 
saqlanadi va ular   tomonidan foydalaniladi barcha ob'ektlar quyidagicha kiritiladi :
  manager[i].putdata(); 
#include <iostream.h> 
 using namespace std; 
 class employee 
 { 
 char name[30]; // string as class member 
 float age; 
 public: 
 void getdata(void); 
 void putdata(void); 
 }; 
 void employee :: getdata(void) 
 { 
 cout << “Enter name: “; 
 cin << name; 
 cout << “Enter age: “; 
 cin >> age; 
 } 
void employee :: putdata(void) 
 { 
 cout << “Name: “ << name << “\n”; 
 cout << “Age: “ << age << “\n”; 
 } 
 const int size = 3; 
 int main() 
 { 
20  employee manager[size]; 
 for(int i = 0; i<size; i++) 
 { 
 cout << “\nDetails of manager” << i+1 << “\n”; 
 manager[i].getdata(); 
 } 
 cout << “\n”; 
 for(i = 0; i<size; i++) 
 { 
 cout << “\nManager” << i+1 << “\n”; 
 manager[i]. putdata(); 
 } 
 return 0; 
Bu interaktiv dastur  kodi , kirish ma'lumotlari va dastur consule oynasid a  quyida cha
Interactive input 
 Details of manager1 
 Enter name: xxx 
 Enter age: 45 
  
 Details of manager2 
 name: yyy 
 Enter age: 37 
  
 Details of manager3
Enter name: zzz 
 Enter age: 50 
  
 Program output 
 Manager1 
 Name: xxx 
 Age: 4
 Manager2 
 Name: yyy 
 Age: 37 
 Manager3 
 Name: zzz 
 Age: 50? 
21                       Masalarar yechimi
1.Company (Hayvon) va IPhone, Samsung sinflari hosil qiling. Avlod sinflar ajdod 
sinfidan meros olgan olgan holda qo’shimcha metodlar hosil qiling  
#include<iostream>
#include <math.h>
using namespace std;
class Company
{
  public :
    string nomi;
    string derektori;
    void Nomi(string a){
    nomi=a ;
    cout << " Smartfon nomi "<<nomi<< endl;
    }
    void Derektori (string b){
        derektori=b;
    cout << " Kompaniya derektori "<<derektori;
    }
};
class Iphone:public Company// company classidan meros
{
  public:
    string paramateri;
    int narxi;
  void PrintInfo()
  {
    cout<<"Bu telefonning narxi="<<narxi<<endl<<"Parametiri="<<paramateri<< 
endl;
  }
};
class Samsung:public Company// company classidan meros
{
public:
    string paramateri;
    int narxi;
  void PrintInfo()
  {
22     cout<<" Bu telefonning narxi="<<narxi<<endl<<"Parametiri="<<paramateri<< 
endl;
  }
};
int main()
{
   Iphone iphone;
   iphone.Nomi(" Iphone 13pro MAX ");
   iphone.narxi=820;
   iphone.paramateri=" 128 gb xotira 8gb ozu ";
   iphone.PrintInfo();
   Samsung sam;
   sam.Nomi(" Samsung S21 Ultra ");
   sam.narxi=700;
   sam.paramateri="64 gb xotira 4gb ozu ";
   sam.PrintInfo();
return 0;
}
Dastur consule (qora oyna) ga quydagicha chiqadi
23            2.  Man (Odam) sinfi tarkibida yosh, ism, tug’ilgan joy, yil, yashash joyi 
xossalari bilan ajdod sinf hosil qiling. Student avlod sinfini hosil qilib, uning 
tarkibida kurs, universitet, yo’nalish xossalarini qo’shing. Xodim avlod 
sinfida maosh, lavozim xossalarini qo’shing. Student sinfiga bahosiga qarab 
kursdan kursga o’tkazish, Xodim sinfiga oylik maoshini oshirish metodlarini  qo ’shing
24 #include <iostream>
using namespace std;
class Odam {
    public:
string ism ;
string tugilgan_joy;
int tugilgan_yili;
string yashash_joyi;
void setdata(string a,string b,int c,string f)
{
    ism=a;
    tugilgan_joy=b;
    tugilgan_yili=c;
    yashash_joyi = f;
}};
class Student:public Odam{
public:
float GPA ;
    int kursi;
   string universiteti;
   string yunalshi;
   void setdata2(int a2, string b2,string f2,float r){
    kursi=a2;
        GPA=r;
   universiteti=b2;
   yunalshi=f2;}
void gpa()
{
    if (GPA<2.4)
      cout << "Talaba kusrdan kursga qoldirilsin" << endl;
    else
      cout <<"Talaba kusrdan kursga o'tkazilsin" << endl;
}
};
25 class Hodim:public Odam{
public:
    bool oliy_malumoti;
int maosh;
string lavozimi;
void setdata3(int a3,string b3,bool f3)
{
   maosh=a3;
   lavozimi=b3;
   oliy_malumoti=f3;
}
void oylik()
{
    if(oliy_malumoti==true)
        cout <<"Hodimning maoshi ko'tarilsin"<< endl ;
    else
            cout <<"Hodimning maoshi o'zgarmasin"<< endl ;
}
};
int main()
{
    Odam Obj;
    Obj.setdata("Azizbek","Kattaqo'rg'on",1999,"Sagdiana");
    Student obj2;
    obj2.setdata2(2,"SaDu", "Amaliy matematika",5);
    obj2.gpa();
    Hodim obj3;
    obj3.setdata3(7000000,"Fan o'qituvchisi",true);
    obj3.oylik();
    return 0;
}
26 27    
28    3. Books (Kitoblar) nomli sinf hosil qiling. N ta kitobning narxlari, id 
raqamlari, chop etilgan yillari ma’lum. Kitobning o’rtacha narxini aniqlash 
metodini hosil qiling. O’rtacha narxdan yuqori nechta kitob borligini 
aniqlang. 
#include <iostream>
using namespace std;
class Books {
  public:
    int m_narx;
    string m_id;
    string m_choqyil;
    int m_son;
    void urta(int narx, int son){
      int u = (son*narx)/son;
        cout<<"Urtacha kitoplar narxi:"<<u<<endl;
    }  
};
int main(){
  int a;
  cout<<"Kitoblar soni:";
  cin>>a;
  int b;
  cout<<"Kitoblar narxi:";
  cin>>b;
  Books obj;
  obj.urta(b,a);
29   return 0; }
 
4. Stack nomli sinf hosil qiling. Uning tarkibida element qo’shish va 
element olib tashlash metodlari bo’lsin. Stek to’lib ketganda va stekda 
element mavjud bo’lmaganda istisnoni generatsiya qiling
#include <iostream>
#include <stack>
using namespace std;
template<typename T>
class Stack{
  stack<int>m;
  public:
    void pop_stack(){
      m.pop();
    }
     void push_stack(int o){
      m.push(o);
    }
   void cin_stack(int n)
      for(int i=0;i<n;i++){
     int a;
30         cin >> a;
        Stack::push_stack(a);
      }  
    }
    int check_stack(){
      return m.empty();
    }
    int top_stack(){
      return m.top();
    }
    void print(){
      while(!Stack::check_stack()){
        cout << Stack::top_stack() << ' ';
        Stack::pop_stack();
      }
    }
};
int main(){
  Stack <int> obj;
  int n;
  cin >> n;
  obj.cin_stack(5 );
  obj.print();
  return 0;
}
31 32 5. N ta element iborat vektor hosil qiling. Vektorni elementlar bilan 
to’ldiring. Vektorga oxiridan element qo’shing, elementni olib tashlang. 
Boshiga element qo’shing
                                                                                                
Fan o’qituvchisi: Haydarov.O
33 Mavzu :   Elektron hukumatning joriy etishning Shvetsiya tajribasi
                                     Reja:
1       .   Elektron        h    ukumat strategayasi   
2. Elektron hukumatning huquqiy bazasi
3. Elektron hukumat ishtirokchilari
4 .Elektron hukumat infratuzilmasi
5. Fuqorolar uchun elektron hukumat xizmatlari
6. Biznes uchun el    e   e   k    ctron hukumat xizmatlari   
 
            
1.Shvetsiya elektron hukumat strategayasi
34            Asosiy strategik maqsadlar va tamoyillar
Elektron hukumat strategiyasi Shveytsariya (2016 2019) 2007 yil 24 yanvarda Federal
Kengash   elektron   hukumatning   birinchi   milliy   strategiyasini   qabul   qildi.     2015   yil
oxirigacha   ushbu   strategiya   Konfederatsiya   kantonlar   va   kommunalar   o'rtasidagi
elektron hukumat hamkorligi uchun asos bo'ldi.  U 2015 yilda qayta ko'rib chiqildi va
Shveytsariyaning   elektron   hukumat   strategiyasi   (2016)   bilan   almashtirildi.     Asosiy
e'tibor   Shveytsariyada   elektron   hukumatning   rivojlanishini   jadallashtirish   uchun
asosiy   infratuzilmani   rivojlantirishga   qaratilgan.     Strategik   reja   2016   2019
Shveytsariyaning   elektron   hukumat   strategiyasi   doirasida   quyidagi   sakkizta   strategik
loyiha va uchta strategik imtiyoz joriy etildi  Kompaniyalar uchun ma muriy portal  –ʼ
kompaniyalarga   Shveytsariya   hukumati   bilan   o z   munosabatlarini   to liq   elektron	
ʻ ʻ
shaklda amalga oshirish imkonini beruvchi “yagona oyna”.  ;  Elektron identifikatsiya
(e-ID)   Shveytsariya   elektron   identifikatsiyani   o'rnatish   shartlarini   ishlab   chiqish
Shveytsariyada   va   chet   elda   amal   qiladi;     Shveytsariya   identifikatsiya   federatsiyasi   -
Shveytsariya   identifikatsiya   federatsiyasini   tashkil   etish   (ayniqsa   e-ID   Shveytsariya
bilan   kelishilgan   holda)   bu   orqali   foydalanuvchilar   yagona   ro'yxatga   olish   tartib-
qoidalari bilan turli onlayn xizmatlardan foydalanishlari mumkin;  Imzolarni tekshirish
vositasi   -   kantonal   ilovalarda   imzoni   tekshirish   vositasidan   bir   necha   marta
foydalanish;     Elektron   operatsiyalarni   amalga   oshirish   Shveytsariya   Shveytsariya
hukumatining o'zaro xizmatlari asosiy infratuzilmalari va boshqa elektron xizmatlarini
birgalikda   moliyalashtirish   rivojlantirish   va   ulardan   foydalanishni   muvofiqlashtirish;
E-Moving   Switzerland   -   ko'chirish   haqidagi   e'lon   elektron   shaklda   (Shveytsariya
ichida);   elektron ovoz berish - elektron ovoz berishni amalga oshirish;   e-QQS QQS
hisobini   elektron   tarzda   o'tkazish   tartibini   ishlab   chiqish.     Strategiya   kun   tartibining
boshqa   doimiy   masalalari   quyidagilardan   iborat   Aholining   elektron   hukumat
xizmatlaridan foydalanish imkoniyati Shveytsariya aholisi va xorijdagi manfaatdorlar
Internetda   ma'lumotni   osongina   topish   imkoniyatiga   ega   bo'lishlari   va   hukumatning
afzalliklari.     Shu   maqsadda   Federal   kantsler   ch.ch   portalini   ishlab   chiqadi   va
rivojlantiradi.     Normalizatsiya   eCH   hamkorligi   (PPP)   tegishli   standartlarni   ishlab
chiqish   va   monitoringini   ta'minlaydi.   Davlat   organlari   o'rtasidagi   texnik
muvofiqlashtirish Shveytsariya konferentsiyasi
Informatika (CSI) kantonal va munitsipal hokimiyatlarning ishtirokini rag'batlantiradi
Shveytsariya elektron hukumatining strategik rejasi.
Shveytsariyaning   elektron   hukumat   strategiyasi   Federal   Kengash   strategiyasining   bir
qismidir
Shveytsariyada Axborot jamiyati strategiyasi uchun va unga asoslanadi
OECD "Raqamli hukumat strategiyalari bo'yicha kengashning tavsiyasi".  The
joriy   strategik   reja   elektron   hukumat   xizmatlarini   doimiy   rejalashtirishning   bir
qismidir
Shveytsariyadagi   rivojlanish.     Boshqaruv   qo'mitasi   moslashish   imkoniyatiga   ega
bo'ladi
kelasi to'rt yil davomidagi loyihalar portfeli va strategik yo'nalishi
35 kontekstdagi   o'zgarishlar   va   ushbu   elektron   hukumatga   yo'naltirilgan   chora-
tadbirlarning borishi.
Elektron hukumat to'g'risidagi davlat qonunchiligi bo'yicha doiraviy  bitim 
Shveytsariyadagi hamkorlik (2016-2019)
Elektron hukumat bo'yicha hamkorlik bo'yicha chora-tadbirlar doirada    tasvirlangan  
jamoat huquqi bo'yicha kelishuv.  Xususan shartnoma tashkilotni belgilaydi va  
Shveytsariyaning   elektron   hukumat   strategiyasini   amalga   oshirish   uchun   byudjet.
Birinchi
2008 yilda elektron hukumat sohasida hamkorlik bo'yicha doiraviy bitim kuchga kirdi.
Bir oz  
Buning o'zgartirilgan versiyasi  2012 yildan boshlab davom ettirildi. Federal Kengash
va
Shveytsariya   kanton   hukumatlarining   konferentsiyasi   qayta   ko'rib   chiqilgan
versiyasini qabul qildi
2016-2019 yillarga mo'ljallangan qonunchilik davri uchun asos shartnomasi.  
Shveytsariya uchun ochiq hukumat ma'lumotlar strategiyasi (2014    2018)  
2014 yil  16 aprelda  Shveytsariya  Federal  Kengashi  ochiq     ma'lumotlar  strategiyasini
tasdiqladi.  
(OGD)   Shveytsariya   2014   2018   Federal   IT   boshqaruv   birligi   tomonidan   ishlab
chiqilgan.  OGD  
Strategiya   elektron   hukumatning   B2.12   Open   loyihasining   ustuvor     yo'nalishlari
doirasida amalga oshirilmoqda  
Elektron   hukumat     strategiyasidan   hukumat   ma'lumotlari   (quyida   tasvirlangan)
boshchiligida  
Federal arxivlar 2015 yil boshidan beri ishlab chiqish    uchun mas'ul edi  
zarur kontseptual asos.  OGD strategiyasining uchta maqsadi bor  
Rasmiy   ma'lumotlarni   e'lon   qilish   OGD   uchun   mos   ma'lumotlarni   jamoatchilikka
taqdim etish
qayta foydalanishni yaxshilash uchun mashinada o'qiladigan va ochiq    formatlar;
Muvofiqlashtirilgan nashr va rasmiy ma'lumotlarni taqdim etish yordam markazi
yaxshi   mahalliylashtirish   va   ma'lumotlar   mavjudligini   qo'llab-quvvatlash   orqali
infratuzilma (OGD portali).
jamoatchilik tomonidan bepul qayta foydalanish uchun;  va
Ochiq   ma'lumotlar   madaniyatini   o'rnatish   Konfederatsiya   foydalanishni   qo'llab-
quvvatlaydi
bepul yagona va tushunarli foydalanish shartlari va qo'shimcha ma'lumotlar orqali
individual   ma'lumotlar   to'plami   haqida   ma'lumot.     Shuningdek   u   doimiy   muloqotni
davom ettiradi
jamoatchilik bilan.
OGD portali
2016-yil   2-fevral   kuni   Shveytsariyaning   OGD   portali   opendata.swiss   jonli   efirga
chiqdi.  ni almashtiradi
pilot portali opendata.admin.ch.  Konfederatsiya kantonlar kommunalar va boshqalar  
36 tashkilotlar   o'zlarining   erkin   foydalanish   mumkin   bo'lgan   ma'lumotlarini
markazlashtirilgan platformada taklif qilmoqdalar ya'ni
Federal   arxiv   tomonidan   boshqariladi.     Portal   Ochiqning   bir   qismini   tashkil   etuvchi
o'lchovdir  
Shveytsariya   uchun   hukumat   ma'lumotlar   strategiyasi   2014   -   18.   Shveytsariya
hukumatining bulutli hisoblash strategiyasi (2012 2020)   Bulutli hisoblash strategiyasi
yuqorida   aytib   o'tilgan   elektron   hukumat   strategiyasini   to'ldiradi   va   B1.06   elektron
hukumat   arxitekturasining   ustuvor   loyihasi   natijasidir.   Konfederatsiya   kantonlar
mutaxassislari tomonidan tuzilgan Shveytsariya   Konferentsiyaga qarashli kommunalar
va korxonalar.  Bu shveytsariyaliklarning qandayligini tasvirlaydi   hokimiyat organlari
yangi   paydo   bo'lgan   imkoniyatlar   va   qanday   choralar   ko'rish   kerakligi   bilan
shug'ullanishni maqsad qilgan   Federal ma'muriyatning AKT strategiyasi (2016-2019)
Federal ma'muriyatning AKT strategiyasi dastlab 2006 yilda ishlab chiqilgan
IT   bo'yicha   Federal   Strategiya   Birligi   (FSUIT)   tomonidan   2011   yilda   Federal   deb
o'zgartirildi.
IT boshqaruv bloki (FITSU).  Bo'lim strategiyani amalga oshirish uchun javobgardir.
Strategiyaning   asosiy   maqsadi   yordam   berish   uchun   AKTdan   qanday   foydalanish
kerakligini ko'rsatishdir
Federal ma'muriyat funktsiyalarini bajaradi.  Majburiy harakatlar doirasi quyidagilarni
o'z ichiga oladi
mas'ul organlar strategik yo'nalishlar va maqsadlar.  Yakuniy maqsad shundan iboratki
AKT   strategiyasi   elektron   hukumat   strategiyasini   amalga   oshirish   vositasi   sifatida
ishlaydi
federal daraja.  Federal aloqa idorasi (OFCOM) hal qiluvchi rol o'ynaydi
Milliy   AKT   siyosatini   xususan   Federal   Kengashning   Federal   AKT   siyosatini   ishlab
chiqish
Strategiya  2016-2019  Shveytsariyada  farovonlikni   oshiradi   barqarorlikni  kafolatlaydi
va
biznes joylashuvi sifatida mamlakatning jozibadorligini oshirish.
Oldingi dastur 2007 yildan beri amalda bo'lgan va 2011 yilda to'xtatilgan. A
2012-yilda yangi federal AKT strategiyasi 2015-yil oxirigacha amal qiladi.
2016-2019   yillarga   mo'ljallangan   AKT   bo'yicha   Federal   strategiya   4   yil   Federal
Kengash tomonidan qabul qilingan.
Elektron hukumatning oldingi strategiyalari
Elektron hukumat strategiyasi Shveytsariya
2007 yil 24 yanvarda Federal Kengash birinchi milliy elektron hukumatni qabul qildi
strategiya.  2015-yil oxirigacha ushbu strategiya elektron hukumat uchun asos bo‘ldi
Konfederatsiya   kantonlar   va   kommunalar   o'rtasidagi   hamkorlik.     U   qayta   ko'rib
chiqildi
2015   yilda   va   Shveytsariyaning   elektron   hukumat   strategiyasi   (2016)   bilan
almashtirildi.
Federal ma'muriyatning AKT strategiyasi (2007-2011 / 2012-2015)
37 Federal   ma'muriyatning   AKT   strategiyasi   Federal   tomonidan   2006   yilda   ishlab
chiqilgan
IT strategiyasi birligi (FSUIT) (hozirgi Federal IT boshqaruv birligi - FITSU).  The
Maqsad   Federalga   yordam   berish   uchun   AKTdan   qanday   foydalanish   kerakligini
ko'rsatishdir
Ma'muriyatlar 2011 yilgacha ishlaydi. Strategiya Federal bilan almashtirildi
AKT strategiyasi 2012 2015.
Xizmatga yo'naltirilgan arxitektura (SOA) 2008-2012
"Xizmatga   yo'naltirilgan   arxitektura   (SOA)   2008-2012"   "qisman   strategiyalar"   dan
biridir.
Federal ma'muriyat doirasidagi hududlarni yanada aniqlashtirishga xizmat qiladi
kengroq AKT strategiyasi.  U quyidagilarni aniqlash va taqdim etishga qaratilgan
4   elektron   hukumat   ilovalarini   amalga   oshirish   uchun   zarur   bo'lgan   eng   muhim
xizmatlar;
4 ta'minlash uchun tashkiliy va texnik shartlar (oldindan shartlar) va
xizmatlardan ko'p foydalanish.
Amalga   oshirish   tekshirilishi   mumkin   bo'lgan   maqsadlar   ro'yxatiga   asoslanadi   va
Federal tomonidan muvofiqlashtiriladi
IT bo'yicha Federal strategiya bo'limi rahbarligidagi SOA dasturi.  Taraqqiyot
sharhlar   yillik   hisoblanadi. olinadi.     Bulutli   strategiya   amalga   oshirish   katalogi   bilan
to'ldiriladi
chora-tadbirlar.  Bulutli xizmatlar ko'pincha tashqaridan sotib olinishi tufayli
bulutli   hisoblash   strategiyasi   manba   strategiyasining   elementlarini   ham   o'z   ichiga
oladi.  Bu bo'lgandi
elektron hukumat boshqaruv qo'mitasi tomonidan 2012 yil 25 oktyabrda tasdiqlangan
(tillar)
mavjud nemis va frantsuz).  Strategiya katalogi bilan to'ldiriladi
2020-yilgacha bo lgan strategiyaning maqsadlariga erishish bo yicha chora-tadbirlar.ʻ ʻ
Shveytsariya elektron hukumati arxitektura loyihasi (eGovCH)
"Elektron hukumat strategiyasi Shveytsariya" ni amalga oshirish bilan to'ldiriladi
Standartlarni   ishlab   chiqadigan   Shveytsariya   elektron   hukumati   arxitektura   loyihasi
(eGovCH).
mamlakatdagi   ma'muriyatlar   o'rtasida   elektron   hamkorlikni   rivojlantirish   uchun
arxitekturalar
barcha darajalar.  Loyiha to'rtta eksa bo'ylab rivojlanadi xususan
4   Standartlashtirish   vositalari   masalan   Shveytsariya   elektron   hukumati   standartlari
agentligi
Shveytsariyada elektron hukumat standartlarini yaratuvchi va targ'ib qiluvchi eCH.
4   Rejalashtiruvchilar   va   amalga   oshiruvchilarning   ishini   osonlashtiradigan   mos
yozuvlar arxitekturalari
elektron hukumat yechimlari.
4 Elektron hukumatni standartlashtirish ikki yo'nalishda rivojlanadi
 Texnologik standartlar va asosiy arxitekturani belgilaydigan eCH-0014 "SAGA.ch"
38 Shveytsariyadagi arizalar;
  eCH-0018   XML   sxemalarini   qanday   yaratish   mumkinligini   tavsiflovchi   XML   eng
yaxshi amaliyotlari
Shveytsariya elektron hukumatida foydalanish.
4 Strategik AT rejalashtirish vositalari masalan eCH-0015 Inventarizatsiya
Rasmiy jarayonlar.
Elektron hukumat to'g'risidagi qonun hujjatlari
Hozirgi holat
Hozirda umumiy elektron hukumat mavjud emas
qonunchilik.
Axborot erkinligi to'g'risidagi qonun hujjatlari
Ma'muriyatda axborot erkinligi to'g'risidagi qonun (2004)
Ushbu   Qonun   mandat   tashkilot   va   tashkilotlarning   shaffofligini   ta'minlashga
qaratilgan
ma'muriyatining   faoliyati.     Shu   maqsadda   jamoatchilikni   xabardor   qilishga   hissa
qo'shadi
rasmiy hujjatlardan foydalanishni ta'minlash.   Bu Federal Assambleya tomonidan 17-
da qabul qilingan
2004 yil dekabr va 2006 yil iyul oyida kuchga kirdi.
Biroq Qonun bir qator muassasalarga xususan Shveytsariyaga taalluqli emas
Milliy bank Federal Bank komissiyasi Federal Majlis Parlament
Komissiyalar va Federal Kengash.  Bundan tashqari Federal Assambleya ham mumkin
mandatlari bo'lsa qonun majburiyatlaridan amalda voz kechish
ma'muriy   birliklar   yoki   tashkilotlar   buni   talab   qiladilar   yoki   ularga   zarar   etkazilgan
taqdirda
raqobatbardosh   mavqega   ega   bo'lish   yoki   ularning   vazifalari   ahamiyatsiz   deb
hisoblangan taqdirda.
Ma'lumotlarni himoya qilish/Maxfiylik qonunchiligi
Ma'lumotlarni himoya qilish to'g'risidagi Federal qonun (2002)
1992 yil 19 iyunda tasdiqlangan va 1993 yil 1 iyulda kuchga kirgan qonun
ma'lumotlarga   ishlov   berishda   shaxslarning   shaxsiy   hayoti   va   asosiy   huquqlarini
himoya qilish.
Bu   jismoniy   va   yuridik   shaxslarga   tegishli   ma'lumotlarni   qayta   ishlashga   nisbatan
qo'llaniladi
federal organlar va xususiy shaxslar.
Shveytsariyada birinchi marta davlat va xususiy sektor bir xil bo'ysunadi
qoidalar.     Davlat   sektorida   qonun   faqat   federal   hokimiyat   organlarining   faoliyatini
qamrab oladi
Daraja.     Biroq   Shveytsariya   kantonlarining   aksariyati   shunga   o'xshash   qonunchilikni
kiritgan
tegishli   joylarda  davlat   sektori  ma'lumotlarini  to'plash  va  qayta  ishlashni  boshqaradi.
The
Shveytsariya qonunchiligi 2000 yilda YeI tomonidan adekvatlikni tasdiqlagan.
39 Federal   Moliya   Departamentining   elektron   ma'lumotlar   va   ma'lumotlar   to'g'risidagi
buyrug'i
(2009)
Ushbu Nizom texnik tashkiliy va protsessual talablarni tartibga soladi
ma'lumotlar   va   ma'lumotlarning   (elektron   ma'lumotlarning)   dalillar   qiymati   va
nazorati to'g'risida
elektron   shaklda   yoki   122124-moddalarga   muvofiq   taqqoslanadigan   tarzda   ishlab
chiqariladi
Elektron imzolar to'g'risidagi qonun hujjatlari
Elektron imzo sohasida sertifikatlashtirish xizmatlari to'g'risida Federal qonun (2003)
2005-yil 1-yanvardan kuchga kirgan Qonun buning shartlarini belgilaydi
sertifikatlashtirish   xizmatlarini   ko'rsatuvchi   provayderlar   ixtiyoriy   ravishda   tan
olinishi mumkin va tartibga soladi
ularning elektron sertifikatlar sohasidagi faoliyati.  Shuningdek u talablarni belgilaydi
qo'lda   yozilgan   muqobil   maqomga   erishish   uchun   elektron   imzo   bilan   bajarilishi
kerak.  Bundan tashqari u javobgarlik masalasini tartibga soladi
sertifikatlashtirish   xizmatlarini   etkazib   beruvchilar   tasdiqlovchi   organlar   va   imzo
kalitlari egalari.
Qonun normativ-huquqiy hujjatlar bilan to'ldirildi
4 Elektron imzo sohasida sertifikatlashtirish xizmatlari to'g'risidagi qaror (2004 y.)
sertifikatlashtirish   xizmati   provayderi   tomonidan   e'tirof   etilgan   majburiyatlarni
belgilaydi
joylashtirilgan.
4 Boshqaruv jarayonlarida elektron uzatish to'g'risidagi buyruq (2008) tartibga soladi
konfederatsiya ma'muriyatida elektron ma'lumotlarni kiritish shartlari
organlari   va   ushbu   organlar   tomonidan   chiqarilgan   dispozitsiyalarni   elektron   tarzda
ochish uchun.
4 Elektron shaklda uzatiladigan ma'lumotlar va ma'lumotlar to'g'risidagi qaror (2007)
ni belgilaydi
qo'shilgan   qiymat   solig'i   bilan   bog'liq   ma'lumotlarni   qog'ozsiz   almashish   uchun   hal
qiluvchi shart
Ushbu ma'lumotlar elektron imzolanishi kerak (ilg'or elektron imzolar
Buning uchun etarli).
Yuqorida sanab o'tilgan qarorlar qonun hujjatlariga mos keladi
Yevropa Ittifoqi.
Elektron tijorat qonunchiligi
Hozirgi holat
Elektron   tijorat   uchun   maxsus   qonun   yo'q;     elektron   tijoratning   aspektlari   qamrab
olingan
Elektron   imzo   sohasida   sertifikatlashtirish   xizmatlari   to'g'risida   Federal   qonun
(ZertES).     Kabi   Natijada   Shveytsariyadagi   elektron   tijorat   operatsiyalari   qonuniy
jihatdan murakkab bo'lishi va talab qilishi mumkin   ixtisoslashtirilgan yuridik yordam.
Aloqa qonunchiligi   Federal Telekommunikatsiya qonuni (2006)   Qonun dastlab 1997-
40 yil   30-aprelda   qabul   qilingan   va   keyinchalik   unga   o zgartirishlar   kiritilgan.ʻ   Federal
Assambleya   2006   yil   24   martda   2007   yil   1   aprelda   kuchga   kirgunga
qadar.O'zgartirishlar qonunning o'zi va radio va televidenie to'g'risidagi qonunni qabul
qilishni   o'z   ichiga   oladi   2006.   Yangi   qonun   bozor   hukmronligini   liberallashtirishga
yo'l   ochadi   telekommunikatsiya   xizmatlarini   ko'rsatuvchi   provayderning   telekom
aloqasi   bo'yicha   "so'nggi   milya"   monopoliyasi   chakana   mijozlarni   jalb   qiladi   va
iste'molchilarning himoyasini yaxshilaydi ayniqsa ommaviy sohalarda
elektron   reklama   (spam)   va   qo'shimcha   xizmatlar.     Bundan   tashqari   u   belgilaydi
xizmat   ko'rsatuvchi   provayderning   "so'nggi   mil"ga   kirish   usullari   va
shakllari.Telekommunikatsiya  xizmatlari   to'g'risidagi  qaror   (2007)   2007  yil   9  martda
qabul   qilingan   va   2010   yil   1   yanvarda   maqomga   ega   bo'lgan   qaror
telekommunikatsiya   xizmatlari   to'g'risidagi   umumiy   qoidalarni   ishlab   chiqish.
Boshqalar qatorida u o'z ichiga oladi   telekommunikatsiya xizmati ko'rsatish doirasini
ulanish   huquqini   tartibga   soluvchi   moddalar   xalqaro   rouming.     Bundan   tashqari   u
universal xizmatga alohida murojaat qiladi
litsenziya uning majburiyatlari va moliyalashtirish.
Elektron xaridlar to'g'risidagi qonun hujjatlari
Davlat xaridlari to'g'risidagi qaror (2007)
Davlat xaridlari to'g'risidagi qaror 2007 yil 1 yanvarda kuchga kirdi va o'z ichiga oladi
elektron   davlat   xaridlari   qoidalari.     Qayta   ko'rib   chiqilgan   versiya   tomonidan
tasdiqlangan
Federal Kengash 2009 yil 18 noyabrda va 2010 yil 1 yanvarda kuchga kirdi.
Elektron   xaridlar   bo'yicha   texnik   qo'mitasi   elektron   xaridlar   tartib-qoidalarining
qo'llanilishini nazorat qiladi
qarorning 18-moddasiga muvofiq.
Davlat sektori axborotidan qayta foydalanish (PSI)
Hozirgi holat
PSI (2003/98/EC) qayta foydalanish bo'yicha Evropa Ittifoqi direktivasi qoidalari
Ma'muriyat   to'g'risidagi   qonun   va   ma'lumotlar   to'g'risidagi   Federal   qonunda   axborot
erkinligi
2. Elektron hukumat ishtirokchilari
Asosiy rollar va majburiyatlar
Milliy elektron hukumat
Siyosat/Strategiya
Boshqaruv qo'mitasi
Hukumatning barcha darajadagi siyosiy vakillaridan iborat boshqaruv qo'mitasi
strategiyani   amalga   oshirish   uchun   javobgardir.     U   strategik   boshqaruv   uchun
javobgardir.  A
Konfederatsiyaning   elektron   hukumat   bo yicha   ekspertlaridan   iborat   rejalashtirish	
ʻ
qo mitasi	
ʻ
kantonlar   va   kommunalar   strategiyani   amalga   oshirishni   rejalashtiradi   va   nazorat
qiladi.  Dastur
ofis muvofiqlashtirish va aloqa uchun javobgardir.  Loyiha va xizmat
41 menejerlar   strategik   rejada   belgilangan   strategik   loyihalar   va   xizmatlarni   amalga
oshiradilar.
Mavzu   yetakchilari   forumi   dastur   idorasiga   strategik   rejadan   tashqari   davlat
boshqaruvi evolyutsiyasini kuzatish imkonini beradi.
Federal IT Kengashi (FITC)
FITC   konsultatsiyaga   muhtoj   bo'lgan   AKT   biznesi   bo'yicha   FITSU   uchun   maslahat
organidir
bo'limlar va Federal Kantsler bilan ayniqsa berish uchun
spetsifikatsiyalar va ularga muvofiqlik bilan bog'liq istisnolarni tasdiqlash
spetsifikatsiyalar.
Muvofiqlashtirish
Shveytsariyaning elektron hukumat dasturi idorasi
Dastur idorasi Boshqaruv qo'mitasining ma'muriy birligi bo'lib u
Federal   IT   boshqaruv   birligi   (FITSU)   tarkibida   mavjud   va   muvofiqlashtirish   uchun
javobgardir
elektron hukumat strategiyasini amalga oshirish.
Axborot jamiyati idoralararo qo'mitasi (IISC)
IISC milliy strategiyaning maqsadlarini amalga oshirishni muvofiqlashtirish vazifasini
bajaradi
Shveytsariyadagi axborot jamiyati hamda uni amalga oshirish harakatlari uchun.  The
IISCning   ma'muriy   birligi   -   Axborot   jamiyatini   muvofiqlashtirish   xizmati   tarkibiga
kiradi
Federal aloqa idorasi (OFCOM).
Amalga oshirish
Boshqaruv qo'mitasi
Boshqaruv  qo'mitasi  Shveytsariyaning  elektron  hukumatini   strategik  nuqtai   nazardan
boshqaradi.
U   Shveytsariyaning   elektron   hukumat   strategiyasini   amalga   oshirish   uchun
javobgardir.  The
qo'mita jami to'qqiz a'zodan iborat har birining uchta vakili
Konfederatsiya kantonlar va kommunalar.  Federal Kengash Konferentsiya
Shveytsariyaning kanton hukumatlari Shveytsariya shaharlar ittifoqi va uyushmasi
Shveytsariya Kommunalari o'z vakillarini tayinlaydi.  Boshqaruv komissiyasiga raislik
qiladi
Federal Moliya Departamenti (FDF) boshlig'i.
Rejalashtirish qo'mitasi
Rejalashtirish   qo'mitasi   Shveytsariyaning   elektron   hukumatini   operativ   ravishda
boshqaradi
nuqtai   nazar.     U   elektron   hukumat   strategiyasini   amalga   oshirishni   rejalashtiradi   va
muvofiqlashtiradi
va strategik rejani amalga oshirish uchun javobgardir.  Qo'mita
Har biri Federal ma'muriyatdan va elektron hukumat bo'yicha uchta ekspertdan iborat
kanton va kommuna ma'muriyatlari.  Federal Kengash Konferentsiya
42 Shveytsariya kanton hukumatlari Shveytsariya shaharlar ittifoqi va assotsiatsiyasi
Shveytsariya   kommunalari   shuningdek   tayinlangan   qo'mita   uchun   ikkita   doimiy
o'rinbosarni tayinlaydi
a'zolari.
Dastur idorasi
Elektron hukumat Shveytsariya Dastur idorasi boshqaruvchi va xodimlarning ofisidir
rejalashtirish qo'mitalari.  Bu loyihalar va xizmatlar uchun mas'ul bo'lganlarni qo'llab-
quvvatlaydi va
strategik   loyihalar   va   xizmatlarni   amalga   oshirishni   muvofiqlashtiradi.     uchun
javobgardir
Shveytsariyadagi elektron hukumat tashkiloti bilan aloqa va monitoring.  Federal
IT boshqaruv bo'limi ma'muriy nuqtai nazardan Dastur ofisini boshqaradi.  Bu
Konfederatsiya va kantonlar tomonidan teng ravishda moliyalashtiriladi.
Qo'llab-quvvatlash
Federal IT boshqaruv birligi (FITSU)
FITSU   Konfederatsiya   kantonlar   va   boshqa   davlatlar   o'rtasidagi   hamkorlikni
muvofiqlashtiradi
elektron hukumat sohasida hamkorlik qiladi va hisobot va tahlilni boshqaradi
Axborotni ta'minlash markazi (MELANI).
Shveytsariya IT konferensiyasi (SIK/CSI)
Shveytsariya IT konferentsiyasi  AKT bo'yicha kantonlararo maslahat tashkiloti bo'lib
uning a'zolari
davlat   organlari   federal   korxonalar   muassasalar   va   turli   jamoatchilikning   IT
tashkilotlari
ma'muriyatlar.  Bu sohada mazkur organlar o‘rtasidagi hamkorlikni mustahkamlashga
qaratilgan
AKT va elektron hukumat.  Xususan u barcha turdagi tizimli almashishni targ'ib qiladi
axborot tajriba va asosiy tamoyillar.
Shveytsariya elektron hukumat arxitektura hamjamiyati (SEAC)
SEAC   sanoat   hukumat   organlari   va   ilmiy   doiralarni   birlashtiradi   va   belgilashni
maqsad qiladi
Shveytsariya   davlat   sektorida   yangi   avlod   IT   arxitekturalari   uchun   ko'rsatmalar.     Bu
topshiriq berilgan
boshqa   maqsadlar   qatorida   barcha   aloqalarni   elektron   tarzda   boshqarishni   qo'llab-
quvvatlash bilan
tadbirkorlik sub’ektlari va davlat organlari o‘rtasida shuningdek elektron ma’lumotlar
almashinuvi
davlat organlari o'rtasida.
IT tizimlar va telekommunikatsiyalar federal boshqarmasi (FOITT)
FIOTT axborot texnologiyalari va telekommunikatsiya xizmatlarini yetkazib beruvchi
asosiy hisoblanadi
Shveytsariya Federal ma'muriyati.  Uning asosiy vazifasi aloqani ta'minlashdir
Ma'muriyat ichidagi uskunalar va IT ilovalari optimal ishlaydi.  Talab qilinganidek
43 IT   Kengashi   tomonidan   shuningdek   butun   Federal   uchun   idoralararo   xizmatlarni
taqdim etadi
Ma'muriyat xususan Internetga kirish va xabar almashish SAP
operatsion xavfsizlik va telekommunikatsiya.
eCH
eCH Shveytsariyada elektron hukumat standartlarini qabul qiluvchi va targ'ib qiluvchi
uyushmadir.
Bunday   standartlarni   qabul   qilishda   u   hukumat   o'rtasidagi   elektron   hamkorlikni
osonlashtiradi
organlar (G2G) davlat organlari va fuqarolar o'rtasidagi (G2C) xususiy biznes
(G2B) tashkilotlar va ilmiy hamjamiyat.  A'zolik federal a'zolikdan iborat
tashkilotlar kantonlar munitsipalitetlar tashkilotlar universitetlar biznes va xususiy
shaxslar.
ePower
“Shveytsariya   uchun   ePower”   parlament   tashabbusi   salohiyatini   rivojlantirishga
qaratilgan
Shveytsariyada AKT.  Siyosatning yetakchi vakillari hamkorligi orqali
xususiy sektor Davlat boshqaruvi va ilmiy hamjamiyat maqsad hisoblanadi
siyosatchilarni   AKT   targ‘ibotiga   jalb   etish   va   undan   jamoatchilik   xabardorligini
oshirish
ahamiyati.  Audit/tasdiqlash
Shveytsariya Federal Audit Ofisi (SFAO)
SFAO   Konfederatsiyaning   oliy   nazorat   organi   hisoblanadi.     Federalni   qo'llab-
quvvatlaydi
Assambleya va Federal Kengash va mustaqil va faqat Federal tomonidan bog'langan
Konstitutsiya va qonun.  U Federal boshqaruvning moliyaviy holatini tekshiradi
Ma'muriyat va ko'plab yarim hukumat organlari va xalqaro
tashkilotlar.
Ma'lumotlarni himoya qilish
Ma'lumotlarni   himoya   qilish   va   axborotni   himoya   qilish   bo'yicha   federal   komissar
(FDPIC)
FDPIC - bu ma'lumotlarni himoya qilish to'g'risidagi Federal qonun bilan belgilangan
nazorat organi va
ma muriy jihatdan kantslerga bog langan.  U federal nazorat qiladi va maslahat beradiʼ ʻ
kanton va xususiy organlar qonun loyihalari  bo'yicha xulosalar  beradi  jamoatchilikni
xabardor qiladi va
Ma'lumotlar fayllari registrini yuritadi va nashr etadi.  Bundan tashqari u tasdiqlaydi
“Ochiqlik   to‘g‘risida”gi   qonunning   amalga   oshirilishi   samaradorligi   va   qiymati
to‘g‘risida hisobot taqdim etadi
muntazam ravishda Federal Kengashga.
Mintaqaviy & Mahalliy elektron hukumat
Siyosat/Strategiya
Shveytsariyadagi elektron hukumat tashkiloti
44 Hukumatning barcha darajadagi siyosiy vakillaridan iborat boshqaruv qo'mitasi
strategiyani   amalga   oshirish   uchun   javobgardir.     U   strategik   boshqaruv   uchun
javobgardir.  A
Konfederatsiyaning   elektron   hukumat   bo yicha   ekspertlaridan   iborat   rejalashtirishʻ
qo mitasi	
ʻ
kantonlar   va   kommunalar   strategiyani   amalga   oshirishni   rejalashtiradi   va   nazorat
qiladi.  Dastur
ofis muvofiqlashtirish va aloqa uchun javobgardir.  Loyiha va xizmat
menejerlar   strategik   rejada   belgilangan   strategik   loyihalar   va   xizmatlarni   amalga
oshiradilar.
Mavzu   yetakchilari   forumi   dastur   idorasiga   strategik   rejadan   tashqari   davlat
boshqaruvi evolyutsiyasini kuzatish imkonini beradi.
Muvofiqlashtirish
Kanton hukumatlari konferentsiyasi (CCG)
CCG   kanton   hukumatlarini   o'z   ichiga   oladi   va   kantonlarda   hamkorlikni
rag'batlantiradi.
vakolat sohasi shuningdek kantonlarga tegishli federal masalalar.  Uning ko'proq
umumiy   roli   kantonlarga   tegishli   ma'lumotlarning   mavjudligini   muvofiqlashtirishdir
masalan   2011-yil   oxirigacha   elektron   hukumat   strategiyasini   amalga   oshirish.     CCG
muntazam ravishda amalga oshiriladi
Bunday   sa'y-harakatlar   to'g'risida   Rulda   kanton   vakillari   orqali   xabardor   qilingan
Qo'mita.   Amalga oshirish   Kanton direktorlari konferentsiyasi
Kanton direktorlari konferentsiyasi kanslerlar rahbarlaridan iborat
Konfederatsiya kantonlar va Lixtenshteyn knyazligi.  U asosiy narsani ta'minlaydi
o'z   a'zolariga   tobora   ortib   borayotgan   murakkab   muhitda   o'z   rollarini   bajarishga
yordam berish uchun xizmatlar.  Sifatida
Aksariyat kantonlar elektron hukumat uchun mas'uliyatni Davlat kantsleri bu organga
yuklaydi   Shveytsariyada elektron hukumatni joriy etishda alohida ahamiyatga ega.
Qo'llab-quvvatlash
Shveytsariya IT konferensiyasi (SIK/CSI)
Shveytsariya   IT   konferensiyasi   AKT   sohasida   bilim   va   tajriba   almashishni
rag‘batlantiradi
kantonlar va kommunalar (munitsipalitetlar) bo'ylab.
Audit/tasdiqlash
Kanton audit idoralari
Kantonlar o'zlarining moliyalari va tartiblari uchun javobgardirlar va o'zlariga ega
audit idoralari.   Federal idora faqat federal mablag'lar bilan bog'liq tekshiruvlar bilan
shug'ullanishi mumkin
kantonlar tomon
                                                       
3. Elektron hukumat infratuzilmasi
Elektron hukumat infratuzilmasining asosiy komponentlari
45 Portallar
Shveytsariya portali
Shveytsariyaning   "ch.ch"   portali   Shveytsariyaga   milliy   darvoza   hisoblanadi.     Bu
mamlakatniki
elektron tashrif qog'ozi va onlayn ma'lumotlarga kirishning asosiy nuqtasi
frantsuz   nemis   italyan   tillarida   federal   hukumat   kantonlar   va   mahalliy   hokimiyat
organlari
Romansh va ingliz.  Portal maqsadli guruhlarga ko'ra kichik bo'linadi va taqdim etadi
mavzuga asoslangan kirish yagona interfeys orqali butun ma'lumot va xizmatlarga
barcha hukumat darajalarining taklifi.  Asosiy mavzular va dolzarb mavzular bo'yicha
dosyelardan tashqari   yangiliklar u ma'muriy organlarning pan-shveytsariya katalogini
va   o'z   qidiruvini   taklif   qiladi   qulaylik.   Federal   ma'muriyatning   barcha   rasmiy
operatsiyalari   va   xizmatlari   barcha   kantonlar   va   munitsipalitetlar   "ch.ch"   bilan
bog'langan.   2013 yil 14 martda Danielle Gagnaux kansler   Fribourg kantoni va Andr
Simonatszi   Federal   Kengash   matbuot   kotibi   ishga   tushirildi   ch.ch   portalining
yangilangan   versiyasi   bo'lib   u   tezkor   ma'lumotni   topish   imkonini   beradi
konfederatsiya kantonlar va kommunalar haqida.   Shveytsariya federal organlari  portal
"admin.ch"   portali   barcha   kerakli   ma'lumotlarga   kirish   nuqtasi   bo'lib   xizmat   qiladi
Shveytsariyaning  federal   organlari   va  ularning  vazifalari.    U  ettitaga  to'g'ridan-to'g'ri
havolalarni   o'z   ichiga   oladi   hukumat   idoralari   va   ularning   federal   idoralari   federal
kantslerga   parlamentga va federal sudlarga.   KO'K  portal   'sme.admin.ch' portali kichik
va   o'rta   biznes   uchun   ko'plab   ma'lumotlar   va   onlayn   vositalarni   taqdim   etadi
boshlang'ich bosqichi va voris rejalashtirishdan biznesni boshqarishgacha.  The
platforma har yili 3 800 ga yaqin tadbirkorlarga a
onlayn biznes.  Bundan tashqari u biznesga yo'l-yo'riq va maslahat beradi
hamjamiyat   shuningdek   biznesning   amaliy   misollari   bilan   elektron   ilovalar
amaliyotlar.   Qarz ijrosi  portal  Qarz ijrosi portali istagan kreditorlarga (Shveytsariyada
yashash   joyiga   ega)   imkon   beradi   qarzni   undirish   to'g'risidagi   arizani   onlayn   tarzda
to'ldirish uchun qarzni ijro etish ishini qo'zg'atish va   vakolatli kanton yoki kommunal
qarz yig'ish idorasini topish.  Portal ko'rsatma beradi   foydalanuvchilar qarzni undirish
so'rovini topshirishda bajarilishi kerak bo'lgan protsessual qadamlar haqida.  Bir marta
protsedura   amalga   oshirilgan   bo'lsa   tegishli   idora   keyinchalik   qarzdorga   chaqiruv
qog'ozini   beradi.   Simap.ch   Simap.ch   -   bu   federal   tomonidan   taqsimlanadigan   davlat
elektron xaridlarini osonlashtirish platformasi   hukumat kantonlar va kommunalar.  Bu
46 davlat   pudratchi   organlariga   o'z   tenderlarini   va   kerak   bo'lganda   tegishli   tenderlarni
e'lon   qilishning   oddiy   tartibini   taklif   qiladi   hujjatlar.     Savdo   ishtirokchilari   va
manfaatdor   kompaniyalarning   barchasi   mavjud   bo'lganlar   haqida   umumiy   ma'lumot
beriladi
Shveytsariya   bo'ylab   shartnomalar   tuzadi   va   tender   va   tender   hujjatlarini   yuklab
olishingiz mumkin.   Ular to'g'ridan-to'g'ri savol-javoblar forumida o'zlarini qiziqtirgan
har qanday savollarni berishlari mumkin   portal.s.   Tarmoq
Axborot   texnologiyalari   tizimlari   va   telekommunikatsiyalar   federal   boshqarmasi
(FOITT)
intranetAxborot   texnologiyalari   tizimlari   va   telekommunikatsiyalar   federal
boshqarmasi   (FOITT)   uchun   4   000   dan   ortiq   serverlar   va   1   000   ta   dasturiy   ilovalar
ishlaydi   Konfederatsiya va uchinchi tomonlar shuningdek tunu-kun aloqa operatorlari
tarmog' I   Ma'muriyat   va   unga   qarashli   tashkilotlar.     Har   xil   -   qisman   shifrlangan   -
virtual
xususiy   tarmoqlar   (VPNlar)   ushbu   tashuvchi   tarmog'ida   ishlaydi.     Umuman   olganda
FAITT   xizmat   qiladi   Shveytsariyada   1   900   ga   yaqin   va   butun   dunyo   bo'ylab   183   ta
joy.   Bundan tashqari  shunday   kantonlar va Lixtenshteyn knyazligini o'rnatish uchun
mas'ul.     FOOTTs   intranet   vakolatli   foydalanuvchilarga   keng   ko'lamli   ma'lumotlarni
taqdim   etadi   ya'ni   federal   va   kanton   ma'muriy   xodimlari.
eIdentification/eAuthentication   ID   kartalari   Keyingi   ogohlantirishgacha   Shveytsariya
ID   kartasi   plastik   ko'rinishda   berilishi   davom   etadi   fotokarta   ya'ni   chipsiz   yoki
elektron   saqlangan   ma'lumotlar.     tomonidan   qaror   qabul   qilinishi   kutilmoqda
Shveytsariya ID kartasiga chip kerakmi yoki yo'qmi Federal Kengash.
SuisseID  
Smart   karta   yoki   USB   token   sifatida   mavjud   bo'lgan   SuisseID   birinchi
standartlashtirilgan   kontseptsiyadir   Shveytsariyada   shaxsni   tasdiqlovchi   elektron
hujjatni   taqdim   etish   ikkalasini   ham   qonuniy   ravishda   qo'llab-quvvatlash   majburiy
elektron   imzo   shuningdek   xavfsiz   autentifikatsiya   qilish   usuli.     Bitimlar   xususiy
shaxslar va xo'jalik yurituvchi sub'ektlar xodimlari yoki korxonalar tomonidan amalga
oshirilishi   mumkin   o'zlari   tranzaktsiyalarni   istalgan   vaqtda   Internet   orqali   amalga
oshirishga   imkon   beradi.   SuisseID   tranzaktsiyalarning   maksimal   xavfsizligini
ta'minlaydi va muhim vaqtni beradi
tejash.  U quyidagi uchta elementni o'z ichiga oladi
Shaxsni tasdiqlovchi elektron hujjat
47 Xavfsiz   identifikatsiyani   talab   qiluvchi   barcha   elektron   xizmatlarda   ishtirok   etishni
osonlashtiradi
foydalanuvchilar/mijozlar.
Malakali elektron imzo
Hujjatlarni elektron imzolashni osonlashtiradi.  Raqamli imzo bo'lishi mumkin emas
qalbakilashtirilgan va qonunga ko'ra ular an'anaviy imzolarga tengdir.
Biznesga tegishli shaxsiy atributlarga nisbatan shaffoflik
Professional (yoki boshqa) registrlar va ma'lumotnomalarda ro'yxatga olingan shaxslar
buni amalga oshirishlari mumkin
uchinchi shaxslarga ushbu shaxsiy atributlarning to'g'riligini so'zsiz asoslash.
Biometrik pasportlar (Model 10)
Shveytsariya   faqat   biometrik   ma'lumotlarni   o'z   ichiga   olgan   pasportlarni   (Model   10)
chiqaradi   mashinada o'qilishi  mumkin.   Ular joriy xalqaro standartlarga javob beradi
va a xususiyatiga ega   soxtalashtirishga qarshi murakkab dizayn.  To'liq etkazib berish
jarayoni   uchun   javobgarlik .   Shveytsariya   va   kantonlardagi   vakolatli   kommuna
birliklari chet eldagi diplomatik va konsullik vakolatxonalari.
Ochiq kalitlar infratuzilmasi (PKI)
2005 yil 1 yanvarda elektron imzo to'g'risidagi qonun hujjatlari (ZertES VzertED).
va   tegishli   o'zgartirishlar)   kuchga   kirdi.     Bu   shuni   anglatadiki   ZertEScompliant
elektron imzo qonuniy jihatdan qo'lda yozilgan imzoga teng va
imzo kaliti egasining unga nisbatan javobgarligini qonun bilan mustahkamlaydi
ehtiyotkorlik   bilan   ishlash.     Tegishli   sertifikatlashtirish   xizmati   provayderining   tan
olinishi   sertifikatlashtirish   xizmati   qonun   hujjatlari   talablariga   muvofiqligini
tasdiqlash.     The   Federal   IT   tizimlar   va   telekommunikatsiyalar   boshqarmasi   (FOITT)
o'zining   "administrator   PKI"   ni   taqdim   etadi.   yechim   Konfederatsiya   va   kantonlar
uchun   xavfsizlik   xizmati   asosi.     FAITT   hozir   barcha   kantonlar   va   Shveytsariya
axborot   texnologiyalari   konferentsiyasi   (SITC)   tomonidan   tan   olingan.   raqamli
sertifikatlarning   yetakchi   provayderi   sifatida.   Swisscom   Solutions   AG   malakali
sertifikatlarning   integratsiyalashuvini   amalga   oshirdi   Shveytsariya   rasmiy   savdo
gazetasining   (SOGC)   mijozlar   portali.     Pochta   bo'limi   IncaMail   platformasini
boshqaradi   va   undan   umummilliy   elektron   ro'yxatga   olishni   ishga   tushirish   uchun
foydalanadi
48 xat va tegishli "elektron identifikator".  SwissSign tegishli ma'lumotlarni taqdim etadi
PKI.   Fuqarolik holati dalolatnomalarining shaxsiy reyestri
Fuqarolik holati to'g'risidagi barcha ma'lumotlar Fuqarolik holati dalolatnomalarining
elektron reestri yordamida qayd etiladi
(INFOSTAR).  Fuqarolik holati to'g'risidagi ma'lumotlar INFOSTARga o'tkazilmagan
shaxslar   an'anaviy   oila   reestridan   bosma   nusxasini   (oilani   ro'yxatga   olish
guvohnomasi)   berdi.   Ma'lumotlari   INFOSTARda   qayd   etilgan   shaxslar   fuqarolik
holati dalolatnomalarini ro'yxatdan o'tkazish to'g'risidagi hujjatni oladilar.
INFOSTAR   butun   Shveytsariya   bo'ylab   FHDYo   bo'limlarini   avtomatlashtiradi   va
bog'laydi.     The   Federal   Adliya   va   Politsiya   Departamentining   informatika   xizmati
markazi (ISC).
INFOSTARni qo'llab-quvvatlaydi va ishlaydi.
elektron xaridlar   Milliy elektron xaridlar platformasi
"simap.ch"   elektron   platformasining   maqsadi   o'rtasidagi   biznes   aloqalarini
osonlashtirishdir   pudratchi organlar tender ishtirokchilari va davlat sektori shuningdek
axborot maslahat va trening kabi tegishli xizmatlarni taqdim etish.  ga imkon beradi
tender e'lonlaridan tortib barcha xaridlar jarayonini amalga oshirish
uzluksiz tarzda shartnoma tuzishni e'lon qilish.  O'rtasida taqsimlanadi
keng   jamoatchilikni   qamrab   olish   uchun   federal   hukumat   kantonlar   va
munitsipalitetlar
xarid   maqsadlari.     Shu   maqsadda   sayt   boshqa   xizmatlar   qatorida   taklif   etadi
imkoniyatlar   tenderga   taklifnomalar   blankalarini   joylashtirish;     tenderni
yuklash/yuklab   olish   funksiyasi   hujjatlar;     nashrlar   uchun   kengaytirilgan   qidiruv
funktsiyalari;     va   Q&A   forumi.   Ushbu   platforma   tufayli   savdo   ishtirokchilari   ham
biznes   ham   barcha   tegishli   narsalarni   tezda   olishlari   mumkin   milliy   darajadagi
tenderlar   to'g'risidagi   ma'lumotlar.     Bundan   tashqari   u   targ'ib   qiladi   Shveytsariya
bo'ylab davlat xaridlarini uyg'unlashtirish.
Fuqarolar   uchun   elektron   davlat   xizmatlari   Fuqarolar   uchun   elektron   xizmatlarning
mavjudligi   va   murakkabligi   Ushbu   bo'limdagi   ma'lumotlarda   asosiy   davlat
xizmatlarining   umumiy   ko'rinishi   keltirilgan   Yevropa   Komissiyasi   va   Sizning
Evropangiz   ostidagi   a'zo   davlatlar   tomonidan   aniqlangan   Bu   tashabbus   Yevropa
Ittifoqining fuqarolarga boshqa Yevropadagi ishlarni bajarishda yordam berish uchun
mo ljallangan   saytiʻ   ko'chib   o'tishda   keraksiz   noqulayliklar   va   qog'ozbozliklarga   yo'l
49 qo'ymaydigan   davlatlar   yashash   o'qish   ishlash   xarid   qilish   yoki   chet   elga   sayohat
qilish.
5 Fuqarolar uchun xizmatlar guruhlari quyidagilardan iborat
1. Sayohat
2. Ishlash va pensiyaga chiqish
3. Avtotransport vositalari
4. Yashash joyini rasmiylashtirish
5. Ta’lim va yoshlar
6. Salomatlik
7. Oila
8. Iste'molchilar
1. Sayohat
Yo'lovchi huquqlari sizga kerak bo'lgan hujjatlar
Pasport   Mas'uliyat "Passeport Suisse" Federal politsiya idorasi individual kantonlar va
Kommunalar   Veb-sayt   http//www.schweizerpass.admin.ch   Tavsif   Shveytsariya
biometrik   pasportlarni   ("Pass   10")   chiqaradi   egasining   yuz   tasvirini   o'z   ichiga   olgan
elektron   chip   va   ikkita   raqamli   shaxsiy   ma'lumotlardan   tashqari   barmoq   izlari.
Hammasi uchun javobgarlik   etkazib berish jarayoni kantonlardagi vakolatli kommuna
bo'linmalariga   tegishli   Shveytsariyadagi   qarorgohi   diplomatik   va   konsullik
vakolatxonalari   chet elda.  Kerakli hujjatlar va yuklab olish shakllari haqida ma'lumot
har bir kanton va tegishli kommuna uchun onlayn mavjud   turar joy.   Doimiy yashash
uchun   ruxsatnoma   Mas'uliyat   Shveytsariyaning   bir   nechta   kantonlari   Veb-sayt
http//www.egovernment-landkarte.ch/#/service/3/details   Tavsif Evropa Ittifoqi / EFTA
fuqarolari uchun yashash ruxsatnomasi (EC/EFTA) eService.   2. Ishlash va pensiyaga
chiqish   Chet   elda   ishlash   chet   elda   ish   topish   chet   elda   pensiyaga   chiqish   Mehnat
idoralari   tomonidan   ish   qidirish   xizmatlari   Mas'uliyat   Iqtisodiy   ishlar   federal
boshqarmasi Federal kadrlar boshqarmasi
Veb-sayt http//www.jobarea.ch;  http//www.epa.admin.ch
Tavsif   Ish   takliflari   va   qidiruv   vositalariga   ega   onlayn   ma'lumotlar   bazalari   mavjud
ham xususiy ham davlat sektorlari ko'p tilli yordam va
Yevropa mobillik portaliga (EURES) ulanish.
Soliqlar ishsizlik va nafaqalar
50 Daromad solig'i deklaratsiya hisoblash to'g'risidagi xabar
Mas'uliyat Federal Soliq Boshqarmasi Federal Moliya Departamenti;  Kantonal
Hukumat
Veb-sayt  https//www.efd.admin.ch/efd/en/home.html;   http//www.getax.ch
Tavsif Soliq deklaratsiyasiga yuklab olinadigan dastur yordam beradi
bajarishni   osonlashtiradi   va   jismoniy   shaxslar   tomonidan   topshirilishi   mumkin.
Federal va
mahalliy soliqlar mavjud.  Kantonal darajada Jeneva sayti yuqorida berilgan
misol.
Soliq deklaratsiyasi
Mas'uliyat Bir nechta kantonlar
Veb-sayt http//www.egovernment-landkarte.ch/#/service/31/details;
http//www.egovernment-landkarte.ch/#/service/30/details
Tavsif   Yuridik   va   jismoniy   shaxslar   uchun   soliq   deklaratsiyasi   onlayn.     Bunday
yondashuv imkon beradi
soliq to'lovchilar o'zlarining ma'lumotlar omborini tuzishlari va har yili yana olishlari
kerak.
Ma'lumotlarning   yuqori   sifati   soliq   organlariga   vositalar   yordamida   samarali   tahrir
qilish imkonini beradi
avtomatlashtirilgan baholashni qo'llab-quvvatlash.
Ishsizlik nafaqalari
Mas'uliyat Federal ichki ishlar departamenti
Veb-sayt http//www.edi.admin.ch/themen/00384/index.html?lang=en
Tavsif Ishsizlik nafaqalari haqida ma'lumot;  Yuklab olish va yuborish uchun shakllar
qo'lda.
Ishsizlik sug'urtasi (ro'yxatga olish)
Mas'uliyat N/A
Veb-sayt http//www.egovernment-landkarte.ch/#/service/22/details
Tavsif Faqat ishsizlik sug'urtasiga ro'yxatga olish xizmati.
51 3. Avtotransport vositalari
Haydovchi guvohnomasi
Haydovchilik guvohnomasi
Mas'uliyat Atrof-muhit transport energetika federal departamenti va
Kantonlarning aloqa yo'l harakati idoralari
Veb-sayt https//www.uvek.admin.ch
Tavsif Yuklab olish va qo'lda yo'l harakati boshqarmasiga topshirish uchun shakllar
litsenziya olish uchun kantonlar.
Avtoturargoh ruxsatnomalari
Mas'uliyat Bir nechta kantonlar
Veb-sayt http//www.egovernment-landkarte.ch/#/service/11/details
Tavsif   Aholi   va   tadbirkorlar   avtoturargoh   chiptalari   uchun   ariza   berishlari   va
to'lashlari mumkin
elektron tarzda.   Bu mijozlarga ko'proq moslashuvchanlik va xarajatlarni kamaytirish
imkonini beradi
ma'muriyati optimallashtirilgan uzluksiz jarayonlardan foyda oladi
turli joylarda va umuman jarayon xarajatlarini kamaytirishi mumkin.
Avtomobil va haydovchilik guvohnomasi xizmati
Mas'uliyat Bir nechta kantonlar
Veb-sayt   http//www.vd.ch/themes/mobilite/automobile/expertises-
controlestechniques/prendre-rendez-vous/
52 Tavsif   Jismoniy  shaxslar   va korxonalar  transport  vositalari   va  haydovchilar   sohasida
foydalanish uchun
Yo'l harakati idoralarining litsenziyalash xizmatlari.  Tekshiruvlar uchun tayinlashlar
ko'krak   nishonlari   ma'lumot   va   boshqa   xizmatlarni   asosan   amalga   oshirilishini
buyuradi
elektron tarzda.  Ushbu loyiha mijozlar uchun harakat va daromadni kamaytiradi
moslashuvchanlik.  Yo'l harakati idoralari optimallashtirilgan jarayonlardan va
past qayta ishlash xarajatlari.
Avtomobil plitalari
Mas'uliyat Bir nechta kantonlar
Veb-sayt http//www.egovernment-landkarte.ch/#/service/10/details
Tavsif   Yo'qolgan   yoki   o'g'irlangan   davlat   raqamlarini   almashtirish   onlayn   rejimida
mavjud
bir nechta Shveytsariya kantonlarida xizmat ko'rsatish.
Ro yxatdan o tishʻ ʻ
Avtomobilni ro'yxatdan o'tkazish (yangi ishlatilgan import qilingan avtomobillar)
Mas'uliyat Atrof-muhit transport energetika federal departamenti va
Kantonlarning aloqa yo'l harakati idoralari
53 Veb-sayt https//www.uvek.admin.ch
Tavsif   Yuklab   olish   va   Yo'l   harakati   boshqarmasiga   topshirish   uchun   ma'lumot   va
shakllar
kantonlardan.
4. Yashash joyi (va boshqa) rasmiyatchiliklar
Hujjatlar va rasmiyatchiliklar
Yerni sotib olish
Mas'uliyat Bir nechta kantonlar
Veb-sayt  http//www.egovernment-landkarte.ch/#/service/29/details
Tavsif Chet elda shaxslar tomonidan ko'chmas mulk sotib olish uchun ruxsat mavjud
onlayn xizmat sifatida.
Ko'chib o'tish to'g'risida e'lon (manzil o'zgarishi)
Mas'uliyat kommuna qoshidagi rezidentlarni ro'yxatga olish bo'limi
Veb-sayt http//www.ch.ch/private/
Tavsif Ma'lumot va ba'zi ob'ektlar (kommuna ko'ra) olish uchun
elektron bo'lmagan shaklda manzil o'zgarishini rasman e'lon qilish uchun qog'oz shakl
yo'l.  Ketish va kelishni ro'yxatdan o'tkazish haqida xabar berish kerak
idoralar.
Ko'chib o'tish to'g'risida e'lon (turar joydan chiqish)
Mas'uliyat kommuna qoshidagi rezidentlarni ro'yxatga olish bo'limi
Veb-sayt http//www.egovernment-landkarte.ch/#/service/10/details
Tavsif Shveytsariya aholisi e'lon qilish imkoniyatiga ega
Internet orqali harakatlanuvchi organlar (manzilni o'zgartirish
munitsipalitet kelish ketish) va chet elga tashrif buyurish va
Immigratsiya markazi endi kerak emas.
Sertifikatlar (tug'ilganlik nikoh) so'rov va etkazib berish
Mas'uliyat Vetsikon kantoni (ZH)
Veb-sayt http//www.egovernment-landkarte.ch/#/service/52/details
Tavsif Nikoh guvohnomasini berish bitta kantonda onlayn xizmat sifatida mavjud
54 Shveytsariyada.
Jinoiy rekord
Mas'uliyat Bir nechta kantonlar
Veb-sayt http//www.egovernment-landkarte.ch/#/service/12/details
Tavsif Shveytsariyaning bir nechta kantonlari onlayn so'rovni taklif qiladilar
jinoiy guvohnoma.
Politsiyaga deklaratsiya (masalan o'g'irlik holatida)
Mas'uliyat Federal politsiya boshqarmasi
Veb-sayt http//www.fedpol.admin.ch/
Tavsif   Yuklab   olish   va   mahalliy   politsiyaga   qo'lda   topshirish   uchun   ma'lumot   va
shakllar   stantsiyalar.
O'lim to'g'risidagi guvohnomani topshirish
Mas'uliyat Vetsikon kantoni
Veb-sayt http//www.egovernment-landkarte.ch/#/service/55/details
Tavsif Shveytsariyaning bir nechta kantonlari onlayn so'rov xizmatini taklif qiladilar
o'lim to'g'risidagi guvohnomani topshirish.
Itga egalik
Mas'uliyat Bir nechta kantonlar
Veb-sayt http//www.egovernment-landkarte.ch/#/service/14/details
Tavsif Itga egalik huquqini ro'yxatga olish.
Elektron imzo
Mas'uliyat   Konfederatsiya  kantonlar   IT  tizimlar  va  federal   idorasi   tomonidan  taqdim
etilgan
Telekommunikatsiyalar (FOITT
Veb-sayt N/A
Tavsif ZertES-mos elektron imzo qonuniy jihatdan a ga teng
qo'lda yozilgan imzo va qonunda egasining javobgarligi
uni ehtiyotkorlik bilan ishlatish uchun imzo kaliti.  ning tan olinishi
tegishli sertifikatlashtirish xizmati provayderi tasdiqlaydi
55 sertifikatlashtirish xizmati qonun talablariga javob beradi.  Swisscom
Solutions AG malakali sertifikatlarni birlashtirishni amalga oshirdi
Shveytsariya rasmiy savdo gazetasining (SOGC) mijozlar portali.
Pochta bo'limi IncaMail platformasini ishga tushirib undan foydalanadi .
umummilliy elektron ro'yxatdan o'tgan xat va tegishli "elektron"
shaxs'.  SwissSign tegishli PKI ni taqdim etadi.
Uy-joy (bino va uy-joy atrof-muhit)
Mas'uliyat Atrof-muhit transport energetika federal departamenti va
Aloqa
Veb-sayt https//www.uvek.admin.ch
Tavsif   Yuklab   olish   va   mahalliy   idoralarga   topshirish   uchun   ma'lumot   va   shakllar
kantonlar.
Uy-joy (kichik qurilish uchun ruxsatnoma)
Mas'uliyat Bir nechta kantonlar
Veb-sayt http//www.egovernment-landkarte.ch/#/service/28/details
Tavsif Ariza beruvchi rejalashtirish arizasini va kerakli narsalarni topshirishi mumkin
hujjatlarni vakolatli organga elektron shaklda yuborish.  U keyin oladi
elektron vositalar orqali ruxsat berish tartibi va muddati tugashi.
Yer reestri (eGris)   Mas'uliyat Bir nechta kantonlar
Veb-sayt http//www.egovernment-landkarte.ch/#/service/26/details
Tavsif yer reestrining elektron axborot tizimi
eng muhim ma'lumotlarni so'rash uchun onlayn muloqot.
Bundan tashqari davlat organlari va sanoat tomonidan er reestri ma'lumotlari mumkin
elektron shaklda ham olish mumkin.  Bundan tashqari elektron hisob-kitob   yer reestri
bilan savdo qilish mumkin.
Fuqarolik holati dalolatnomalarini ro'yxatga olish organi
Mas'uliyat Federal Adliya va Politsiya Departamenti
Veb-sayt http//www.bj.admin.ch/content/bj/fr/home/themen/gesellschaft/zivilstan
d.html   Tavsif   Fuqarolik   holati   to'g'risidagi   barcha   ma'lumotlar   elektron   shaxsiy
fuqarolik holati dalolatnomasi yordamida qayd etiladi
56 Ro'yxatdan o'tish (INFOSTAR).   Fuqarolik holati to'g'risidagi ma'lumotlar bo'lmagan
shaxslar   INFOSTARga o'tkaziladigan an'anaviy bosma nusxalar chiqariladi
oila   reestri   (oilani   ro'yxatga   olish   to'g'risidagi   guvohnoma).     Ma'lumotlari   bo'lgan
shaxslar   INFOSTARda qayd etilgan fuqarolik holati dalolatnomasini olish.
INFOSTAR FHDYo bo'limlarini avtomatlashtiradi va bog'laydi
Shveytsariya.  
SuisseID   Mas'uliyat Federal Kengas Veb-sayt http//www.suisseid.ch/
57 Tavsif   Smart   karta   yoki   USB   token   sifatida   mavjud   bo'lgan   SuisseID   birinchisidir
shaxsni   tasdiqlovchi   elektron   hujjatni   taqdim   etish   uchun   standartlashtirilgan
kontseptsiya   Shveytsariya ham qonuniy majburiy elektron imzoni qo'llab-quvvatlaydi
xavfsiz autentifikatsiya usuli sifatida.   Bitimlar tomonidan amalga oshirilishi mumkin
xususiy   shaxslar   va   korxonalar   xodimlari   yoki   korxonalar   tomonidan   o'zlari
operatsiyalarni istalgan vaqtda amalga oshirishga imkon beradi
Internet.
5. Ta’lim va yoshlar
Maktab universitet
Oliy ta'lim/universitetga kirish
Mas'uliyat Ta'lim va tadqiqot davlat kotibiyati Federal rektorlar konferentsiyasi
Shveytsariya universitetlari
Veb-sayt http//www.sbfi.admin.ch;  http//www.swissuniversities.ch
Tavsif   Elektron   bo'lmagan   ishga   tushirish   uchun   dastur   protseduralarining   tavsifi
ro'yxatga olish uchun topshirish jarayoni.
Jamoat kutubxonalari (kataloglar qidiruv vositalarining mavjudligi)
Mas'uliyat Federal ichki ishlar departamenti Shveytsariya Milliy kutubxonasi
Veb-sayt https//www.ch.ch;  http//www.nb.admin.ch/
58 Tavsif   Shveytsariyada   ko'plab   jamoat   kutubxonalari   mavjud   ular   orasida   shahar
kommunal   va   kanton   kutubxonalaridan   universitet   va   ixtisoslashtirilgan
kutubxonalarga   va   Shveytsariyaga   Milliy   kutubxona.     Kitob   uchun   ko'plab   onlayn
kataloglarga kirish mumkin
qidiruvlar.   Kutubxona birlashmalari shaharni amalga oshirish imkoniyatini beradi   va
universitet  bo'ylab qidiruvlar.   BibliOpass  tarmog'i  o'z ichiga oladi   Milliy kutubxona
va Shveytsariya kutubxonalari virtual axborot tizimi qaysi
shunga   o'xshash   imkoniyatlarni   taqdim   etish.     Kitoblar   va   boshqa   ommaviy   axborot
vositalari ko'pincha bo'lishi mumkin   onlayn buyurtma qilingan yoki bron qilingan va
keyin   kredit   stolida   tekshirilgan.   Talabalar   grantlari   Mas'uliyat   Ta'lim   va   tadqiqot
davlat kotibiyati Federal departamenti
Ichki   ishlar   Veb-sayt   http//www.sbfi.admin.ch;     https//www.ch.ch   Tavsif   Grantlar
uchun ariza topshirish tartiblari haqida ma'lumot (ikkinchi manzil);   kanton va federal
darajada   yuklab   olish   va   qo'lda   topshirish   uchun   shakllar.   Tadqiqotchilar   Jamoat
kutubxonalari   (kataloglar   qidiruv   vositalarining   mavjudligi)   Mas'uliyat   Federal   ichki
ishlar   departamenti   Shveytsariya   Milliy   kutubxonasi   Veb-sayt   https//www.ch.ch;
http//www.nb.admin.ch/   Tavsif   Shveytsariyada   ko'plab   jamoat   kutubxonalari   mavjud
ular   orasida   shahar   kommunal   va   kanton   kutubxonalaridan   universitet   va
ixtisoslashtirilgan kutubxonalarga va Shveytsariyaga   Milliy kutubxona.   Kitob uchun
ko'plab   onlayn   kataloglarga   kirish   mumkin   qidiruvlar.     Kutubxona   birlashmalari
shaharni   amalga   oshirish   imkoniyatini   beradi   va   universitet   bo'ylab   qidiruvlar.
BibliOpass  tarmog'i o'z ichiga oladi   Milliy kutubxona va Shveytsariya kutubxonalari
virtual axborot tizimi qaysi   shunga o'xshash imkoniyatlarni taqdim etish.   Kitoblar va
boshqa ommaviy axborot vositalari ko'pincha bo'lishi mumkin
onlayn buyurtma qilingan yoki bron qilingan va keyin kredit stolida tekshirilgan.
6. Salomatlik
Rejalashtirilgan va rejalashtirilmagan sog'liqni saqlash
Tibbiy xarajatlar (to'lov yoki to'g'ridan-to'g'ri to'lov)
Mas'uliyat Federal ichki ishlar departamenti kantonlar va kommunalar
Veb-sayt http//www.edi.admin.ch;  https//www.ch.ch
Tavsif Ijtimoiy sug'urta orqali tibbiy xarajatlarni qoplash to'g'risida ma'lumot;
yuklab olish va qo'lda yuborish uchun shakllar.
7. Oila
Bolalar juftliklar   Sertifikatlar (tug'ilganlik nikoh) so'rov va etkazib berish   Mas'uliyati
kommunaning   FHDYo   bo'limi   Veb-sayt   https//www.ch.ch;   Tavsif   Ma'lumotni
sahifalarga olib boradigan milliy portalda onlayn tarzda olish mumkin   ko'rsatmalar va
59 yuklab olinadigan shakllar joylashgan kommunalar   tug'ilganlik yoki nikoh to'g'risidagi
guvohnomani   elektron   bo'lmagan   holda   olish   mumkin   usul.   Oilaviy   nafaqalar
Mas'uliyat   Bir   nechta   kantonlar   Veb-sayt
http//www.egovernment-landkarte.ch/#/service/21/details   Tavsif   Oilaviy   nafaqa
Shveytsariyaning   ayrim   kantonlarida   mavjud.   Bolalar   bog'chasiga   ro'yxatdan   o'tish   /
Kundalik parvarishlash  uchun  ro'yxatdan  o'tish   Mas'uliyat  Bir  nechta kantonlar   Veb-
sayt   http//www.egovernment-landkarte.ch/#/service/15/details;
http//www.egovernment-landkarte.ch/#/service/16/details   Tavsif   Bolalar   bog'chasiga
ro'yxatdan o'tish onlayn xizmati ko'plab kantonlarda mavjud   Shveytsariya.
8. Iste'molchilar
Xarid qilish (sizning huquqlaringiz) adolatsiz munosabat
QQS registrlari
Mas'uliyat Bir nechta kantonlar
Veb-sayt   http//www.egovernmentlandkarte.ch/#/search?nature=service&page=1iz
Tavsif   Soliq   to'lovchi   sifatida   ro'yxatdan   o'tish   bir   nechta   onlayn   xizmat   sifatida
mavjud
Shveytsariya kantonlari.
Moliyaviy mahsulotlar va xizmatlar
Elektron hisob-fakturalar va to'lovlarni qayta ishlash
Mas'uliyat Bazel-Landschaft kantonlari.  Kanton Noyenburg va Noyxauzen
Reynfall   Veb-sayt   http//www.egovernment-landkarte.ch/#/service/42/details   Tavsif
Pullik davlat xizmatlarini elektron tarzda qayta ishlash uchun   electron   hisob-kitob va
to'lovni   qayta   ishlash   usuli   zarur.     Shveytsariyaliklar   hokimiyat   organlari   elektron
hisob-fakturalar   uchun   standartlashtirilgan   modulli   xizmatlarga   ega   va   to'lovlarni
qayta ishlash - bu turli xil  arzon narxlarda birlashtirilishi mumkin   onlayn jarayonlar.
Bu   rivojlanishda   ham   rivojlanishda   ham   samaradorlikni   oshiradi .   Biznes   uchun
elektron   hukumat   xizmatlari   Biznes   uchun   elektron   xizmatlarning   mavjudligi   va
murakkabligi   Ushbu   bo'limdagi   ma'lumotlarda   asosiy   davlat   xizmatlarining   umumiy
ko'rinishi   keltirilgan   Yevropa   Komissiyasi   va   Sizning   Evropangiz   ostidagi   a'zo
davlatlar tomonidan aniqlangan   Bu tashabbus Yevropa Ittifoqining fuqarolarga boshqa
Yevropadagi ishlarni bajarishda yordam berish uchun mo ljallangan saytiʻ   mamlakatlar
keraksiz   noqulayliklar   va   qog'ozbozliklardan   qochish   chet   elda   biznes.   Korxonalar
uchun xizmatlar guruhlari quyidagilardan iborat
1. Boshlang va rivojlaning
2. QQS va bojxona
3. Xodimlar
60 4. Davlat shartnomalari
5. Atrof-muhit
1. Boshlang va rivojlaning
Startaplar Yevropa kompaniyasi
Yangi kompaniyani ro'yxatdan o'tkazish
Mas'uliyat
Veb-sayt https//www.startbiz.ch
Tavsif   StartBiz   -   bu   qo'llab-quvvatlaydigan   va   osonlashtiradigan   onlayn   platforma
Shveytsariyada yangi  kompaniyalarni  tashkil  etish.    Tadbirkorlar  ro'yxatdan o'tishadi
o'z   bizneslarini   uydan   qulay   tarzda   olib   borishadi.     StartBiz   ularga   vaqt   davomida
yordam  beradi   kompaniyani AHV bilan ro'yxatdan o'tkazish  kompaniyani ro'yxatdan
o'tkazish soliq va   baxtsiz hodisa sug'urtasi.  Kompaniyani shakllantirishning murakkab
jarayoni   natijasida soddalashtirilgan.   Yillik hisoblar
Statistika idoralariga ma'lumotlarni taqdim etish
Mas'uliyat Shveytsariya Federal Statistika boshqarmasi
Veb-sayt http//www.bfs.admin.ch
Tavsif   Korxonalar   statistik   ma'lumotlarni   onlayn   tarzda   taqdim   etishlari   mumkin.   2.
QQS   va   bojxona   QQSning   asosiy   qoidalari   transchegaraviy   QQS   QQS   raqamini
tekshirish (VIES) QQSni qaytarish   QQS deklaratsiya bildirishnoma   Mas'uliyat Federal
Soliq Boshqarmasi  Federal  Moliya Departamenti   Veb-sayt  https//www.estv.admin.ch
61 Tavsif   Soliq   deklaratsiyasiga   yuklab   olinadigan   dastur   yordam   beradi   korxonalar
tomonidan   topshirilishi   mumkin   bo'lgan   shakllarni   to'ldirishni   osonlashtiradi   qog'oz
lekin   onlayn   emas   Aktsiz   solig' I   Korporativ   soliq   deklaratsiya   bildirishnoma
Mas'uliyat   Federal   Soliq   Boshqarmasi   Federal   Departament.     moliya;   Kantonal
Hukumat   Veb-sayt   https//www.efd.admin.ch;     http//www.getax.ch/   Tavsif   Soliq
deklaratsiyasiga   yuklab   olinadigan   dastur   yordam   beradi   bajarishni   osonlashtiradi   va
qog'ozda   topshirilishi   mumkin   lekin   onlayn   emas   korxonalar.     Federal   va   mahalliy
soliqlar   mavjud.     Kanton   darajasida   Jeneva   sayt   misol   sifatida   yuqorida   keltirilgan.
Import/eksport   haqida   hisobot   berish   Bojxona   deklaratsiyasi   (elektron   bojxona)
Mas'uliyat Shveytsariya Federal bojxona boshqarmasi
Veb-sayt http//www.ezv.admin.ch
Tavsif   Xizmat   ko'rsatuvchi   provayder   elektron  qabul  qilish  imkoniyatini  taklif  qiladi
Shveytsariya   bojxona   nazorati   ostida   bojxona   deklaratsiyasining   rasmiy   elektron
shakli   Model   90   tizimi   (M90).     Federal   bojxona   boshqarmasi   xilma-xildir   import
tranzit va eksport uchun shaklga asoslangan va IT-ga asoslangan yechimlar   tovarlar.   3.
Xodimlar   Mehnat   shartlari  ijtimoiy  ta'minot   teng  muomala  ishdan   bo'shatish   Baxtsiz
hodisalardan sug'urta qilish   Mas'uliyat Bir nechta kantonlar
Veb-sayt   Bir   nechta   xizmatlar   (qo'shimcha   ma'lumot
http//www.egovernmentlandkarte.ch /#/service/20/details )
Tavsif Xodimlarni baxtsiz hodisalardan sug'urtalash.  Elektron bo'lish imkoniyati
ularning ish haqi to'g'risidagi ma'lumotlarini barcha vakolatli organlarga etkazish
korxonalar harakatlardan sezilarli darajada xalos bo'ladi.
Xodimlar uchun ijtimoiy to'lovlar
Mas'uliyat Federal ijtimoiy sug'urta idorasi
Veb-sayt http//www.bsv.admin.ch
Tavsif Xizmat yuklab olinadigan to'ldiriladigan va shakllarni taqdim etadi
qog'ozda topshiriladi lekin onlayn emas.
Ishga ruxsatnomalar
Mas'uliyat Bir nechta kantonlar
Veb-sayt   Bir   nechta   xizmatlar   (qo'shimcha   ma'lumot
http//www.egovernmentlandkarte.ch/#/service/36/details )
62 Tavsif   Kompaniyalar   ushbu   sohada   ishlash   uchun   ruxsat   so'rashi/murojaat   qilishi
mumkin   (in   xususan   ish   vaqti   qisqartirilgan   ish   vaqti   kasb   va   chet   elliklar)   elektron
shaklda.     So'rovning   holati   va   qarorlarning   o'zi   hokimiyat   organlari   tomonidan
korxonalarga elektron shaklda taqdim etiladi.
4. Davlat shartnomalari
Qoidalar   va   protseduralar   asboblar   va   ma'lumotlar   bazalari   qoidabuzarliklar   haqida
xabar   berish   Davlat   xaridlari   Mas'uliyat   Federal   moliya   departamenti   Federal   xarid
komissiyasi
Veb-sayt http//www.bbl.admin.ch/;  hhttps//www.simap.ch
Tavsif   Ishni   ko'rib   chiqish   qaror   qabul   qilish   va   tenderga   standart   tartibni   etkazib
berish   internet   orqali   davolash   mumkin.     Buning   uchun   boshqa   rasmiy   protsedura
kerak emas   ariza beruvchiga "qog'ozlar" orqali.   Kompetentsiya markazi ham mavjud
yordam   uchun.     Bundan   tashqari   simap.ch   jamoatchilikka   yordam   berish   uchun
platformadir   Federal   hukumat   kantonlar   va   boshqalar   tomonidan   taqsimlanadigan
elektron   xaridlar   kommunalar.     U   jamoat   shartnomasini   tuzishning   oddiy   tartibini
taklif qiladi   organlar o'z tender takliflarini va kerak bo'lganda tegishli tenderlarni e'lon
qilishlari kerak   hujjatlar
5. Atrof-muhit
EMAS sertifikati energiya yorliqlari eko-dizayn Yevropa Ittifoqi eko-yorlig'i
Atrof-muhitga oid ruxsatnomalar (shu jumladan hisobot)
Mas'uliyat Atrof-muhit transport energetika federal departamenti va
Aloqa
Veb-sayt https//www.uvek.admin.ch
Tavsif   Sayt   olish   uchun   qog'oz   shaklni   yuklab   o lish   imkoniyatini   taklif   qiladi   atrof-
muhit   bilan   bog'liq   ruxsatnoma   elektron   bo'lmagan   tarzda.       Ilovalarkanton   va
munitsipalitet darajasida mahalliy darajada ko' rib chiqiladi.
63

Samarqand davlat unversiteti Amaliy matemtika yunalishi fakultet i Raqamli texnologiyalar fakulteti yunalishi 204- guruh (kechki) ta’lim talabasi UBAYDULLAYVE AZIZBEK ning Ubaydullayev Azizbekning P rogramalash Xolboyeva Dilnozaning Elektron hukumat asoslari fanidan Mustaqil ishi 1

Tekshirdi:Nurmamatov M . Reja: 1. Ob’ektga yo’naltirilgan dasturlash. 2. Inkapsulyasiya 3. Polimorfizm 4. Classlar, Classdan meros olish, Merosxo’rlik 5 . Obyek t massivi 2

Ob’ektga yo’naltirilgan dasturlash. Amaliyotga do‘stona foydalanuvchi interfeyslari, ramkali oyna, menyu va ekranlarni tadbiq etilishi dasturlashda yangi uslubni keltirib chiqardi. Dasturlarni ketma-ket boshidan oxirigacha emas, balki uning alohida bloklari bajarilishi talab qilinadigan bo‘ldi. Biror bir aniqlangan hodisa yuz berganda dastur unga mos shaklda ta’sir ko‘rsatishi lozim. Masalan, bir knopka bosilganda faqatgina unga biriktirilgan amallar bajariladi. Bunday uslubda dasturlar ancha interaktiv bo‘lishi lozim. Buni ularni ishlab chiqishda hisobga olish lozim. Ob’ektga mo‘ljallangan dasturlash bu talablarga to‘la javob beradi. Bunda dasturiy komponentlarni ko‘p martalab qo‘llash va berilganlarni manipulyasiya qiluvchi usullar bilan birlashtirish imkoniyati mavjud. Ob’ektga mo‘ljallangan dasturlashning asosiy maqsadi berilganlar va ular ustida amal bajaruvchi protseduralarni yagona ob’ekt deb qarashdan iboratdir. Ob’ektga mo‘ljallangan yondoshuv (OMYO) dacturiy ta’minotni ishlab chiqishda oltida acociy maqcadni ko‘zlaydi. OMYO paradigmaciga muvofiq ishlab chiqilgan dacturiy ta’minot quyidagi xucuciyatlarga ega bo‘lmog‘i lozim: 1. tabiiylik; 2. ishonchlilik; 3. qayta qo‘llanish imkoniyati; 4. kuzatib borishda qulaylik; 5. takomillashishga qodirlik; 6. yangi ver s iyalarni davriy chiqarishning qulayligi. Tabiiylik. OMYO yordamida tabiiy dacturiy ta’minot yaratiladi. Tabiiy dacturlar tushunarliroq bo‘ladi. Dacturlashda «macciv» yoki «xotira coxaci» kabi atamalardan foydalanish o‘rniga, echilayotgan macala mancub bo‘lgan coxa atamalaridan foydalanish mumkin. Ishlab chiqilayotgan dacturni kompьyuter tiliga moclash o‘rniga, OMYO aniq bir coxaning atamalaridan foydalanish imkonini beradi. Ishonchlilik. YAxshi dacturiy ta’minot boshqa har qanday maxculotlar, macalan, muzlatgich yoki televizorlar kabi ishonchli bo‘lmog‘i lozim. Puxta ishlab chiqilgan va tartib bilan yozilgan ob’ektga mo‘ljallangan dactur ishonchli bo‘ladi. Ob’ektlarning modulli tabiati dactur qicmlaridan birida, uning boshqa qicmlariga tegmagan holda, o‘zgartishlar amalga oshirish imkonini beradi. 3

Ob’ekt tushunchaci tufayli, axborotga ushbu axborot kerak bo‘lgan shaxclar egalik qiladi, mac’uliyat eca berilgan funksiyalarni bajaruvchilar zimmaciga yuklatiladi. Qayta qo‘llanish imkoniyati. Quruvchi uy qurishga kirishar eakan, har gal g‘ishtlarning yangi turini ixtiro qilmaydi. Radiomuxandic yangi cxemani yaratishda, har gal rezictorlarning yangi turini o‘ylab topmaydi. Unda nima uchun dacturchi «G‘ildirak ixtiro qilaverishi kerak»? Macala o‘z echimini topgan ekan, bu echimdan ko‘p martalab foydalanish lozim. Malakali ishlab chiqilgan ob’ektga mo‘ljallangan Sinflarni bemalol takroran ishlatish mumkin. Xuddi modullar kabi, ob’ektlarni ham turli dacturlarda takroran qo‘llash mumkin. Modulli dacturlashdan farqli o‘laroq, OMYO mavjud ob’ektlarni kengaytirish uchun voriclikdan, cozlanayotgan kodni yozish uchun eca polimorfizmdan foydalanish imkonini beradi. Kuzatib borishda qulaylik. Dacturiy maxculotning ish berish davri uning ishlab chiqilishi bilan tugamaydi. Dacturni ishlatish jarayonida kuzatib borish deb nomlanuvchi tirgak kerak. Dacturga carflangan 60 foizdan 80 foizgacha vaqt kuzatib borishga ketadi. Ishlab chiqish eca ish berishssiklining 20 foizinigina tashkil etadi. Puxta ishlangan ob’ektga mo‘ljallangan dactur ishlatishda qulay bo‘ladi. Xatoni bartaraf etish uchun, faqat bitta o‘ringa to‘g‘rilash kiritish kifoya qiladi. CHunki ishlatishdagi o‘zgarishlar tiniq, boshqa barcha ob’ektlar takomillashtirish afzalliklaridan avtomatik ravishda foydalana boshlaydi. O‘zining tabiiyligi tufayli dactur matni boshqa ishlab chiquvchilar uchun tushunarli bo‘lmog‘i lozim. Kengayishga qodirlik. Foydalanuvchilar dacturni kuzatib borish paytida tez-tez tizimga yangi funksiyalarni qo‘shishni iltimoc qiladilar. Ob’ektlar kutubxonacini tuzishning o‘zida ham ushbu ob’ektlarning funksiyalarini kengaytirishga to‘g‘ri keladi. Dasturiy ta’minot ctatik (qotib qolgan) emac. Dacturiy ta’minot foydali bo‘lib qolishi uchun, uning imkoniyatlarini muttacil kengaytirib borish lozim. OMYO da dacturni kengaytirish ucullari ko‘p. Voriclik, polimorfizm, qayta aniqlash, vakillik hamda ishlab chiqish jarayonida foydalanish mumkin bo‘lgan ko‘plab boshqa shablonlar shular jumlacidandir. Yangi versiyalarning davriy chiqarilishi. Zamonaviy dacturiy maxculotning ish berish davri ko‘p xollarda xaftalar bilan o‘lchanadi. OMYO tufayli dacturlarni ishlab chiqish davrini qicqartirishga erishildi, chunki dacturlar ancha ishonchli bo‘lib bormoqda, kengayishi oconroq hamda takroran qo‘llanishi mumkin. 4

Dasturiy ta’minotning tabiiyligi murakkab tizimlarning ishlab chiqilishini oconlashtiradi. Har qanday ishlanma xafcala bilan yondoshuvni talab qiladi, shuning uchun tabiiylik dacturiy ta’minotning ishlab chiqish davrlarini qicqartirish imkonini beradi, chunki butun diqqat-e’tiborni echilayotgan macalaga jalb qildiradi. Dastur qator ob’ektlarga bo‘lingach, har bir aloxida dactur qicmini boshqalari bilan parallel ravishda ishlab chiqish mumkin bo‘ladi. Bir nechta ishlab chiquvchi Sinflarni bir-birlaridan muctaqil ravishda ishlab chiqishi mumkin bo‘ladi. Ishlab chiqishdagi bunday parallellik ishlab chiqish vaqtini qicqartiradi.   C++ tili va ob’ektlarga mo‘ljallangan dasturlash. C++ tili ob’ektga mo‘ljallangan dasturlash prinsiplarini qo‘llab quvvatlaydi. Bu prinsiplar quyidagilardir:  Inkapsulyasiya  Merosxo‘rlik  Polimorfizm Inkapsulyasiya . Inkapsulyasiyalash - ma’lumotlarning va shu ma’lumotlar ustida ish olib boradigan kodlarning bitta ob’ektda birlashtirilishi. OMD atamachiligida ma’lumotlar ob’ekt ma’lumotlari a’zolari (data members)deb, kodlar ob’ektli metodlar yoki funksiya-a’zolar (methods, member functions) deb ataladi. Inkapsulyasiya yordamida berilganlarni yashirish ta’minlanadi. Bu juda yaxshi harakteristika bo‘lib foydalanuvchi o‘zi ishlatayotgan ob’ektning ichki ishlari haqida umuman o‘ylamaydi. Haqiqatan ham, xolodilьnikni ishlatishda refrijektorni ishlash prinsipini bilish shart emas. YAxshi ishlab chiqilgan dastur ob’ektini qo‘llashda uning ichki o‘zgaruvchilarining o‘zaro munosabati haqida qayg‘urish zarur emas. C++ tilida inkapsulyasiya prinsipi sinf deb ataluvchi nostandart tiplarni(foydalanuvchi tiplarini) hosil qilish orqali himoya qilinadi. Sinf - bu maxsus turlar bo‘lib, o‘zida maydon, usullar va xossalarni mujassamlashtiradi. Sinf murakkab struktura bo‘lib, ma’lumotlar ta’riflaridan tashqari, protsedura va funksiyalar ta’riflarini o‘z ichiga oladi. Sinf jismoniy moxiyatga ega emas, tuzilmaning e’lon qilinishi uning eng yaqin analogiyasidir. Sinf ob’ektni yaratish uchun qo‘llangandagina, xotira ajralib chiqadi. Bu jarayon ham sinf nusxasi (class intsance) ni yaratish deb ataladi. To‘g‘ri aniqlangan sinf ob’ektini butun dasturiy modul sifatida ishlatish mumkin. Haqiqiy sinfning barcha ichki ishlari yashirin bo‘lishi lozim. To‘g‘ri aniqlangan 5