logo

Og’zaki va yozma nutqning qiyosiy tahlili

Загружено в:

08.08.2023

Скачано:

0

Размер:

271.23828125 KB
 	
O’ZBEKISTON	  RESPUBLIKASI OLIY VA O’RTA	  MAXSUS TA’LIM 	
VAZIRLIGI	 	
 ANDIJON DAVLAT UNIVERSITETI 	 	
XORIJIY TILLAR FAKULTETI 	INGLIZ	 TILI VA ADABIYOTI 	
KAFEDRASI	 	
 	
 	
 
Mavzu	 :  	 	 Og’zaki va yozma nutqning qiyosiy tahlili	 	
 
Bajardi	 : 	 	 	Axmedova Nargiza	 	
Tekshirdi	 : 	 	         	Mamatqulova S.	 	
 	
Andijon 2014	 	
 
 
   
Mavzu	: Og	’zaki	 va	 yozma	 nutqning	 qiyosiy	 tahlili	 	
Reja	: 	
 
I .   Kirish: 	 	
 
II . Asosiy   qism: 	 	
 
1) O’gzaki nutq haqida tushuncha.	 	
 
2) Yozma nutq haqida tushuncha.	 	
 
3) O’quvchilarning nutqiy ko’nikma va malakalarini 	nazorat qilish yo’llari.	 	
 
4)  Ko’nikma va malakalarni nazorat qilish usullari.	 	
 
III .  Xulosa.	 	
 
 
 
 
 
 
 
 
  
 
 
 
 
   “ Tarbiya  biz uchun yo xayot  yo  mamot,  yo  najot	-  	
                          	Yo  xalokat ,  yo  saodat  	-yo  falokat  masalasidir”          	           	 	
  
      	Ta’lim     	- tarbiya        soxasini      islox      qilayotganda      bir      muxim    masalaga        katta  e’tibor   	
berish   lozim.	 	
Bolalarimizni   necha    yoshdan o’qishga  qabul   qilish  ma’qul? 	 	
Olimlarning      fikriga    ko’ra      normal      rivojlangan       	bolalarni    6	- yoshdan      maktabga      qabul   	
qilish      ularning    aqliy,      ruxiy        va  jismoniy    kamolotida,      o’quv      dasturlarini    yaxshi  
o’zlashtirishda  ijoboy   samara  beradi.	 	
Ayni      zamonda,    bolalarni      6	- yoshdan    o’qishga      jalb      etishga  ,    xar    bi	riga    aloxida   	
yondashish,      birinchi    navbatda,      ularning    salomatligi      va    zexni,    shuuri    qay        darajada   
shakllanganligi    e’tiborga    olinishi    lozim.  Jismoniy    va    aqliy    tomondan    xali    to’liq  
shakllanmagan  bolalarning  6	-yoshdan  maktabga  maj	buran   qabul  qilinishi,   ularning  o’qish  	
davomida  o’z    ojizligini      sezishi      va    qiynalishiga      olib    kelishi    mumkin  .          O’zbekiston    
Respublikasi   ta’lim   to’g’risidagi  qonunning   asosiy  maqsadi: 	 	
Ushbu    qonun  fuqarolarga   ta’lim ,  ta	rbiya  berish , kasb	- hunar  o’rgatishning 	 	
Xuquqiy      asoslarini    belgilaydi    xamda    xar    kimning    bilim    olishdan  iborat    konstitutsiyaviy   
xuquqini  ta’minlashga   qaratilgan.	 	
Bilim  olish  xuquqi. 4	- modda.	 	
Jinsi,   tili,  yoshi,  irqi,  milliy  mansub	ligi,  e’tiqodi   dinga  munosabati, ijtimoiy  	 	
Kelib    chiqishi,    xizmat    turi,    ijtimoiy    mavqei,      turar    joyi,      O’zbekiston    Respublikasi  
xududida        qancha    vaqt      yashayotganligidan    qati’y  nazar,      xar    kimga      bilim    olishda    teng   
xuquqlar   kaf	olatlanadi. Davlat  ta’lim  standartlarini  	 	
Umumiy    o’rta    ,  o’rta    maxsus,    kasb   	-hunar    va      oily    ta’lim    mazminiga      xamda    sifatiga    	
qo’yiladigon    talablarni      belgilaydi.    Davlat      ta’lim      standartlarini    bakarish      O’zbekiston   
Respublikasinin	g   barcha  ta’lim  muassasalari   uchun   majburiydir.  O’zbekiston  respublikasi   	
ta’lim  tizimi   va  turlari   mavjud. Ta’lim  quyidagi   turlarda  amalga  oshiriladi: 	 	
- maktabgacha      ta’lim: 	-  umumiy      o’rta    ta’lim:    o’rta      maxsus    kasb    hunar    t	a’limi;    oliy  	
ta’lim;     oily    o’quv    yurtidan      keyingi      ta’lim;  va    kadrlar      malakasini     oshirish   va       ularni  
qayta   tayyorlash  ;   maktabdan   tashqari  ta’lim  tizimi    va  turlari   quyidagilardan   iboratdir.   
Prezidentimiz      I.A.Karimov   	,      asosan  o’sib    kelayotgan    yosh   	-avlodni      barkamol    bo’lib  	
yetishiga    juda    ko’plab      imkonoyatlar    yaratib      bermoqda.      Kadrlar      tayyorlash      milliy   
dasturini   yaratish   bo’yicha   respublika  komissiyasining  majlisida  so’zlagan  ―Zamonaviy 	  	
Kadrlar   	- taraqqiyotimizning      muxim    omlidir’’      nutqidan.    <<  Dasturda    ko’zda      tutilgan  	
asosiy  maqsad  nimadan   iborat? 	  Birinchidan,    biz    erkin    demokratik    jamiyat    barpo    etayapmiz.  Bozor    munosabatlari   
xayotimizga    teran    kirib    bormoqda. 	  	Ma’naviyatni    yuksaltirish    borasida    ulkan    ishlar  	
amalgam    oshirilmoqda.      Qisqacha    aytganda,    dunyoqarashimiz    o’zgarmoqda.  
Respublikamizda    kadrlar    tayyorlash    ta’lim   	-tarbiya    tizimida      jiddiy    o’zgarish    ro’y  	
bermayapti.        <<Ta’lim   	-tarbiy	a      isloxoti    xaqida    gapirar    ekanmiz,        uning    mazmunini   	
lo’nda    qilib  ifoda      etish    mumkin.  Bizga    bitiruvchilar    emas,      balki    maktab      ta’lim   
tarbiyasini  ko’rgan  	 	
shaxslar  kerak>>.	 	
<<O’qituvchi      va    o’quvchi    munosabatidagi      majburiy    itoa	tkorlik      o’rnini    onhli    intizom  	
egallashi    juda    qiyin    kechayapti  .  Ta’lim      muassasalari  ,    birinchi    navbatda      oily    ta’lim   
muassasalari   professor   pedagogik  xodimlari   safidan  yetuk  o’qituvchi   kadrlar   tayyorlash,  
ularning    rivojlangan	   	xorijiy      mamlakatlar    ta’limidagi      ijobiy    tajribalarini      o’rganishi,  	
o’qitishning        yangi  pedagogik      texnologiyalari    bilan      tanishishi      va      chet	-  ellarda    tajriba  	
ortirishini   ta’minlash   maqsadida   imtiyozli  ravishda   ―Umid  jamg’arma	sini    tashkil  	 	
 etilishida  Prezidentimiz  xissasi  kattadir.  	 	
  Kadrlar  tayyorlash  milliy  dasturining   maqsad  va  vazifalari.	 	
Mazkur  dasturning   maqsadi	- ta’lim   soxasni    tubdan  islox   qilish,    uni   o’tmishdan  qolgan  	
mafkuraviy    qrashlar 	  va      sarqitlardan    to’la    xalos    etish  ,    rivojlangan    demokratik      davlatlar  	
darajasida ,  yuksak  ma’naviy  va axloqiy  talablarga  javob   beruvchi  yuqori  malakali  kadrlar  
tayyorlash  milliy    tizimini   yaratishdir.   <<Ta’lim   to’g’risidagi    >>   	O’zbekiston  respublikasi  	
Qonuniga  muvofiq  ta’lim   tizimni    islox  qilish  davlat  ta’lim   muassasalari,   ta’lim    tizimini  
yagona  o’quv 	- ilmiy 	-  ishlab  chiqarish  asosiy  vazifasidan   iboratdir. 	 	
Kadrlar    tayyorlash    soxasidagi    davlat      siyosat	i    insonni      intellektual    va      ma’naviy   	-axloqiy  	
jixatdan    tarbiyalash    bilan    uzviy    bog’liq    bo’lgan    uzluksiz      ta’lim    tizimi    orqali    xar  
tomonlama  kamol  toptirishning  ustuvorligi  ta’minlanadi. Umumiy  va pedagogic  madaniyatni  
oshirish    maqs	adida    ,    ta’lim    muassasalari    ota	- onalar,    oila,    maxilla      qo’mitalari, 	
<<Ma’naviyat    va    ma’rifat>>    jamoatchilik      markazi,    tashkilot    va    fondlar    bilan      o’zaro   
puxta   hamkorlik  qilinmoqda.   	 	
Kadrlar   tayyorlash  tizimini  rivojlantirishning	   asosiy  yo’nalishlari;	 	
1) Ta’limning    uzluksizligini  ta’minlash; 	 	
2) Ta’lim  jarayonini   mazmunan  islox  qilish;	 	
3) Ma’naviy  axloqiy  tarbiya  va  ma’rifiy  ishlar;	 	
4) Iqtidorli  bolalar  va  iste’dodli   yoshlar;	 	
5) Ta’lim  tizimini  boshqarish; 	 	
  Ta’limning   o’z  ichiga  maktabgacha   ta’lim  umumiy  o’rta  va  o’rta  maxsus  ,  kasb  	-hunar   	
ta’limini    qamrab    oluvchi    yangi    uzluksiz      va    izchil      tizimi    barpo      etiladi.      Pedagog  
kadrlarning    malakasini    oshirish      va    ularni      qayta      ta	yyorlashning    zamon    talablariga   	
moslashuvchi,      ta’limning    yuqori      sifatli      va      barqaror      rivojlanishi        pedagog    kadrlarni   
qayta  tayyorlash  va  ularning   malakasini   oshirish,   raqobatbardosh   darajada  ularning   kasb   
sifatini  qo’llab	  quvvatlash  ta’minlanadi.  	 	
Oliy   ta’lim  muassasalarida  davlat   ta’lim  standartlariga   mos  yuqori   malakali  o’qituvchilar  
tayyorlash      bo’yicha    maxsus     fakultetlar,      shuningdek    respublika    viloyatlarida    kasb 	–hunar  	
ta’limi    uchun    o’qituv	chilar      mutaxassislar    malakasini    oshirish    va    ularni    qayta      tayyorlash  	
yuzasidan  markazlar  tashkil  etilgan.    	 	
            	Kadrkar   tayyorlash  milliy   dasturimizda,  shu  jumladan,   ijtimoiy   	-siyosiy  iqlimga  	
ijobiy    ta’sir    qiladi      va   	natijada      mamalakatimizdagi    mavjud    muxit    butunlay    o’zgaradi. 	
Ta’limning    yangi    modeli  ishga    tushgach,    insonning    xayotdan      o’z    o’rnini    topish    jarayoni  
tezlashadi.    Xar    qanday    odam    xam    o’smirlik    chog’ida,    endigina    voyaga    yetib    kelayotg	an  	
davrida    jamiyatdan    munosib    o’rnini     topishi   kerak.      Biz    joriy      etilayotgan    mazkur    ta’lim  
modeli   orqali  avvalo   ana  shu  vaziyatning   oldini  olamiz.  Qolaversa,  yoshlarni   muayyan   
bir  ixtisosga ega  qilib,  xayotga  yo’llanma  ber	amiz.	 	
Dunyoga    umid    bilan  qadam    qo’yib  kelayotgan    navnixol    inson    xayotdan    munosib  o’rnini  
topsa,    turmushidan,    taqdiridan,    vatanidan    rozi    bo’lib    yashaydi,    umr    bo’yi    bunyodkorlik  
faoliyati    bilan    mashg’ul    bo’ladi.    Ta’limning    yangi    model	i    jamiyatda    mustaqil    fikrlovchi  	
erkin  shaxsning  shakllanishiga   olib   keladi.O’zining   qadr  qimmatini  anglaydigon,  irodasi   
baquvvat,    iymoni    butun  ,    xayotda    aniq    maqsadga    ega    bo’lgan    insonlarni    tarbiyalash  
imkoniga    ega    bo’lamiz.    A	na      shundan    keyin    ongli    turmush      kechirish    jamiyat    xayotning  	
bosh      mezoniga    aylanadi.  SHunda    odam  olomon      bo’lib,    xar    laxzada    extiyoj    sezib  emas,  
aksincha	-  o’z  aqli, o’z  tafakkuri, o’z  mexnati,  o’z  ma’suliyati bilan,  ongli  tarzda, 	 ozod  va  	
obod    xur    fikrli    inson    bo’lib    yashaydi.  Oliy    ta’limni      islox    qilish    omillari    nimalardan  
iborat?   Yuqori,  chuqur  bilimlar  olish  xoxish  emas,  balki  malaka  va  ko’nikmalarni  puxta  
egallashdan   iboratdir,  bundan  tashqari  oli	y  o’quv  yurtini   tamomlagandan  so’ng   ish  bilan   	
ta’minlanishi    talab    etiladi.  SHuning      uchun    xam    aksariyat    talabalarning    o’quv    jarayoniga  
bo’lgan    munosabati    yuzaki    emas.    O’qituvchilar    xam    o’zlarining    faoliyatlarini 
takomillashtirish 	 masalalariga    juda    katta    e’tiborni    talab    qiladi.Bundan    tashqari  ,  kadrlar  	
tayyorlash  milliy  modelida  oliy ta’lim  maxsus  o’rin  egallaydi, xamda  uzluksiz  ta’lim  	 	
tizimining    mustaqil    turi    hisoblanadi.    Oliy    ta’limning    maqsadi    respublikam	izning    iqtisodiy  	
va    madaniy    rivojini     ta’minlashga,    o’zi  tanlagan    mutaxassislik    bo’yicha    bozor   iqtisodiyoti   
sharoitida    mustaqil    ishlashga    layoqatli,    yuqori    malakali,  raqobatbardosh    kadrlarni   tayyorlashdan    iboratdir.  Bo’lajak      kadrlarda	  chuqur  va  mustaxkam    bilimlarni  shakllantirish, 	
milliy    istiqlol    g’oyalariga  sadoqatni,  Vatanga  muxabbatni,  bu    yo’ldagi    fidoiylikni  
tarbiyalashni    davom    ettirish   xam  oily    ta’limning      asosiy    vazifalaridandir.    Bundan    tashqari   
fan,    texnika    va	 texnologiyalarni    rivojlantirish,    ilmiy    tadqiqotlar    samaradorligini      oshirish,  	
olingan   natijalardan   ta’lim  jarayonida   unumli  foydalanmasdan,  o’qitish amaliyotiga  yangi  
pedagogic      va  information    texnologiyalarni    kiritmasdan    yuqorida    ta	’kidlangan    natijaga  	
erishish  mushkul.	 	
Bu  asosiy    prinsiplarga    avvalo,    ta’lim    va  tarbiyaning    insonparvarligi    va    demokratligi,  
universitet   ta’limining  ustuvorligi,  o’rta   maxsus,  kasb	- hunar  ta’limi,  oliy   va  oily   o’quv 	
yurtidan    keyingi 	  	ta’limning  uzluksizligi    va    vorisiyligi,    ta’lim    tizimining    dunyoviy  	
xarakterga ega	  ekanligi, davkat  ta’lim  standartlari  doirasida   oily  ta’limning  xamma   uchun  	
ochiqligi,  tala’ntli    va    iqtidorlikni  rag’batlantirish,    oily    ta’lim    tizimida	  davlat      va    jamiyat  	
boshqaruvining    uyg’unlashuvi  , 	oli	y      ta’lim  ,  fan    va    ishlab      chiqarishning    integratsiyasi    va  	
boshqalar  kiradi.  Yuqorida    ta’kidlab  o’tganimizdek,  davlat  ta’	lim    standartlari    doirasida  oli	y  	
ma’lumot  olish xar  bir  mamlaka	timiz  fuqarosi uchun  ochiqdir.  Bunday  imkoniyat  ikki  yo’l  	
bilan  amalga  oshiriladi. Birlamchisi  	- bu  davlat  grantlari,  ya’ni  talabalarning  o’qish   uchun 	
zarur  bo’lgan    xarajatlarini   davlat  o’z  zimmasiga oladi.   Grantlar  xududlarning 	 ijtimoiy  	-	
iqtisodiy      rivojlanishida    oliy        malakali  kadrlarga    bo’lgan    extiyojdan    kelib    chiqib  
belgilanadi.    Prezident    farmoniga    asosan    xalqaro    respublika    fan    olimpiadalari,    xalqaro  
musobaqalar    g’oliblari      oliy    o’quv  yurtlariga    test    s	inovlarisiz    kirish    xuquqiga    egadirlar.  	
Yoshlarimiz,    o’z    navbatida    to’lov	- kontrakt  shaklida    xam    oliy  o’quv    yurtlarida    o’qi	shlari  	
mumkin.  Oliy    ma’lumot 	olish      istagida    bo’lgan        yoshlar    tegishli    o’quv      yurtlari 	
ma’muriyatlari  bilan  shar	tnoma  tuzadilar.   O’zbekiston  respublikasi  prezidenti    I.A.Karimov  	
Oliy    majlisning    IX    sessiyasida    oliy        ta’limni  tashkil      qilish    to’g’risida      quyidagi        fikrni  
bildirgan;  	 	
<<Oliy   o’quv  yurtini  islox   qilayotganda,  ularni  boshqa  davl	atlardagi   oliy   o’quv  yurtlari  	
bilan  aloqasini  mustaxkamlash   zarur.  O’z   domlalarimiz  bilan   cheklanib   qolmay,  chetdan  
xam  domlalar   chaqirishni   yo’lga  qo’yishimiz   kerak.	 	
Yetuk  saviyali    domlalarni      tayyorlash      bo’yicha    maxsus     	bir    fond   tashkil    etish   kerak.  Biz  	
shu    fond    orqali    domlalarni,  O’zbekiston  Professorlarini    chet    mamalakatlarga    yuborib,  
malakasini      oshirib    kelishiga    yaratib    berishimiz      kerak.  Ular  chet 	–ellarda    mal	akasini 	
oshirsin,  dong’I   chiqqan  uni	versitetlarda  o’zlari  leksiyalar  o’qisin, 	tajriba    orttirsin,  mana   	
shundan   keyin  O’zbekistonning  obro’yi  	nomi  olamga   ovoza  bo’ladi.	 	
Ilm  va  xunarsiz   xalq	ning  boyligi,  yeru  asbobi kundan  	-kun  qo’lidan   ketganidek,  axloq  va  	
obro’	yi  xam  qo’ldan  chiqar,  xatto  dini  xam  zaif  bo’lur.     	                                            	Maxmudxo’ja   Bexbudiy.                                                               	 	
Mamlakatimizda  joriy   etilayotgan   uzluksiz   ta’lim  tizimi	da   maktabdan  tashqari  ta’limning    	
o’ziga    xos        o’rni        bor.      Bu      bejiz      emas,      albatta.    Zero        bolalar      va  o’spirinlarning    
ta’limga        bo’lgan,    yakka      tartibdagi,    ortib      boruvchi        talab 	– ehtiyojlarini    qondirish,   	
ularning      bo’s	h        vaqtini    va    dam    olishini      tashkil      etish,      jamiyatdagi        barqarorlikni,   	
ma’naviy  barkamollikni 	 	
Ta’minlashda    juda muximdir.  	 	
Bunday  sharoitda   xududlardagi   maktabdan   tashqari  muassasalar   imkoniyatlaridan   unumli   
foydalanishi  	 ko’zda  tutilgan.  Yoshlarimizga   ta’lim 	 	
Berish      va    ularni      kamol      toptirishga      yo’naltirilgan      xizmatlar      ko’rsatuvchi      muassasalar   
tarmog’ini   kengaytirish   va   bunday   xizmatlar   turlarini,  masalan	 	
Xalq    xunarmandchiligi    bilan    shug’	ullanadigon    <<Ustoz 	– shogird>>    guruxlarini   	
ko’paytirish   talab  etiladi.  Qolaversa   o’quvchilarning   bo’sh  vaqtini    tashkil  etishning,   shu  
jumladan   ommaviy  sport    va  jismoniy   tarbiya  	-  sog’limlashtirish   tadbirlarining     bolala	r  	
turizmining,   sportning  	 	
Boshqa   milliy    turlari  va   shakllarini    tiklash   xamda  amaliyotga    joriy  etiladi.  Ayniqsa   
milliy   sport   o’yinlari  xaqida    ma’lumotlar    yig’ish,     ularni    boyitish   va  shular   asosida   
yoshlarimi	z  o’rtasida      keng      tashviqot      qilish      kun      tartibidagi          dolzarb            masalalardan   	
biridir.  	 	
SHuningdek      maktabdan        tashqari      ta’lim    yo’nalishida      milliy          pedagogic      qadriyatlarga    
asoslangan          va        jaxondagi        ilg’or          tajribal	arni      inobatga      oluvgchi              dasturlar      va   	
uslubiy   materiallarni    ishlab   chiqish,     joriy    etish 	 	
Xam   muxim  ma’noga    ega.   Mazkur     vazifalar   << Kadrlar   tayyorlash   milliy  dasturi>>   
da   belgilangan   bo’lib,   kadrlar   ta	yyorlash   milliy   tizimida	 	
Tabiat        va      jamiyat        taraqqiyoti        qonuniyatlari      to’g’risidagi          yangi      fundamental        na   
amaliy      bilimlardan    foydalanishni,      yuqori      malakali    ilmiy      va    ilmiy      pedagog        kadrlar   
tarkibini      shakllantiris	hni,    ulardan        ta’lim      tizimida          unumli      foydalanishni,      shuningdek,   	
kadrlar      tayyorlash    jarayoning      ilmiy      tadqiqotlar    infrastrukturasini      yaratish,ta’limning   
axborot      bazasini            shakllantirishni      xamda      ilmiy      tadqiqotlar      daraj	asiga      yangicha  	
qarashlar  zamirida     yosh   olimlarning,  ilmiy  	- pedagogic    xodimlarning    ijtimoiy  mavqei 	
va   obro’sini   oshirishni   va   shu    kabilarni   qamrab   oladi. 	 	
 
Chet        tilida    o’qishni      o’rganish        o’rta      maktab        o’quvchil	ari      uchun      yakuniy      amaliy    	
maqsad   xisoblanadi.  	 	
<<O’qish>>    tushunchasi    mazkur   soxaga   oid   ilmiy  	-  metodik   ta’rifga   muxtoj.	  <<O’qish    >>    deganda,        xarfiy      belgilarda      ifodalangan      nutqiy        axborotni      idrok      etish     
va  	uning  mazmunini  payqash  jarayoni  tushuniladi.	 	
Umuman  <<o’qish  >>  tushunchasini  ta’limshunoslar kengroq   ma’noda	 	
Xam      bayon      etadilar;    grafik    koddagi      axborotni      undan    butunlay    farq,      qiladigon  kodga  
ya’ni  (tovush  kodiga)  o’tkazish   j	arayonidir.  Ushbu ilmiy   	 	
Izoxga  xayotda  uchraydigon   o’qish  turlarining  barchasi  kiradi ( ierogliflarni	 	
O’qish,  piktogrammalarni  o’qish,  chizmalarni  o’qish,  notalarni  o’qish,    	 	
O’lchov   asboblari   va  xokazolar.   Metodika   fanidagi   <	<o’qish >> tushunchasining   taxlili   	
matn  ustida     olib   boriladigon  ishlarni  belgilovchi   omil   bo’lib  xizmat  qiladi.  O’qish   , 
Yozilganni   aytish  (o’qish   texnikasi).	 	
Matnni  idrok   qilib, mazmunini  anglash  (nutq  faoliyati  turi).	 	
O’	qilish   	- xarf    yoki    so’zning    o’qilishi    (xarf    tovush    munosabati).    O’quvchilarga    mazmun 	
(matn  nima  xaqidaligi )  va jarayon (ichda yoki tovush chiqarib o’qish)  o’rgatiladi.  Mazmunni 
(axborotni) yozma  matndan olishga nutq faoliyatining turi o’qis	h demakdir.  Matndagi axborotni 	
o’zgalarga  yetkazish  ovoz  chiqarib  o’qish  yo’li  bilan  amalgam  oshiriladi.  Ovoz  chiqarmay  
o’qiganda  xam    ichda    gapirish(icgki    nutq)  sodir  bo’ladi.  Xozirgi  davrda  o’qish  xuddi, 
ovqatlanish,  uyqu,  ish  singari  faoliyat,  ya’ni	 ma’naviy  ozuqa  olish  vositasi  bo’lib  qoldi.  Ilmiy	- 	
texnika  va  boshqa  axborotlar  asosan  o’qish  orqali  o’zlashtiriladi.  O’quvhci  chet    tildagi  darslik 
matnlari,  o’qish  kitobi,  matbuot  xabarlarini  o’qib,  til  o’rganilayotgan  mamlakat  xayoti  , 
madaniyati,  tari	xi,  adabiyoti    kabilar    bilan  yaqindan  tanishadi.  O’qilgan  matn  axborotni  	
o’zlashtirib  olish  uchun  o’qish  malakasiga  ega  bo’lishi  kerak.    Bilim		  	shaxsning    ma’lum  	
soxada  to’plagan ilmiy  tajribasidir.	 	
Ko’nikma		   ongli  ravishda bajariladigon ish xarak	at. Bu mavxum va konkret bo’lishi mumkin. 	
Ustoz    tomonidan  o’rgatilgan  ish    xarakat  bilim  yaxshi  egallangan    xolatda  bo’lishi,    xoxlagan  
paytda boz  undan foydalana olishimiz bu ko’nikma hisoblanadi.	 	
Malaka		  qisman avtomatizm darajasiga ko’tarilgan  faol	iyatdir.	 	
Ma’lumki    shakllangan    ko’nikmalar  quyidagicha;    eshitish 	– nutqxarakat  timsoli  bilan  aloqag  	
krishish    ko’nikmasi  ,  (nutq  birligi,  so’z    va  so’z  brikmasi,    jumla,    xatto    abzas    bo’lishi  
mumkin).  Ushbu  ko’nikmalar  yig’indisi  o’qish  texnikasi  (to	vush  xarf  munosabatini)  tashkil  	
etadi,    va  rezeptiv    ko’nikma  (idrok)    deb    ataladi.  Oldin  aytib  o’rganilgan  til  materiali  yozuvda 
ko’rinishi bilan munosabatga kiradi,  ya’ni og’zaki o’zlashtirilgan xodisa endi yozma o’rganiladi, 
nutq  birliginig  tovush  nu	tqxarakat  timsoli    va  uning  ma’nosi    bog’lanishi  (o’qishning    leksik  	
ko’nikmasi)    va  Grammatik    shaklining  ma’no    bilan    bog’lanishi  (o’qishning    Grammatik  
ko’nikmasi)  dir.    Ikkala  kichik    ko’nikma  yaxlit    amal    qiladi.  O’qish    texnikasini    bilmagan  
kis	hi  o’qigan    narsasining      mazmunini    tushunmaydi,  shuningdek,    o’qilish    qoidasini      bilishi   xam    xali      ma’noni  tushunib    yetish    uchun  qiyinchilik    talab      etadi.O’qish    jarayoni  
tushunchasi   qamroviga   muallim  va o’quvchi  faoliyati   xamda  ushbu 	 jarayonning   tashkiliy 	
shakllari    kiradi.  Ta’limshunoslikda  bu    jarayon  o’quv    yili,    o’quv    choragi,  dars    mashg’ulot  
nomlari    bilan  ataladi.  Dars      deganda,    o’quv  faoliyatining  ayrim    bir    bo’lagi  
tushuniladi.So’lashuv  tilida  mashg’ulot,   saboq  	deb  xam  yuritiladi.  Mashg’ulot  atamasi esa 	
mashq  so’zi    bilan  bir    o’zaklidir.    Mashqlar    bajarish    mashg’ulotni    tashkil    etadi.    Xorijiy    til  
darsi    mashg’ulotni    mashqlar      majmuidan    iboratdir.    Xorijiy    tilda    o’quvhci    tayyorlov      va  
nutq   mash	qlari  bajarish   bilan  band  bo’ladi.   Xorijiy  til   darsining   asosiy  xususiyati  uning  	
amaliy,    ya’ni    nutqiy    yo’naltirilganligidir.  Gapirish   	-tinglab    tushunisg,    o’qish    va  yozuvni  	
amalda  egallaydilar.  Metodik  manbalarda ichki  turtki  (motiv	atsiya) ning  uch  toifasi  mavjud:  	
chet  	-elga  boorish  uchun  tilni  o’z  ish  faoliyatida  qo’lash, yaqin kelajakka  tegishli  kechalar, 	
konkurslar,  olimpiadalarda  ishtirok  etish,  devoriy  matbuotga  maqola  tayyorlash va  muallim  
topshirig’ini   	 bajarishga    qaratilgan    motivatsiya    bo’ladi.  Xar    bir      darsda  vazifa	-  maqsad   	
tarzida  o’quv  metodik  xodisalardan  nutq  ko’nikmasi  yoki   nutqiy  malaka  bo’lishi  mumkin 
,  ya’ni    malaka      va  ko’nikma  darsning    maqsad 	– vazifalarini      belgilovchi 	omillardir. 	
Aytilganlardan      ko’rinib    turibdiki  ,  darsning    maqsadi      ko’nikma    yoki  malakani  
shakllantirishga    qaratiladi.  Masalan,  muayyan    nutq    malakasini      takomillshtirish    bosgqa  
amaliy      vazifa    bilan    birgalikda  olib    borilishi    mumkin(    gapiri	sh    va    leksika,    grammatikani  	
o’rgatish,  gapirsh      va    o’qish,    gapirish    va    tinglash      kabilar).  Dars    ta’limiy    jixatini    olib   
ko’raylik:    O’quvchilarda    muloqot    yuritish    malakasini    hosil    qilamiz,      muloqot    vositalari  
maqomida    gapirish,    o’qi	sh,  tinglab    tushunish    va    yozuv    malakalarini    o’rgatamiz.    Ular  	
ma’lum  bir  ko’nikmalarga   asoslanadi. SHunga  ko’ra maqsadni  aniqlash  hollari   quyidagicha  
bo’lishi    mumkin:    gapirish,    o’qish,    tinglab    tushunishning    leksik,    Grammatik,    talaff	uz  	
ko’nikmasini    shakllantirish,  o’qish    texnikasini    rivojlantirish,    gapirish  (yakkanutq,    juftnutq) 
malakasini      o’stirish.  Ushbu    maqsadlar  nomlanishi    haqqoniy    tartibda    bo’lishi    uchun    bir  
shartga  rioya qilinadi:  albatta  aniq  mavzu, o’quv  nu	tqiy vaziyat  yoki  til  materiali  nomma 	–	
nom  sanab  ko’rsatiladi.   Darsga  qo’yiladigon  zamonaviy  talablarni  sanab  o’tamiz:	 	
1)Xorojiy    til    xaqida    qoidalar    (mavxumotlarni)    bayon    etish    emas,  ko’nikma    va    malaka  
hosil  qilish  darsning   asosi	y  maqsadidir;	 	
2)Nutq      amaliyoti    (mashqlarda)    kommunikativ    yo’nalishidagi    nutq    jarayoniga    taqlid  
qilinadi;	 	
3)  Dasda      xorijiy    til    materialini    metodik    tashkil    qilish  bir    butunlik    shaklida  ro’yobga  
chiqadi(nutq  namunasi   barcha  mashqlarda 	asosiy  birlik  hisoblanadi;	 	
4) Xar  qaysi   nutq faoliyati  turi o’ziga  mos  mashqlar  tizimi   yordamida  o’rgatiladi;	 	
5)  Darsning   yagona  yetakchi  maqsadi  va  yordamchi  maqsadlari  bo’lado;	  6) Dars  samaradorligini o’quvchilar faolligi  bilan   o	’lchanadi;	 	
7) Darsda  nazorat ta’limiy  ruxda  bo’ladi;	 	
8) Imkon  boricha  dars  xorijiy  tilda   olib   boriladi;	 	
9) O’quv  materialining  mazmuni ,  puxta ishlab  chiqilgan metodik  usullar  va  ko’rgazmalilik   
yordamida o’quvchilarda  qiziqish   va  bil	ishga  intilish  uyg’otadi;	 	
10)  Dars    tarbiyaviy    va  umumta’limiy    vazifa    o’tab,    o’quvchilar    saviyasini  ko’tarish,    bilish  
maylini  kuchaytirish   va  tarbiyalash  ishlariga   ulush  qo’shadigon  tadbirdir;	 	
11) Dars   jarayonida  o’quvhcilarning  yoshi	  va  ta’lim  bosqichi  e’tiborga  olinadi;	 	
12)  Xorijiy    til    darsi      faoliyatini    egallashda    ma’lum    til    materialini    qo’llashning    bir  
pog’onasidir.	 	
Xorijiy      tilning    qiyinchilkilari      darslik    muallifi    tomonidan      mashqlar    yuzishda    hisobga  
olina	di. Muallim   ushbu  darsning  o’quv  materiali   bo’yicha    yayyorgarlik  ko’rganida,  ona	-	
tili   va   xorijiy    til   xodisalari      muqovasini   taxlil    qiladi.    O’rta    qiyin    til    birliklariga  e’tiborni  
kushaytiradi,  zarur  bo’lsa   qo’shimcha  mashq  kirit	adi. Mashqlar   ketma 	–ketligini  ta’minlash 	
,  xozirgacha    shakllangan    o’quvchilar    ko’nikma    va  malakalarini    hisobga    olib,    darsda 
bajarilmish  mashqlar   tartibotini  belgilab   chiqish   yaxshi  natija  beradi.  Taqdim  etiladigon  
va    ilgari    o’rgan	ilgan    o’quv    til    materialini    ko’nikma    va  malaka    tarkibiga    kiritish  niyatida  	
uch    bosqichli      shakllantiruvchi,  rivojlantiruvchi,    va    takomillashtiruvchi    mashqlar    tavsiya  
etiladi. Darslikdagi   va   o’zi   beradigon   mashqlar  bajarilishining  eng 	 samarali  tartibi   ishlab  	
chiqiladi.  Muallimda  kasbiy 	– pedagogic      malakalar  (  rejalashtirish,    tadbiq    etish,    tashkil  	
qilish,   va  tarbiyalash),  metodik  malakalar( o’rgatish,  tilni   bilish,  o’zlashtirish   nazariyasini  
o’quvchilar  yosh    va    xu	susiyatlarini      bilish)    kabilar    shakllangan  bo’lishi    kerak.        Tashkiliy  	
malakalar    deganda,    qo’yilgan      rejani    amalgam    oshirish,    o’quvchilar    o’quv    ishini    tashkil   
qilish,  audio	-  	visual    vositalarini    ishlatish,  o’quvchilarnig    bilish  jarayoni	ni    boshqarish  	
tushuniladi. Bilish  malakalari sirasiga  o’quv  materialning  ilmiy  taxlili  , shogirdlarning  o’quv   
faoliyatini    kuzatishi,  o’zining    va  boshqa    muallimlarning    tajribasini      taxlil    qilish    kiradi.  
O’qish    turlarini      o’rgatishda    ax	borot    olish    niyatida,    o’qish    avvalan,  amaliy    maqsad    va  	
ikkinchi  tarafdan,    ta’limiy    vosita    ekanligi    xammaga    ayon.  O;qish    tom    ma’nosi      bilan  
ma’naviy    ozuqa    olish    yo’lidagi    g’oyat    murakkab    va    ayni    chog’da    muxim    metodik  
masaladir.  O’	qish    jarayonida    bajariladigon    vazifalar    bilan    bog’liq    aqliy    operatsiyalar  	
majmualari    xilma	- 	xil  bo’lib,  ularni    metodika    fanida    o’qish    turlari  deb  	
ataladi.(C.K.Folomkina  ta’rifi).  O’qish    turlari  va    turchalari  miqdori    elliktaga    boradi,(  ona	 – 	
tilida  qirqbeshtaga  yetadi)  deydi.  Ilmiy    manbalarda    o’qish    turlarini    aniqlashning    bir    nechta 
tartibi mavjud:	 	
1) idrok  xususiyati  va tushunish  jarayoniga ko’ra analitik,  sintetiko’qish;	  2) 2) ko’zlanadigon maqsaddan  kelib chiqib 	– tanishuv, o’rganuv	,kuzatuv o’qish;	 	
3) Oldindan   ko’rilgan xozirlik munosabati bilan tayyorlangan, tayyorlanmagan o’qish;	 	
4) Til tajribasi nuqtai nazardan ,tarjimali, tarjimasiz  o’qish;	 	
5) Yordamchi vositalar ishlatish zaruriyati tufayli	—	lug’at bilan, lug’atsiz         o’qish;	 	
6) Ishl	ash  joyiga  qarab 	– sinfda, uyda o’qish;	 	
7) Ishni  tashkil  etish  tarziga binoan	- yolg’iz , xor bilan o’qish;	 	
8) Ovoz  ishtiroki  jixatidan 	–ichda, ovoz chiqarib o’qiash  va hok.                            	 	
O’qish    nutq    faoliyatining  turi    sifatida  nutqni  esh	itib  tushunishga  o’xshaydi,  uning    og’zaki 	
nutqdan rezeptiv farqi shundan iboratki, o’qish  jarayonida axborot 	 	
Ko’rish      kanali  orqali  keladi.  O’qishda  tushunish  faqat  eshitishdagi  singari  bevosita  bo’lishi 
(taxlil  va  tarjima  natijasida  kelishi  xam    mumki	n).  O’qishda    tushunishni  osonlashtiradigon  	
vaziyatlar  tekstlarning  til  materiallarini  bir oz kengaytirishga  imkon beradi, bu o’z  navbatida, 
yetarli  darajada  mazmunli  tekstlardan  foydalanishga    yordam    beradi.  I.A.Gruzinskaya 	–ning 	
<<O’qish    mexaniz	mi  >>  ko’z    ilg’aydigon    tekst    materialini    tovush  o’brazlari    orqali  bilan  	
to’g’ri,  tez,  aniq    assosiatsiya    qilish    va  tekstning  anglangan  bo’laklarini  maksimal  tovush  va 
intonatsiya aniqligida aytish maxoratidir>> deb yozgan ishida uchratamiz.	 	
O’qishn	ing  texnikaviy  tomonini  o’rgatish  yuqorida  e’tirof  etilgandek,  o’qilgan  materialning  	
mazmun  tarafini  egallash  uchun  zamin  tayyorlaydi. O’qish  texnikasi  tushunchasi qamroviga 
quyidagi aqliy operatsiyalar  kiradi. 	 	
1)  xarflar  va      xarf  brikma	larini    ko’ruv    sezgi    analizatori,    yordamida    tanib  olish  orqali  ularni 	
ifodalovchi  tovushlar bilan aloqasini o’rnatish;	 	
2)  grammatik    belgilarni        tanib    olish,  so’zning    grammatik    shakllarini  fikran    belgilash    va 
ularni grammatik  struktura  maqomi	da  birlashtirish;	 	
3)  gapdagi    yordamchi    so’zlarni    tanib    olish,    ma’lum  mustaqil    so’zlarga    ularning  
daxldorligini  payqash  va ularni muayyan strukturalarga fikran birlashtirish;	 	
4) o’rganilgan  mustaqil so’zlar ma’nolarini faxmlash;	 	
5)notanish  yasam	a  va  qo’shma  so’zlarning  morfemalarini  tanib  olish  va  ularni  yaxlit  so’zlar 	
tarzida payqash;	 	
6)grammatik belgilariga ko’ra so’zlarni sintagmatik guruxlarga fikran  briktirish;	 	
7)grammatik  belgilarga  tayanib, rezeptiv ravishda  gapning  tuzilishini yaxlit	  tasavvur qilish;	 	
8) grafik  ifodalangan jumlaning  oxangi  ( intonatsiyasi)  va  urg’ulari ( aksentuatsiya)  ni nutqiy 
jarayonda idrok qilish;	 	
Mazkur    operatsiyalar    amaliyoti    chog’ida  o’qilayotgan  material    mazmuni    xam,  albatta 
e’tiborda  bo’ladi,    chu	nki  o’qish  texnikasini    egallash  o’qilmish  matndan  axborot  olishga 	
yo’naltiriladi.  O’qish  texnikasini  o’rgatishga kirishayotgan paytda muallim jaxon metodikasida  jamlangan ilmiy 	–amaliy muloxazalarni o’zlashtirgan bo’lishi va o’z  faoliyatida  ulardan o	’rinli  	
va unumli foydalanish kerak. O’qish   texnikasi tushunchasining  doirasiga nimalar  kiradi?  Eng  
avvalo, aytish  kerakki, yozma,  bosma xarfning  tovushga  o’tishi , ya’ni xarfning  tovush  ifoda   
etishi  moddiy  xodisa  bo;lmasdan,  so’z  bilan t	a’riflanadigon  til  materiali xaqidagi  mavxumot  	
xisoblanadi.    Talaffuzda  grafik  timsolga  tayanish    shart    emas.Biroq    ovoz  chiqarib  chiqarib 
o’qish 	–yozma  tayanchga  ko’ra  talaffuz  etishdir.  O’qilish  qoidalari  quyidagicha  tasniflanadi;  	
unli  xarflarning	 to’rtta bo’g’inda kelishi, undosh  xarflarning o’qilishi , unlilar  brikmasi, undosh 	
xarflarning  o’qilishi  ,unli    bilan  undosh  brikmasining  o’qilishi  o’qilmaydigon  unli,  undosh 
xarflardir.  O’quvchi  o’qish    materialida  keladigon  so’zlarning  o’qilish  qoidal	arini    ketma 	–ket 	
o’rganib    boradi.  Bunda  darslikdagi  o’qish    mashqlari  ,  lug’atdagi    so’z  transkriptiyasi    va 
muallimning    tushuntirishlari    unga  yordam  beradi.  O’qilgan  o’qilish  qoidalari  jamlovchi   
jadvallarda    umumlashtirilib,  tartibga    solinib    takro	rlanadi.  Notanish    so’zlar  o’qilish 	
qoidalarining    umumlashtirilgan    jadvalni    ko’satish    metodik  xatolarga    olib    kelininshini  
unutmaslik   kerak. Bizning o’rta  maktablarimizda o’qilish  qoidalariga   misol  tariqasida lug’at 
boyligidagi    o’zgarishlar   	albatta    joriy    lug’atdan    tanlanadi.  Chunki    o’quvhci    o’rgangan  	
o’qilish    qoidasiga  rioya    qilib,  notanish  so’zlarni    xam    o’qiy    olishga    qodir    bo’lishi  tavsiya  
etiladi.  Shu    munosabat    bilan    o’qilish  qoidasini    o’rgatishga    oid    mashqlardagi    so’zl	arning  	
ko’pchiligi    o’quvchi    lug’at    boyligiga    kirmaydi.    O’qish  texnikasi  lug’atni  bir  jumla  bilan  
shunday  ta’riflash  mumukin;    qoida  berish  o’quvchi    so’z    boyligini    kengaytirish    yo’li  emas,  
balki o’quvchi  nutqida uchraydigon  so’zlarning  o’qili	shini  oldindan o’zlashtirib  olish  uchun  	
zaruriy    metodik  choradir.    Yuqoridagi    qoidalarni  bilish    o’quvchilarga  birinchi    yil    ushbu  
darslik  bo’yicha    o’rgangan    barcha  nemischa  so’zlarni  o’qiy  olishi    imkoniyatini  yaratadi. 
Boshqa    o’qilish    qoidala	ri  o’quv  dasturuga  muvofiq    ikkinchi  va  uchinchi  o’quv  yilida 	
o’rganiladi.O’qish  texnikasini  o’rgatishda  turli  metodlardan  foydalaniladi.  Ularning  nomlari 
metodik  adabiyotlarda  g’oyat  xilma 	–xildir.  Muallimlarda  deyarli  munozra      uyg’otmaydigon  , 	
aksariyat	  	ko’pchilik    ma’qul    topadigon  <<analiz	- sintez>>    va  <<so’zni  butun    xolicha  	
o’qish>>   metodlari   xalqaro  miqyosda keng tarqalgan.   Ulardan  tashqari << tovush  	- xarf  >> 	
va  <<bo’g’in>>    metodlaridan    xam  foydalanishadi.    So’zni    bo’linmas  birlik  tarzi	da  grafik 	
timsoli  o’qishda  analiz 	–sintez  qilinadi.  Shu  bilan    bir    paytda  esa  o’qishda  talaffuz    birligi 	
maqomida  so’z    emas,    balki  bo’g’in    gavdalanadi.    Aytilganlarga    asoslanib  ,    butun    so’zni  , 
xarfni,  bo’g’inni    o’qish  texnikasi  birligi  qilib  olish	 tavsiya    etib    kelinadi.  Masalan  ;  so’zni  	
butncha  o’qish  o’quvchilar    o’rganadigon    barcha    leksik    birliklarni    yakkama 	–yakka 	
o’rgatishni    ya’ni    ularga  200	-300      va    undan    ortiq  marta  kuch  va  vaqt  sarflashni  talab  etadi. 	
Xarfni  yolg’iz    o’qitish  esa 	xar    bir    so’zni  xarflab  o’qishga  olib    keladi.  Bo’g’inlab  o’qish    va  	
ayni    chog’da  tovush    va    xarf      taxlilidan  foudalanish    eng    ma’qul  metoddir.  Og’zaki    nutqni   oldin    egallash  sharoitida  o’qish  texnikasini    o’zlashtirish    so’zning  yaxlit  timsolidan 	 uni  	
tovush	- xarf taxliliga va  so’ngra sintez  qilishga o’tishdir. Bunday  o’qish analiz	- sintez  metodi 	
nomi    bilan    muallimlarga  tanish.  O’qish    amaliyotidan    tashqari  o’qilish    qoidalari  xam  berib  
boriladi.Qoida  taqdimoti    bir    tomondan,  leksik    mate	rial  xajmiga    va  ikkinchidan  ushbu  	
mavxumot  xususiyatiga  bog’liq.    O’qish    texnikasini  o’rgatish    tushunishni  o’rgatish  bilan 
chambarchasdir.  Ammo  o’qish    texnikasini  o’rgatishning  talaygina  muammolari  bor,  bular 
o’qish  texnikasining  moxiyati,  o’qishning 	bu    tomonini  o’rgatish  metodlari,  og’zaki  nutq  bilan 	
barcha    bosqichlarda    o’qish  malakalarini  qo’llab 	–quvvatlash  xaqidagi    masaladir.    O’qish  	
texnikasi  deganda  nimani  tushunish  kerakligini    ko’rib  chiqamiz.  Bu    tushunchaning    ta’rifini  
biz  I.A.Gruzinsk	aya 	–ning  to’g’ri,    tez,    aniq,  tekstni    bo’laklarga  bo’lib  o’qish  orqali    o’qish  	
texnikasini  rivojlantirish    o’quvchilarning  talaffuz    ko’nikmalariga  ega  bo’lgandagina  xosil  
bo’ladi  deb  ta’rif  keltiradi.  O’qish    malakasi  deganda  ,<<normal>>  o’qish    sura	ti    ko’zda  	
tutiladi.  O’quvchilardan  normal  suratda  o’qishni  qachon  talab  etish  kerak,    degan  masalada  xar  
xil  fikrlar mavjud. Ba’zi  metodistlar birinchi  o’quv  yilida normal  suratda  o’qishga  erishishga 
xarakat  qilmaslik  lozim deb hisoblaydi.  Umuma	n  ayrim manbalarning ma’lumot   keltirishicha, 	
50	-dan ortiq  o’qish  turlari  mavjud.  Oliy  o’quv  yurtlarida  analitik, 	 	
Sintetik,  tarjimali,    tarjimasiz    o’qish    turlari  o’tkaziladi.  Sanab  o’tilgan    o’qish    turlari    xar    xil  
natijalarni olishni  maqsad	  qilib  qo’yadi. Masalan,  ko’z   yugurtirib  o’qish maqola  yoki  kitob  	
mavzusi    xaqida    tasavvur    xosil    qilishga  yo’naltirilgandir.Bu    ma’lumotni    olish    uchun  
sarlavha    yoki    kichik    sarlavhaga  qarash,      ayrim      xatboshi  (abzas)  yoki    gaplarni    tez 	o’qib  	
chiqish,  ya’ni  maqola  yoki  kitobni ko’rib  chiqish  yetarli   hisoblanadi. Tanishish  maqsadida 
o’tkaziladigon    o’qish        turi  tez    maromda  ravon  o’qish    turi  sanaladi.  Ta’limiy    o’qish    turi  
o’tkazilganda  o’quvchi,    talaba    matndan    ifodalanga	n    ma’lumotni  to’la,    aniq  tushunishga  va  	
uni    tanqidiy    qabul    qilishga    intiladi.SHu    sababli  talaba,  o’quvchidan  matn    yoki  mqolani  
batafsil bilishi uchun obdon o’qib chiqish, ayrim  joylarni esa  qayta 	–qayta  o’qib  chiqish, talab  	
qilinadi. Xozir  	o’rta  maktabda uchta o’qish  turi  mavjud: 	 	
1) Tanishuv  o’qish turi;	 	
2) Sinchiklab  o’qish  turi;	 	
3) Ko’z  yugurtirib   o’qish  turi;   	 	
Tanishuv o’qish  turi		  uchun til  materiallari  jixatdan tanish  va oson  bo’lgan  katta xajmdagi  	
matnlar  o’qish    uchun  olin	adi.  Bu    o’qish    turi    orqali    o’qib,    ma’lumot    olishga    o’rgatishdan  	
oldin  o’qish   sinfda, auditoriyada  o’tkaziladi.    Darsda  esa  tushunganlik darajasi  tekshiriladi. 
Tanishuv o’qish   turi orqali  eng  ko’p,  80	-90%   ma’lumot   olishga  erishiladi. 	Bu  o’qish   turi  	
6-7-8-9-  sinflarda  ovoz  chiqarmay  o’qish  orqali   amalgam  oshiriladi.  	  Sinchiklab    o’qish		  o’quvchi,    talaba      matndagi    qiziqtiradigon    fikrni,    ma’lumotni,  dalilni,  	
topshiriqni    topish    maqsadida    sinchiklab  o’qiydi.  Ma’lumot  k	o’proq,  topshiriq,  vazifa,    dalil  	
xaqida  olinadi. O’qish  ovoz  chiqarmay amalgam  oshiriladi,  sinfda  o’tkaziladi, uyda  o’qilib,  
sinfda        tekshirishligi    xam      mumkin,    u    7	-8-9-  	sinflarda    o’tkaziladi.Tushunganlikni   	
tekshirish  mashqi  sifatida 	 eng  ko’p  xollarda  ayrim  qismlar  esa  ona 	– tiliga tarjim  qilinadi.	 	
Ko’z    yugurtirib    o’qish 		 bunda    eng    kam      ma’lumot  olinadi.    Oldindan    faxmlash,    xulosa  	
chiqarish,  faqat  kerakli  ma’lumotni  ko’z  yugurtirib tezda  topish ko’nikmalari  rivo	jlantiriladi.	 	
Topshiriqlar  matn   yoki  maqolaning   kim  yoki,   nima   xaqida  ekanligini  tez   topish  kerak   
bo’ladi.  Oliy    o’quv    yurtlarda    ko’pincha    analitik    va  sintetik  (  mustaqil    uyda    o’qish)  turlari  
o’tkaziladi.    Analitik    o’qishda    talab	a    matn    mazmunini    matndagi    so’z    iboralarni,    qiyin  	
abzaslarni  analiz  taxlil   qilish  orqali  tarjimasiz,  tushunadi  matndan  ma’lumot  oladi. O’qish   
shakllari 4	-turga 	 	
   Bo’linadi:	 	
1) ovoz  chiqarib  yoki  baland   ovoz  bilan  o’qish  ;	 	
2) ovo	z  chiqarmay yoki  ichda  o’qish;	 	
3) yakka  (individual) o’qish;	 	
4) jo’r  (xo’r)  bo’lib  o’qish;	 	
Ovoz    chiqarib    o’qish    shakli    ko’pincha      o’qish      texnikasini    o’rhatishda    keng    foydalansa,   
ovoz  chiqarmay    o’qish    esa  o’qiganining    mazmunini    tushun	ishda    ishlatiladi.  Yakka    o’qish  	
esa    ovoz    chiqarib    o’qish    orqali,    ifodali    o’qishni    o’rgatishda,    uyda    o’qib  mazmunni 
tushunish    ovoz    chiqarmay    o’qish    orqali    amalgam    oshadi.    Ovoz    chiqarib  o’qish    talaffuzni  
yo’lga  qo’yish   va  tuzatish    	bilan birga olib boriladi. Bu  paytda  so’zlarni  shaklan  belgilarini  	
ularning  gapdagi  ma’no  va  vazifalari  bilan muvofiq  keltirishga,  shakl  va mazmunni taxmin  
qilishga,  matn    mazmunidagi    bosqichlarni    yoki    chegaralarni    topishga,    matn    muallif	i  	
g’oyasini  tushunib  yetishga  katta  axamiyat  beriladi.                                                                    	                                                              	 	
O’qishni  o’rgatishda  qo’llaniladigon  mashqlar.  O’qishni  o’rg	atishda  til  yoki  tayyorlov  nutq  	
mashqlari   tushunish  bilan  va  malakalarni  xosil qilishga  yordam  beradi.  Til  yoki  tayyorlov  
mashqlari    o’qish    texnikasini    shakllantirish    va  rivojlantirish,    o’qishning      tilshunoslik    va  
psixologik    mexani	zmlarini    barpo    etishga    qaratilgandir.  Yuqorida    aytib    o’tilgan    mashqlar  	
vositasida    o’quvchilar    nemis    tili    xarflarini    bir	-  	biridan    va    o’zbek    tili    xarflaridan  	
farqlashga,    ularni    to’g’ri    o’qishga    o’rganadilar.  Ular    notanish    matndagi    qi	yinchilkilarni  	
bartaraf    qilishga    va    uning    notanish    mazmunini    tushunishga    o’qituvchi    talabalarni  
tayyorlaydi.    Xar    qanday    yangi    material    o’qish  jarayonini      sekinlashtiradi,    shu    sababli  
matnni    o’qishdan    oldin    bajariladigon    mashqlar    xar	f 	–tovush    nisbatini    mustaxkam  	
o’zlashtirishga,    ayniqsa    o’quvchilarni    malakasi    va    ko’nikmalarini    shakllantirishda,   mazmunini  taxmin    qilish    mexanizmini    rivojlantirishda    katta    yordam    bermoqda.    Ilmiy  
manbalarda  tavsiya  etiladigon  va   makt	ab tajribasida	 	
Qo’llanadigon  mashqlar  turli  jixatdan  tasnif  etilshi  mumkin:	 	
1) matn  bilan  ishlash  bosqichlari;	 	
2) o’qish  turlari;	 	
3) o’qish  texnikasi  va mazmuni bilan  bog’liq mashqlar;	 	
Birinchi    tasnifga    ko’ra    leksik   	- Grammatik    birliklarni    o’zlas	htirish    mashqlarini    bajarish 	
tayyorlov  bosqichiga  kiradi.  Matnni  o’qish  bosqichida  esa  quyidagi  mashqlar   bajariladi:	 	
1. Matn mazmuni  bilan tanishish.	 	
2. Matn  abzasini  gapma  	-gap  o’qish/	 	
3. Keyingi  abzasni  xikoya  qiluvchining  Grammatik  shaxsini	  o’zgartirish.	 	
4. Navbatdagi  abzasni   fe’l  zamonini  o’zgartirib  o’qish.	 	
5. Muallim    matnga    mos    tushmaydigon    jumla    aytadi,    o’quvchi    matndan    to’g’risini  
topib  o’qiydi. 	 	
6. Matn  mazmunini  navbatma 	–navbat  aytish.	 	
7.  Matn  mazmuni  yuzasidan  o’quvchila	r  bir  	- birlari  bilan  savol	-  javob  qiladilar.	 	
8. Matn  mazmuni  reja   asosida  gapirib  beriladi.	 	
Matn  ustida  ishlashning  uchinchi  bosqichida  o’ziga  xos  mashqlar  bajariladi:	 	
1. Yakkanutq  yoki  juftnutqda  ushbu  matn  va  oldin  o’tilgan  materia	llardan  foydalanib  	
gapirish,  mashq  qilinadi/	 	
2. Yangi   o’quv  nutqiy  vaziyat  bo’yicha  matndan  foydalanib gapirish.	 	
3. Juftnutq    mashqlarini    bajarish.  Matn  xususiyatiga    ko’ra    tushunganlikni    tekshirish  
mashqlari  bajariladi.	 	
Ikkinchi    tasnifga    binoa	n,    o’quvchilar    tanishuv,    o’rganuv,    kuzatuv    o’qishga    oid    mashqlar  	
bajarishadi.	 	
1)Matnning  umumiy  mazmunini tushunib  savollarga  javib  berish.	 	
2)  Muallim    matndagi    ayrim    axborotni    ataylab    o’zgartirib    aytadi,  o’quvchilar    matndan  
to’g’ri  ma	’lumotni  aytib  beradi.	 	
3) Matndan  oldingi  savollarga  javob  topish.	 	
4) Muallim  fikrini   isbotlovchi  dalillarni  matndan  topib  aytish.                                         	 	
Mutolaa  (o’rganib  o’qish)  davrida matn mazmunini  batafsil  tushunis	hga  qaratilgan mashqlar 	
bajariladi.	 
1) Tekstni  ko’z  yugurtirib  o’qib  chiqish;	 	
2) Diqqat  bilan mutolaa qilish.	  3) Tushunganlikni  tekshirish  uchun    matnning  ayrim  joylarini    yoki    to’liq  yozma  
tarjima  qilish.	 	
4) Savol  	- javob mashiqni  bajarish. 	 	
Kuzatuv  o’qis	h  chog’ida  boshqa  turlardagi  o’qishga  qo’shimcha  quyidagi   mashqlar  tavsiya  	
qilinadi:	 	
1. Uch 	–to’rt  daqiqa  mobaynida  matnda  nima  xaqida  gap  borishini  aniqlash;	 	
2. matndan  falon  narsa  xaqidagi  joylarni  topib  o’qish;	 	
3. gazetadan  falon  maqola	ni  topib  o’qish.	 	
Uchunchi  tasnif  bo’yicha  o’qish  mashqlari  ikki  toifada  bajariladi:	 	
1.til   materialini,   boshqacha  aytganda,  nutqiy  faoliyat   ko’rsatish  vositalarini  o’zlashtirishga  
va    matndagi    axborotni    faxmlash    usullarini    egallashga   	mo’ljallangan      mashqlardir.    Til  	
xodisalarini  o’qish  jarayonida  o’rganish  mashqlari:	 	
1) so’zni  yozish (ko’ruv  timsolini  xosil  qilish)  va  o’qish:	 	
2) orfografik  belgiga  binoan  so’zlarni  to’ldirib  yozish  va  o’qish:	 	
3) xarfi  tushurib  qoldi	rilgan  so’zlarni  to’ldirib  yozish  va  o’qish:	 	
4) diktantlar  yozish  va  o’qish:	 	
5) muayyan  xarfni  o’z  ichiga  olgan  qator  so’zlarni  o’qish:	 	
6) falon  tovushli  so’zlarni  o’qish:	 	
7) qisqa  va cho’ziq  unli  ishtirokidagi  so’zlarni  o’qish:	 	
8) q	iyoslangan  so’zlar  ustunini  o’qish:	 	
9) bir  qoidaga  rioya  qiladigon  tanish  va  notanish  so’zlarni  o’qish: 	 	
10) so’z  brikmalarini  o’qish:	 	
11) gaplarni  o’qish:	 	
12) mikro  tekstni  o’qish  va  boshq.                	 	
Grafemalar    (xarf  va    xarf    bri	kmalarini),  so’z,    so’z    brikmalari,    gap,  mikrotekstni  sinf  	
doskasidan,    daftar    yoki    kitobdan    va    tarqatma    materialdan    o’qish    mumkin.          O’qishdan  
axborot  olish  mashqlari  asosan  bilim  ko’nikmalarni   shakllantirishdan  iboratdir.  	 	
         	                         	O’qish    tezligi.	 	
O’qish    texnikasini,    o’qiganning      mazmunini    tushunishga,      ifodali    o’qishni    o’rgatishda  
muxim    ro’l    o’ynaydi.  O’qishda    odatdagi    qulay    yuqori,    o’rtacha    sekin    tezliklar    bo’lishi  
mumkin.    Odatdagi    te	zlik    deganda    oddiy    sharoitda    ko’pchilik  o’qishda    tushuna    oladigon 	
tezlik  tushuniladi.  Qulay  tezlikda  o’quvchi,  matnni o’qib  mazmunni  tushunish  xech  qanday  
qiyinchilikka    duch    kelmaydi.    Tezliklar    o’qish    turiga,    shakliga    qarab    turlicha	dir.    Ovoz   	
chiqarib    o’qishda    odatdagi    tezlik    bo’lib,      1	- sekundda    3,8    so’zdan    8,8    gacha,    ovoz   chiqarmay  o’qishda  esa  2,2  ta  so’zdan  4,7  yoki  6,4  tagacha  so’zlarni  o’qib,  tushuna  olish  
hisoblanadi.   	 	
O’qish  tezligi  o’qish  turi	ga  qarab  4	- bosqichga  bo’linadi:	 	
1. Matndan  ma’lumot  olish  yoki  qidiruv  tezligi;	 	
2. O’qilgan  matndan  fakt, dalillarni  aniqlash   tezligi;	 	
3. Matn  mazmunidan  kengroq,  ma’lumot  olish  tezligi;	 	
4. Matnni  so’zlash  uchun  o’qish  tezligi;	 	
O’qishda    xozir   	3-ta    tezlik    ko’zda    tutilmoqda:    a)    yuqori    tezlikda    o’qish,  b)    o’rtacha   	
tezlikda    o’qish,    c)    sekin    tezlikda    o’qish.    Tezlik    sifati    sinfdan   	-sinfga    qarab    oshaveradi. 	
Xozirgi  paytda yana o’qish  tezligi  quyidagicha taqsimlanadi.	 	
Tezlik.   	                             	Vaqt.                  So’zlar  soni.	 	
Eng  yomon o’qish.       1 minutda           175 ta so’zli  matnni  o’qish.	 	
Yomon  o’qish.             1 minutda           200 ta  so’zli  matnni  o’qish.	 	
O’rtacha  o’qish.           1 minu	tda           230 	– 270 ta  so’zli  matnni  o’qish.   	 	
Yaxshi  o’qish.              1 minutda          270	- 320  ta  so’zli  matnni  o’qish.	 	
Eng  yaxshi  o’qish.       1 minutda        320	- 400  ta  so’zli  matnni  o’qish.	 	
A’lo  o’qish.                  1 	minutda           400	- ta  so’zli   matnni   o’qish.	 	
                	Matn   ustida   ishlash   bosqichlari.	 	
Matn    o’qishni    o’rgatish    va  uning  ustida    ishlashning    bosqichlari    bor,    ular  o’qishni   
o’rgatishda    muximdir,  chunki  yuqori    sinflarda  talabala	r  o’qiydigon    matnlar  katta    bo’lib,  	
tuzilishi    va  ish  materiallari  xususiyati    jixatdan  murakkabdir.  Xozirgi    paytda    notanish 
mazmunli  matn  ustida ishlash 4	-ta bosqichga  bo’linadi:	 	
1) Tayyorlov   bosqichi.	 	
2) Matnni   bevosita  o’qish  bosqichi.	 	
3) M	atnni  o’qigandan  keyingi  bosqich. 	 	
4) Ijodiy  bosqich.	 	
1-  	bosqichda,      matnda  uchraydigon  yangi,  notanish  leksik    va  Grammatik  materiallar  	
tanishtiriladi,    kiritiladi,  tushuntiriladi.    SHuning    uchun    2	-ga    bo’linadi:    1)    leksik    qism;      2)  	
grammati	k  qism;	 	
2-  bosqichda,        bevosita    matn    o’quvchilarga    o’qitiladi.    Matnni    ovoz    chiqarib,    chiqarmay  	
o’qish  ikkinchi  bosqichda  amalgam  oshiriladi.	 	
3-  bosqichda,    matnni    o’qib    bo’lgandan    keyingi    mazmunni    tushunganlikni    tekshirish    turli 	
mas	hqlar orqali amalga  oshiriladi.	 	
4-  ijodiy  bosqichda, o’quvchi  talabalar,  matn  mazmuniga  o’z  fikr	-  muloxazalarini  mustaqil 	
aytadilar, uning tarbiyaviy tomoni  taxlil qilinadi  va  chuqurlashtiriladi.                                                	                            	  Analitik    o’qish    tekstni    ongli    ravishda    o’qishga    o’gatadi.    Qiyin    joylarini    taxlil    va  tarjima 
qilish,  ular  tushunishni    ta’minlaydigon    vositalar    xisoblanadi.  Bu    vositalardan    va    bevosita  
tushunish  usulidan    birgali	kda    foydalanilsa,  barcha  o’qilganlarni    to’la  va  aniq    tushunishga 	
erishish    mumkin.  Tekstni    o’qish    jarayonida  qisman    til    materiali    xam    o’zlashtiriladi,    lekin  
bunga yo’l  	-yo’lakay  va  juda cheklangan  xolda  erishiladi.  Tekst  yuzasidan  analit	ik  ish  olib  	
boorish    butun    nutq    namunalarini,    ayniqsa    ularning    elementlarini  eslab    qolishga    imkon  
beradi    albatta,    ammo  bu    ixtiyorsiz  eslash  bo’ladi.    U    analitik    o’qishning    maqsadini    tashkil  
etmaydi.    Lekin    tekstda    til    materiali    ko’p 	 bo’lsa,    analitik    o’qish      bu    til    materialini 	
o’zlashtirib    olishda    katta  ro’l    o’ynashi    mumkin.    Til    materialini    analitik    o’qishda    sintetik  
o’qishdagi    kabi    keng    xajmda    o’zlashtirish    talab    etilmaydi,    chunki  buning      o’rniga    til  
shakliga	  katta    e’tibor    beriladi.    Ishni    bu    xilda    qo’shib    olib    borilsa    va  bir  qator  maxsus  	
mashqlar    o’tkazilsa,    tajribada    ko’rilgandek,    ancha    yuqori    natijalarga  erishish    mumkin. 
Analitik    o’qishning    eng    muximi    o’quvchilarni    fikrining    subyekt   	  va    predikatini  aniqlash  	
uchun    rasmiy    elementlarga    va  boshqa    yo’llarga,    shuningdek,    boshqa    gap    bo’laklariga  
tayanishga    o’rgatishdan    iboratdir.    Endi    taxlilning    turli    xillari    qanday    metodik    sistemada  
foydalanilishini  ko’rib  chiqamiz. 	 Bu  sistema  axborot  olish  maqsadida  o’quvchilarni  chet  	- 	
tili    tekstlari    yuzasidan    mustaqil  ishlashga    o’rgatish    vazifasi    bilan    bog’liq.    O’quvchilar  
analitik    o’qish    usullarini    egallashlari    va    undan    maqsadga  muvofiq    izchillikda    foydala	na  	
olishlari    kerak.  Taxlil    usulining    izchilligi    ma’noni    tushunib    boorish    bosqichlariga  
bog’liqdir.    Agar    tekst  badiiy  adabiyotdan    olingan    bo’lsa,    unda      kirish    suxbatida    parcha  
olinadi.    O’quvchilar    bilan    ular    o’qigan    asar   xaqida    va   	 uning    muallifi   xaqida  suxbat  olib  	
borish    mumkin.  Ko’p      o’qituvchilar    tomonidan    qo’llanilayotgan    tekstning    mazmunini  
og’zaki    bayon    etish    usuli    noto’g’ridir,    bunda    o’qishning      axamiyati    yo’qoladi,    o’qish 
axborot  olishga  qaratilgan  faol	iyat  bo’lmay  qoladi.  Dastlabki  o’qish  jarayonida  o’quvchilar  	
tekstning    o’rganilgan    material    asosida    tuzilgan    va    xech    qanday    qiyin    tomoni    bo’lmagan  
qismini  bevosita  tushunadilar.  Taxlil  natijasida  o’quvchilar  tarjima  bilan  ifodalan	gan  gapni  	
tushunadilar.   Buning   sababi   shundaki,  bu  bosqichda   tekstning   aloxida  qismlari   yuzasidan  
ish  olib  borilib,  tekstning  butun  mazmuni  go’yo  chetda  qolgandek  bo’ladi,  ayrim  gaplarni  
taxlil  qilish  va uni ovoz  chiqarmay  yoki 	ovoz  chiqarib  butunlay  qayta  o’qish   va  shu  yo’l  	
bilan  tekst  xaqida  umumiy  tasavvurni   tiklash  kerak.  Analitik  o’qishning  xususiyati o’qish  
bosqichiga      bog’liqligi    o’z 	– o’zidan    ravshandir.    8	-  sinfgacha    biz    analitik    o’qish    xaqida,	   	
uning    to’la    ma’nosida    gapira    olmaymiz.    Yuqori    sinflarda    analitik    o’qish    mustaqil    o’qish  
bo’lib    qolyapti.  O’quvchilar    analitik    o’qishga    mo’ljallangan    yangi    tekstni  uyda    ko’rib  
chiqadilar.  Tekstning    qiyinligiga    qarab    yo    sinfda    oldi	ndan    taxminiy    ish    olib    boriladi,    yo  	
bunday  ishga    zaruriyat    yo’qoladi.    O’quvchilar    leksik    taxlil    bilan  bog’liq    xolda    ikki    tilli  lug’at    bilan    ishlash    malakasini    egallamoqlari,      va    faraz    etishdan    foydalanmoqlari    kerak.  
Grammatik    taxl	il    bilan    birgalikda    qilinadi    va    ko’pincha    grammatik      taxlil    oldin    keladi,  	
chunki    so’zning    ma’nosini    bu    so’z    qanday    so’z    turkumidan    ekanligini    bilmay    turib  
aniqlash    mumkin    emas.    Sintetik      o’qishning    metodik    masalalari    xozirgi    ta	lablar    asosida  	
o’qishni   o’rgatishning   umuman  deyarli   xamma  masalalarni,   xususan   9	- yillik  maktablarda  	
o’qishni    o’rgatishni  o’z    ichiga    oladi.    Faqat    ayrim    metodik    qo’llanmalarda    sintetik    o’qish  
munosabati    bilan    maxsus    mashq    o’tkazish	  zarurligi    xaqida    masala    qo’yiladi    va    bunday  	
mashqlardan    ayrim    misollar    keltiriladi,    lekin    bu    mashqlar    tarqoq    xarakterdadir.    Shunga  
qaramay,    o’quvchilarni    lug’atsiz    o’qishga    va    o’qilganni      bevosita    tushunishga    maxsus  
o’rgatish  za	rur.  Tekstni  to’la  tushunish  mumkinligi  va  mazmunga  qiziqishning  o’zi  bunday  	
o’qishni  ta’minlaydi.  Shuning    uchun  sintetik  o’qish  jarayonida  o’qishga    ajratilgan  vaqtni  
cheklab,    tegishli  topshiriqni  bajarish  tavsiya  etiladi    va  chet	- tili  tekst	ini  o’qiyotgan    talabaning 	
fikrini  sun’iy    ravishda  to’xtatishga    to’g’ri    keladi.O’qish    jarayonida  bajariladigon    topshiriq  
biror axborot   olishga,  uni tushunishga, baxolashga  va  amaliy  qo’llashaga  qaratilgan  bo’lishi  
kerak.    O’qilganni  obrazli 	 idrok    etishni  o’stirishga    qaratilgan    mashqlar    o’qitishning    barcha  	
bosqichlarida  o’tkazilishi  mumkin.  Mazmun  uchun  turli  axamiyatga  ega  bo’lgan   faktlarni  
ajratish,    mazmunni    rivojlantirishda      to’g’ri    izchillik    o’rnatish    malakalarini   	o’stirish    bilan  	
bog’liq  mashqlarni  o’qitishning  o’rta  bosqichidan  boshlab  o’tkazishga  kirishiladi.   Tekstda 
sxema  yoki  rasmga  biror  o’zgarish  yoki  qo’shimcha  kiritish  talab  etilhan  bo’lishi  mumkin.  
Bunday    topshiriq    xar    bir    o’quvch	i    bajara    oladigon    darajada    bo’ladi.    O’quvchilarning  	
yuqorida  bayon  etilgan  mashqlarni  o’qilayotgan  tekstning   mazmuniga  to’la  e’tibor  bergan  
xolda   bajara  olishlari  uchun  muayyan  tayyorlov  mashqlarini  o’tkazishga  to’g’ri  keladi.  B	u  	
mashqlar    tekstning    yirik    elementlarini      bilishga    va  bu    elementlarni    to’laligicha    tez    idrok  
etishga,  bog’liq  tekstni  normal  suratda  o’qishni  o’rganib olishga  qaratilgan.  Sintetik  o’qish  
jarayonida  o’quvchi  ovoz  chiqarmay  o’qish  m	alakasini  egallamog’i  kerak.  Shuning  uchun  	
ovoz    chiqarmay    o’qish    tekst    bilan    ishlashning  asosiy    formasidir.    Lug’atsiz    o’qishga  
o’rgatadigon    usullar    sistemasini    ishlab    chiqish    bilan    birga,    bu    o’qishni    tashkil    etish    va  
o’tkazish    mu	xim    masala    xisoblanadi.    Ko’p    maktablarda    uyda    o’qishga    7	- sinfdan    oldin  	
o’tishmaydi,  ba’zi  joylarda esa 9	- sinfda  o’tishadi,  bu  albatta, chet  tilida  o’qish  malakalarini  	
o’stirishga    imkon    bermaydi.      Uyda    o’qishni    erta    boshlash      shu 	 bilan    bog’liqki,    sintetik  	
o’qishda    anchagina    tajriba    kerak.    O’qitish  usullari,    sintetik    o’qishni  tashkil    etish    va  
tekshirish    borasida    biz    ancha    ko’p    faktlarga    molik    bo’lamiz.    Xususan,    sinfda    va    uyda  
o’tkaziladigon    sintetik    o’qish	  	munosabati    va    aloqalari    soxasida    bir    xil    fikr    mavjud. 	
Tekstlar    xajmi    va    ularning  xususiyatlari    xaqidagi    masala    o’qish    normasi    bilan    bevosita  
bog’liqdir.    Metodik    adabiyotda    o’quvchilardan    tekstan    uncha    katta    bo’lmagan    parchalarni 	  kunda  o’qishni     va imkoni   boricha   bu  ishning  bajarilishini   tez	-  tez   nazorat   qilib   turishni  	
talab  etadigon  tavsiyalarni  topish  mumkin.   O’qitishning  eng  boshlang’ich   bosqichi   uchun  
berigan    tavsiyagagina    qo’shilsh    mumkin.    O’qishda   	bo’linish,    taasurotning    to’la    emasligi,  	
o’qishda    juda    kichik    parchalar    bo’lishining    muqarrarligi    rag’batlantirilmasligi    kerak.  
Tayyorgarligi  deyarli  bir  xil  darajada  bo’lgan  sinflarda  eng  yaxshi  usul  umumsinf  sintetik  
o’qishi  bo’li	shi  kerak.  O’quvchilarning  malakalari  va qiziqishlari  keskin  farq  bo’lsa,  gurux 	
bo’lib    yoki    yakka    tartibda    sintetik    o’qish      o’tkazish    ancha    to’g’ri    bo’ladi.    Bu    usulni  
qo’llashdan    maqsad    o’quvchiga    o’zini    dadil    tutish    va    o’z    kuch	iga    ishonish    imkonini  	
berishdan  iboratdir. Yuqorida  ko’rib  o’tilgan  muammolar  bilan  bir  qatorda lug’atsiz  o’qish  
malakasini    xosil      qilish    uchun  yaxshiroq    imkoniyat    beradigon    o’quv    tekstlari    qanday  
bo’lishi    kerakligi    xaqidagi    masalan	i    xam  xal    qilish    juda    muxumdir.Sintetik  o’qishning  	
vazifasi	-  	oldingisini  tushunishga    o’rgatish  tekst  ancha    katta  bo’lganida    amalga  oshirilishi  	
mumkin.  Shuning    uchun  biz    topshiriqni  bo’lmay  ,  balki  uyda    xaftada  o’qish    uchun    ma’no  
jixatidan t	ugal  bo’lgan    ancha    ko’p    hikoyani    berishni    va  sintetik    o’qishni  xar   xafta    nazorat  	
qilishni    maqsadga    muvofiq    deb    xisoblaymiz.  Uy    vazifasiga    tekst    mazmuni    o’qish    va  
tushunish  kiritilishi, shuningdek, o’quvchi  darsda  bajarganiga o’xshash 	 topshiriqlar  kiritilishi  	
mumkin.    Yangi    narsani    darsda    o’qish  bilan    birga,    uyda    o’qilgan    bilan    bog’liq    bo’lgan  
mashqlarni    bajarish    muxim    o’rin    egallaydi.    Barcha    o’quvchilar    uyga    bir    xil    vazifa  
olishadi,    keyin    sinfda    barcha    turda	gi    mashqlarni    bajarishda,    bir    xil    sharoitda    bo’lishadi. 	
O’quvchilarning  xar  xil tayyorgarlik  olishlari,  ayniqsa  9	- sinflarda  sezilmoqda.	 	
Xorijiy  tilning  qiyinchiliklari  darslik  muallifi  tomonidan  mashqlar  tuzishda  hisobga  olinadi.  
Mua	llim  ushbu    darsning      o’quv  materiali  bo’yicha    tayyorgarlik    ko’rganida,    ona    tili    va  	
xorijiy  til  hodisalarini  taxlil  qiladi.  O’ta  qiyin   til  birliklariga  e’tiborni  kuchaytiradi,  zarur  
bo’lsa,  qo’shimcha  mashq  kiritadi.  Muallim  va  o’q	uvchilarning  faoliyatida  amal  qiladigon  	
xatti	- xarakatlar   darsga  tayyorlanishda puxta  o’ylab  chiqiladi.  Muallimda  kasbiy	-  pedagogik  	
malakalar  (  rejalashtirish,  tadbiq    etish,    tashkil    qilish    va    tarbiyalash),    metodik    malakalar  ( 
o’rgatish,	  tilni    bilish,    o’zlashtirish    nazariyasini    o’quvchilar    yosh    va    shaxs    xususiyatlarini 	
bilish)    kabilar    shakllangan    bo’lishi    kerak.    Muallim    rejalashtirish    malakasini    egallab  til  
materialini  tanlash,  o’rgatish,  o’quv  nutqiy  vaziyat  yarat	ish,  o’quvchilar  bilan munosabatda  	
bo’lish,   darsni  to’g’ri  tashkil  qilishga  qodir  bo’ladi.   O’qituvchi   ta’limiy  malakasi  esa  dars  
maqsadi    vazifalarini    ro’yobga    chiqarish    ,    ko’nikma    va    malaka    xosil    qiliash    bo’yicha  
o’quvchilar    faoliy	atini    tashkil    etish,    nutqiy    muloqotni    o’rgatish    va    nazorat    olib    borishni 	
o’z  ichiga  oladi.  Bilish  malakalari  sirasiga  o’quv  materialining ilmiy  taxlili,  shogirdlarining  
o’quv  faoliyatini  kuzatishi,  o’zining va  boshqa  muallimlarni  t	ajribasini  taxlil  qilish  kiradi. 	
Darsga  tayyorgarlik   chog’ida  muallimning  o’qitish   malakalari     va  o’quvchilarning  o’quv   malakalari  atroflicha  hisobga  olinmog’i   lozim. Xorijiy  til  darsining  maqsadi , o’quvchilarni   
xorijiy   tildan  m	uomala  sifatida   foydalanishga  o’rgatishdir.   O’qishni    o’rgatishdan  asosiy  	
maqsad,  fikrni    ifoda    etishda    qo’llaniladigon    usullarni    anglash    va    til    tizimining    ma’nosini  
tushunishdan  iborat  bo’lgan  ona  	-tili  darslaridan  xam  farq  qila	di. 	 	
Darsning  plan  konspektini  tuzishda  quyidagi  omillarni  hisobga  olish  zarur.	 	
1) Xorijiy  til  darsida  o’qish  ko’nikmalar  shakllantiriladi  va  malakalar  rivojlantiriladi.	 	
2) Darsning    mazmuni    sifatida    qat’iy    ketma 	–ketlik    asosida    bajariladigo	n    mashqlar  	
xizmat  qiladi.	 	
3)  Dars    jarayonida    amaliy,  umumta’lim,    tarbiyaviy    va    rivojlantiruvchi    maqsadlarni  
muomala  jarayonida amalgam  oshiriladi.	 	
Dars  o’rgatish   va   o’rganish    jarayonidir.  Dars  maktabda  o’quv  ishlarini  tashkil  etishn	ing  	
asosiy  shakli  hisoblanadi.  Dars  bir  xil  tarkibdagi  o’quvchilar  bilan  jadval  asosida  ma’lum  
didaktik  maqsadni  amalgam  oshirish  jarayonidir.	 	
Bilmlarni  egallash  o’quvchilarning  faolligi,  o’qish,  o’rganish  faolligi  asosidagina  amal	gam  	
oshiriladi. Dars   jarayonida  ta’limning  psixologik  va  didaktik  sharoitlariga  asoslanish  asosiy  
vazifa  bo’lishi  kerak.  Dars  faqatgina  o’qituvchining  tashkiliy  pedagogik   harakati  bo’lmay  
balki,  ta’lim  oluvchi  ta’lim  beruvchining  	ikki  tomonlama  faoliyatidir.  Shuning  uchun  xam  	
dars  nazariyasini  hal  qilishda  bir  tomondan  nutq  faoliyati  nazariyasining  dalillarini  hisobga  
olish    zarur.    O’quvchining    bilish    faolligiga    ta’sir    qiladigon    ruhiy    holat    va    jarayonlar  
darsning  psixologik  asosi  hisoblanadi. 	 	
Bunga    birinchi    navbatda    diqqat,    bilimlarni    egallashga    qaratilgan    ichki    tayyorgarlik,  
ularning    bilish    istaklari,    fikriy    faolligi,    irodaviy    o’z 	–o’zini    majbur    qila    olish,    ishdagi  	
qat’iyligi    va  o	’quvchining    intilishlari    kiradi.  O’quvchining  bilim  olishga  qaratilgan  ijobiy 	
kayfiyati  uning  urinishlari  ham  ko’p  narsaga    bog’liq.  Darsning  didaktik  asoslari  deganda, 
o’quvchilar diqqat e’tiborining  ta’limiy vosita  va  usullari  bilan  o’quv  materia	liga  jalb qilish  	
o’quvchilarda bilish  jarayoniga  va fikrlash  faolligiga  qanday qilib ta’sir o’tkazish o’quvchilar 
bilishga    ichki  tayyorlash,  o’quvchining  qiziqtirish,  intilish  kabilarni    kiritsh    mumkin.    Xorijiy  
til  darsining  boshqa predmeti o’z	iga xos xususiyatga  egadir.	 	
 
 
Dars    o’quv  yilida  bilim  berish,  ma’lumot  berish    va  olish  maqsadida    o’tkaziladigon  saboq,  
o’rgatish      va  o’rganish    jarayoni    hisoblanadi.    Ilmiy    adabiyotlarda  darsning    turlarini  
farqlashda  uning  maqsadi    asosiy    mezon 	sifatida  va  o’quvchilar  mustaqilligini  qo’shimcha 	
mezon qilib olinadi.	   Didaktik        manbalarda  fan  asosini  o’rgatish    nuqtai    nazaridan  uy  vazifasini  so’rash,  o’quv  
materialini  tushuntirish   va  dastlabki    mustaxkamlash,    o’zlashtirilgan    bilimlarni  nazora	t    qilish  	
kabi  darsning    tuzilishi    yoritilgan      va  xorijiy    til    o’qitishda  xam    tavsiya    etib    kelingan.  XX 
asrning  60	-  yillaridan   boshlab  xorijiy  til   darslari  ikki  turga  bo’linadigon  bo’ldi.  Yetakchi  	
metodist  olimlar    ta’rificha,    sof    nutq 	 darsi    (SND)    va    aralash    nutq  darsi    (  AND)    nomlari 	
paydo  bo’lgan. Birinchi tur  (SND) ga,  o’rganilgan  til  materiali  yuzasidan  shakllangan  nutq 
ko’nikmasiga  asoslanib,  nutq  malakalarini  bajarish tashkil etadi.  Ikkinchi tur  (AND)  da esa  
til    materialini    qo’llashga  doir    mashqlar    ko’proq  bajariladi.  Leksik,  Grammatik,    talaffuz  
materialini  o’zlashtirish  bilan  bir  paytda  nutq  ko’nikma  va  malakalarni  rivojlantirish  xam  
darsning  maqsadiga  kiradi.     Bunday   darslarda    yangi   mat	erial   taqdimoti,   uning   qo’llanishi  	
va    ntq    amaliyoti    birgalikda    olib    boriladi.    Til    materiali    va    nutq    amaliyoti    birligini  
ta’minlovchi  mashqlar   tizimi  ishga  tushadi. Biror  mavzu  ,  matn  yuzasidan,  yoki  muayyan  
til    materialida    ko’	nikma    va    malakalarni    shakllantirishga    xizmat    qiluvchi    dars    ( 	
mashg’ulotlar)    yig’indisi    darslar    tizimi    nominin    olgan.    Dars    tizimi    bir    va  bir    necha  
paragrafni  qamrab  oladi.  Tizimning  umumiy  maqsadidan  kelib  chiqib,  yolg’iz dars  maq	sadi  	
aniqlanadi, u AND  yoki  SND bo’lishi mumkin.	 	
Dars   rejasida  muayyan  model, albatta,  aniq o’quv  materiali, mavzu  O’quv  nutqiy  vaziyat, 
matn    bilan    to’ldiriladi,  masalan    4/17 	– SND  (O’NV    yordamida    juft    nutqni    o’rgatish)    ni 	
olsak,  dars   	maqsadi    ―  Sinfingizda    yangi    o’quvchi    bor,    uning    kimligini,    qayerda    turishini  	
so’rab  olishimiz, O’NV  bo’yicha  juft  nutqni o’stirish ―  deb ifodalashi   mumkin. 	 	
Dars o’quv yurtida  bilim  berish,  ma’lumot  berish   va olish  maqsadida  o’tkazi	ladigon  saboq, 	
o’rgatish  va  o’rganish  jarayonidir. Har  qanday  dars  o’zining  didaktik,  psixologik,  lingvistik  
va    metodik  asosiga  ega.    Har    dars    reja    asosida    tashkil    qilinadi.    Dars    tushunchasi   
quyidagilarni  qamrab  oladi:	 	
Dars  turlari.	 	
Dars   maqsadi.	 	
Dars  mazmuni.	 	
 Dars   bosqichlari.	 	
Tshkiliy   davr .	 	
Til   muxitini   yaratish .	 	
So’rash  va  baholash  .	 	
Taqdimot .	 	
Darsni   yakunlash  .	 	
O’qituvchi  faoliyati  .	 	
Dars  konspekti .	  O’quv  yurtlarida    ilm,    bilim,    ma’lumot    olish    va    ber	ish      maqsadida    o’tkaziladi.    Fonetika,  	
grammatika  va  leksikaga  oid  bilimlar  fonetik,  leksik  ko’nikmalar  	 	
Ongli  ravishda  bajariladigon  ish	- harakat  darajasiga ko’tariladi.	 	
Ko’nikmalar    esa    malakalarga    qisman    avtomatizm    darajasiga    yetkazi	lgan    nutqiy  	
malakalarga    aylantiriladi.  Yangi  materialni    taqdimoti    o’tilgan    materialni    mustahkamlash    va  
yangisini  tushunganlikni  nazorat  qilish bilan  bog’liqdir. Bu  harakat  va operatsiyalar  tinglash  
paytidagi    ma’lum    til   materialini    bili	b  olish,    tanib    olish   va    tushunish,    kontekstdagi    so’zni  	
ma’nosini    aniqlash,    leksik    birliklarni    va    sintaktik    birliklarni    qovushtirish    va    boshqalar  
bo’lishi  mumkin. 	 	
Darsning    tuzilishi    ya’ni    uning    bo’linadigon    bosqichlari    va  ularning   	izchilligi,    o’qitish  	
uslubiga,  ta’lim  bosqichida,  darsning  maqsadi  va  mazmuniga  bog’liq. 	 	
Odatda    o’rta  maktablardagi    xorijiy    til    o’qitishning    tarkibiy    qismlari    yoki    bosqichlari  
quyidagilardan  iborat:	 	
1.Tashkiliy  qism .	 	
2. O’tilgan  mate	rialni  esga  olish .	 	
3. Yangi  material  bilan  ishlash .	 	
4. Yangi  materialni  mustahkamlash  .	 	
5. Uyga  vazifa  berish  .	 	
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
   
 
 
 
 
 
 
 	
Xulosa	 	
Xulosa  o’rnida    shuni    aytib    o’tish    kerakki,  o’quvchiga    bilim    berishda    va  ko’nikma    va  
malaka	larini    rivojlantirish  uchun    o’qituvchi    birozgina    yo’nalish    berib    o’tadi,    bu    yo’nalish  	
bilan    cheklanibgina    qolmay    o’quvchini    o’zi    xam    izlanishi    kerak    bo’ladi  .  Prezidentimiz  
I.A.Karimov    ―  Farzandlarimiz    bizdan    ko’ra    bilmli  ,  aqlli,    va	  dono    bo’lishlari    kerak  ― 	
so’zlari  bejiz  emas.	 	
Xozirgi    kunda    yoshlarga    ko’p    imkoniyatlar    yaratib    bermoqda  .    Chunki    yosh    iqtidorli  
malakali      kadrlarni    qo’llab 	– quvvatlashda,    ular    kelajak    avlodlarga    ma’naviy,    bilimlarni  	
rivojlantirish	  uchun  samarali  ishlar  olib  borilmoqdalar. 	 	
Bundan  tashqari  umumta’lim  maktablarda  kollej  va  litseylarda,  shu  bilan  birga  oliy  o’quv  
yurtlarida  zamonaviy  texnika  uskunalari  asosida  dars  o’tilishlari  rivojlantirilib   bormoqda.	 	
Bular	  natijasida  o’quvchi,  talabalarni   bilim  ko’nikma  va  malakalarini  rivojlantirishda  katta  	
yordam    bermoqda.    Jumladan,    Chet	-  tilini    o’qitishda    va    o’qish    texnikasini    o’rhatishda  	
audio 	– video    kassetalar    yordamida,    ko’rgazmalik    qurollar 	 bilan    dasr    olib    borilishi,      va  	
o’quvchi      ongida    singdirilishi    uchun      texnikaviy    vositalardan    foydalanish    katta    yordam  
bermoqda.    O’quvchining    malakasi    uchun    shu    mavzuni    yuzaki    emas,    balki    yaxshiroq  
tushinishi uchun  texnikaviy  vosi	talar   yordam  bermoqda.  Chet	-  tilini  o’qishni  o’rgatishda  , 	
o’qish    tezligi    va    mashqlarni    o’rganish,    uyga      berilgan    vazifa    bilan    kelgusi    beriladigon  
vazifani    mustahkamlash    uchun    takrorlanib  tursa,    ularning      chet    tiliga    bo’lgan    qiziq	ishlari  	
yanada  ortadi.	 	
O’qishni   o’rgatishda  ovoz  chiqarib , ovoz  chiqarmay,   lug’atsiz,  analitik  va  sintetik  o’qish   
mexanizmlarini    yetkazib    berish    uchun    avval,    o’qituvchi    o’zi    yakka    xolda    matnni    o’qib  
beradi,    va    xar    bir  o’quvchi	  o’qishi    natijasida      o’qituvchi    ularning      kamchilik    tomonlarini  	
tushuntirib    o’tish    kerak    bo’ladi.    Quyi    sinf    o’quvchilarda    ozgina    o’qish    qiyinchilik  
tug’dirsa  ,    yuqori    sinf    o’quvchilarida      birozgina    qolipga    tushurib    o’qish    seziladi.	  	
O’quvchiga    matn    yuzasidan      mashqlar    bajarishi    kerak    bo’ladi,    nega    deganda    matn    bilan  
tanishgandan    so’ng    albatta    yangi    so’zlarni    yod    olishi    kerak,    bo’lmasa      mashq    bajarishda   qiynalib  qolishi  mumkin.   Mashq   bajarishdan  oldin  o’	qituvchi   namunadagidek  tushuntirib  	
beradi      va      shu    asosida    o’quvchilar    mustaqil    bajarishda    ularda    bilim,    ko’nikma      va   
malakalar   amalda  tadbiq  qilish  asosida  rivojlanadi.	 	
Prezidentimiz    iqtidorli    va    iste’dodli    yoshlarga    katta    imko	niyat    va    sharoitlar      yaratib  	
bermoqda.    Chunki    iqtidorli    yoshlarni      o’qitish    uslubiyati    ancha    qiyinchilik    tug’dirsada,  
ixtisoslashtirilgan  maktab  va  internatlarda   ularga  aloxida  e’tibor   berilmoqda.  	 	
Psixologik   	- pedagogik      va    tashk	iliy    sharoitlari      yaratilmoqda,    bunday    yoshlarga  aniq 	
ma’lumotlarni  yetkazib berishda  pedagog  kadrlarni  o’rni katta deb o’ylayman.  O’quv tarbiya  
jarayonida ularning faol  ishtiroki  ta’minlanadi.	 	
Iqtidorli  bolalar va iste’dodli yoshlarni chet 	–ellarda umumiy  va kasbiy jixatdan tayyorgarliklar  	
natijasida  turli  xil  faoliyatlar  amalgam    oshirilmoqda.  Akademik    litseylarning    o’quvchilari, 
birinchi  navbatda    yuksak  iste’dod    soxiblariga,    bilimning    tegishli    soxalari  va    fanning 
yo’nalishi  qobili	yatlarini namoyon  etish va  o’rgangan bilim  asosida,  malakaviy ,  ko’nikmalar  	
xosil    qilishda    rivojlantirilib  boriladi.  O’zlarini    bunday    iqtidorli    qobiliyatlarini    namoyish  
qilish    uchun    ―Fund 	– forum  ,  ―  Kelajak    ovozi  ―    va    chet 	–ellarda    xam 	 namoyon  	
etishmoqdalar.    Bunday    iqtidorli,    malakali,    qobiliyatli    yoshlar    ko’payishini    va  jamiyatga  
foydasi  tegishini  istab  qolaman.	 	
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 	
Foydalanilgan   adabiyotlar   ro’yxati:	 	
1)   I. A. Karimov    ―  Barkamol   avlod  orzusi  ―   Tosh. 	– 1999  yil.	 	
2)  I. A. Karimov    ― Barkamol  avlod	-  O’zbekiston  araqqiyotining  	 	
      	Poydevori ―   Tosh. 	-1998  yil.	 	
3) I. A. Karimov   ― Yuksak  ma’naviyat   yengilmas   kuch  ―  Tosh. 	– 2008  yil.	 	
 4)  I. A. Karimov   ―  Kadrlar   tayyorlash  milliy  	dasturi  ―  	 	
 5)  J.  Jalolov    ― Chet  til  o’qitish  metodikasi  ― Tosh.	- 1996  yil.	   6)  R. Raxmonov   ― O’rta    maktablarda  chet  til   o’qitishning   umumiy   metodikasi ― Tosh 	– 	
1974 yil.	 	
7)  S.  Saidaliyev    ―Chet   til   o’qitish   metodikasida	n   ocherklar ―.	 	
8)  O’.  Xoshimov   ― Ingliz    tili  metodikasi  ―.	 	
9)  R. N. Tokarova   ―   Ingliz  tilidan  fakultativ   mashg’ulotlar   xrestomatiya   ―  Tosh.	-  1976  	
yil.	 	
10) R.  Zaripova    ― Chet   tili  o’qitish   metodikasidan   qo’llanma  ―  Tosh	.-  1986  yil.

O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O’RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI ANDIJON DAVLAT UNIVERSITETI XORIJIY TILLAR FAKULTETI INGLIZ TILI VA ADABIYOTI KAFEDRASI Mavzu : Og’zaki va yozma nutqning qiyosiy tahlili Bajardi : Axmedova Nargiza Tekshirdi : Mamatqulova S. Andijon 2014

Mavzu : Og ’zaki va yozma nutqning qiyosiy tahlili Reja : I . Kirish: II . Asosiy qism: 1) O’gzaki nutq haqida tushuncha. 2) Yozma nutq haqida tushuncha. 3) O’quvchilarning nutqiy ko’nikma va malakalarini nazorat qilish yo’llari. 4) Ko’nikma va malakalarni nazorat qilish usullari. III . Xulosa.

“ Tarbiya biz uchun yo xayot yo mamot, yo najot - Yo xalokat , yo saodat -yo falokat masalasidir” Ta’lim - tarbiya soxasini islox qilayotganda bir muxim masalaga katta e’tibor berish lozim. Bolalarimizni necha yoshdan o’qishga qabul qilish ma’qul? Olimlarning fikriga ko’ra normal rivojlangan bolalarni 6 - yoshdan maktabga qabul qilish ularning aqliy, ruxiy va jismoniy kamolotida, o’quv dasturlarini yaxshi o’zlashtirishda ijoboy samara beradi. Ayni zamonda, bolalarni 6 - yoshdan o’qishga jalb etishga , xar bi riga aloxida yondashish, birinchi navbatda, ularning salomatligi va zexni, shuuri qay darajada shakllanganligi e’tiborga olinishi lozim. Jismoniy va aqliy tomondan xali to’liq shakllanmagan bolalarning 6 -yoshdan maktabga maj buran qabul qilinishi, ularning o’qish davomida o’z ojizligini sezishi va qiynalishiga olib kelishi mumkin . O’zbekiston Respublikasi ta’lim to’g’risidagi qonunning asosiy maqsadi: Ushbu qonun fuqarolarga ta’lim , ta rbiya berish , kasb - hunar o’rgatishning Xuquqiy asoslarini belgilaydi xamda xar kimning bilim olishdan iborat konstitutsiyaviy xuquqini ta’minlashga qaratilgan. Bilim olish xuquqi. 4 - modda. Jinsi, tili, yoshi, irqi, milliy mansub ligi, e’tiqodi dinga munosabati, ijtimoiy Kelib chiqishi, xizmat turi, ijtimoiy mavqei, turar joyi, O’zbekiston Respublikasi xududida qancha vaqt yashayotganligidan qati’y nazar, xar kimga bilim olishda teng xuquqlar kaf olatlanadi. Davlat ta’lim standartlarini Umumiy o’rta , o’rta maxsus, kasb -hunar va oily ta’lim mazminiga xamda sifatiga qo’yiladigon talablarni belgilaydi. Davlat ta’lim standartlarini bakarish O’zbekiston Respublikasinin g barcha ta’lim muassasalari uchun majburiydir. O’zbekiston respublikasi ta’lim tizimi va turlari mavjud. Ta’lim quyidagi turlarda amalga oshiriladi: - maktabgacha ta’lim: - umumiy o’rta ta’lim: o’rta maxsus kasb hunar t a’limi; oliy ta’lim; oily o’quv yurtidan keyingi ta’lim; va kadrlar malakasini oshirish va ularni qayta tayyorlash ; maktabdan tashqari ta’lim tizimi va turlari quyidagilardan iboratdir. Prezidentimiz I.A.Karimov , asosan o’sib kelayotgan yosh -avlodni barkamol bo’lib yetishiga juda ko’plab imkonoyatlar yaratib bermoqda. Kadrlar tayyorlash milliy dasturini yaratish bo’yicha respublika komissiyasining majlisida so’zlagan ―Zamonaviy Kadrlar - taraqqiyotimizning muxim omlidir’’ nutqidan. << Dasturda ko’zda tutilgan asosiy maqsad nimadan iborat?

Birinchidan, biz erkin demokratik jamiyat barpo etayapmiz. Bozor munosabatlari xayotimizga teran kirib bormoqda. Ma’naviyatni yuksaltirish borasida ulkan ishlar amalgam oshirilmoqda. Qisqacha aytganda, dunyoqarashimiz o’zgarmoqda. Respublikamizda kadrlar tayyorlash ta’lim -tarbiya tizimida jiddiy o’zgarish ro’y bermayapti. <<Ta’lim -tarbiy a isloxoti xaqida gapirar ekanmiz, uning mazmunini lo’nda qilib ifoda etish mumkin. Bizga bitiruvchilar emas, balki maktab ta’lim tarbiyasini ko’rgan shaxslar kerak>>. <<O’qituvchi va o’quvchi munosabatidagi majburiy itoa tkorlik o’rnini onhli intizom egallashi juda qiyin kechayapti . Ta’lim muassasalari , birinchi navbatda oily ta’lim muassasalari professor pedagogik xodimlari safidan yetuk o’qituvchi kadrlar tayyorlash, ularning rivojlangan xorijiy mamlakatlar ta’limidagi ijobiy tajribalarini o’rganishi, o’qitishning yangi pedagogik texnologiyalari bilan tanishishi va chet - ellarda tajriba ortirishini ta’minlash maqsadida imtiyozli ravishda ―Umid jamg’arma sini tashkil etilishida Prezidentimiz xissasi kattadir. Kadrlar tayyorlash milliy dasturining maqsad va vazifalari. Mazkur dasturning maqsadi - ta’lim soxasni tubdan islox qilish, uni o’tmishdan qolgan mafkuraviy qrashlar va sarqitlardan to’la xalos etish , rivojlangan demokratik davlatlar darajasida , yuksak ma’naviy va axloqiy talablarga javob beruvchi yuqori malakali kadrlar tayyorlash milliy tizimini yaratishdir. <<Ta’lim to’g’risidagi >> O’zbekiston respublikasi Qonuniga muvofiq ta’lim tizimni islox qilish davlat ta’lim muassasalari, ta’lim tizimini yagona o’quv - ilmiy - ishlab chiqarish asosiy vazifasidan iboratdir. Kadrlar tayyorlash soxasidagi davlat siyosat i insonni intellektual va ma’naviy -axloqiy jixatdan tarbiyalash bilan uzviy bog’liq bo’lgan uzluksiz ta’lim tizimi orqali xar tomonlama kamol toptirishning ustuvorligi ta’minlanadi. Umumiy va pedagogic madaniyatni oshirish maqs adida , ta’lim muassasalari ota - onalar, oila, maxilla qo’mitalari, <<Ma’naviyat va ma’rifat>> jamoatchilik markazi, tashkilot va fondlar bilan o’zaro puxta hamkorlik qilinmoqda. Kadrlar tayyorlash tizimini rivojlantirishning asosiy yo’nalishlari; 1) Ta’limning uzluksizligini ta’minlash; 2) Ta’lim jarayonini mazmunan islox qilish; 3) Ma’naviy axloqiy tarbiya va ma’rifiy ishlar; 4) Iqtidorli bolalar va iste’dodli yoshlar; 5) Ta’lim tizimini boshqarish;

Ta’limning o’z ichiga maktabgacha ta’lim umumiy o’rta va o’rta maxsus , kasb -hunar ta’limini qamrab oluvchi yangi uzluksiz va izchil tizimi barpo etiladi. Pedagog kadrlarning malakasini oshirish va ularni qayta ta yyorlashning zamon talablariga moslashuvchi, ta’limning yuqori sifatli va barqaror rivojlanishi pedagog kadrlarni qayta tayyorlash va ularning malakasini oshirish, raqobatbardosh darajada ularning kasb sifatini qo’llab quvvatlash ta’minlanadi. Oliy ta’lim muassasalarida davlat ta’lim standartlariga mos yuqori malakali o’qituvchilar tayyorlash bo’yicha maxsus fakultetlar, shuningdek respublika viloyatlarida kasb –hunar ta’limi uchun o’qituv chilar mutaxassislar malakasini oshirish va ularni qayta tayyorlash yuzasidan markazlar tashkil etilgan. Kadrkar tayyorlash milliy dasturimizda, shu jumladan, ijtimoiy -siyosiy iqlimga ijobiy ta’sir qiladi va natijada mamalakatimizdagi mavjud muxit butunlay o’zgaradi. Ta’limning yangi modeli ishga tushgach, insonning xayotdan o’z o’rnini topish jarayoni tezlashadi. Xar qanday odam xam o’smirlik chog’ida, endigina voyaga yetib kelayotg an davrida jamiyatdan munosib o’rnini topishi kerak. Biz joriy etilayotgan mazkur ta’lim modeli orqali avvalo ana shu vaziyatning oldini olamiz. Qolaversa, yoshlarni muayyan bir ixtisosga ega qilib, xayotga yo’llanma ber amiz. Dunyoga umid bilan qadam qo’yib kelayotgan navnixol inson xayotdan munosib o’rnini topsa, turmushidan, taqdiridan, vatanidan rozi bo’lib yashaydi, umr bo’yi bunyodkorlik faoliyati bilan mashg’ul bo’ladi. Ta’limning yangi model i jamiyatda mustaqil fikrlovchi erkin shaxsning shakllanishiga olib keladi.O’zining qadr qimmatini anglaydigon, irodasi baquvvat, iymoni butun , xayotda aniq maqsadga ega bo’lgan insonlarni tarbiyalash imkoniga ega bo’lamiz. A na shundan keyin ongli turmush kechirish jamiyat xayotning bosh mezoniga aylanadi. SHunda odam olomon bo’lib, xar laxzada extiyoj sezib emas, aksincha - o’z aqli, o’z tafakkuri, o’z mexnati, o’z ma’suliyati bilan, ongli tarzda, ozod va obod xur fikrli inson bo’lib yashaydi. Oliy ta’limni islox qilish omillari nimalardan iborat? Yuqori, chuqur bilimlar olish xoxish emas, balki malaka va ko’nikmalarni puxta egallashdan iboratdir, bundan tashqari oli y o’quv yurtini tamomlagandan so’ng ish bilan ta’minlanishi talab etiladi. SHuning uchun xam aksariyat talabalarning o’quv jarayoniga bo’lgan munosabati yuzaki emas. O’qituvchilar xam o’zlarining faoliyatlarini takomillashtirish masalalariga juda katta e’tiborni talab qiladi.Bundan tashqari , kadrlar tayyorlash milliy modelida oliy ta’lim maxsus o’rin egallaydi, xamda uzluksiz ta’lim tizimining mustaqil turi hisoblanadi. Oliy ta’limning maqsadi respublikam izning iqtisodiy va madaniy rivojini ta’minlashga, o’zi tanlagan mutaxassislik bo’yicha bozor iqtisodiyoti sharoitida mustaqil ishlashga layoqatli, yuqori malakali, raqobatbardosh kadrlarni