Oila to’g’risidagi qonunchilik Reja : 1.1. Oila to’g’risidagi qonunchilik tushunchasi 1.2. Oila to’g’risidagi qonunchilik tarixi 2.1. Mustaqil O’zbekistonda oila qonunchiligi 2.2. Hozirgi kunda oila qonunchiligiga e’tibor 2.3. oila qonunchiligimizni xalqaro normalar bilan o’zaro aloqadorligi

Biz bilamizki, oila bu jamiyatning ajralmas birdan bir bo’g’inidir. Bizning Davlatimizda oilaga juda e’tibor beriladi shuning uchun ham oila to’g’risidagi qonunchilikga juda ahamiyat bialn e’tibor qaratadi . 0 ‘zbekiston Respublikasi 1990-yil 20-iyunda o‘zining Mustaqillik Deklaratsiyasini qabul qildi va unda umumxalq muhokamasi asosida demakratik huquqiy daviat tuzishga qaror qilinganligi e’tirof etildi. Mustaqillik Deklaratsiyasini amalga oshira borib, o‘n ikkinchi chaqiriq 0 ‘zbekiston Respublikasi Oliy Kengashining navbatdan tashqari oltinchi sessiyasi 1991-yil 31-avgustda 0 ‘zbekiston Respublikasining daviat mustaqilligini va ozod suveren daviat - 0 ‘zbekiston Respublikasi tashkil etilganligini tantanali ravishda e’lon qildi. 1-sentabr 0 ‘zbekiston Respublikasining Mustaqilligi kuni deb belgilanib, 1991- yildan boshlab bu kun bayram va dam olish kuni deb e’lon qilindi. Shundan buyon Respublikamizda bu bayram har yili katta tantana bilan nishonlanmoqda. Shu kundan Respublikamiz xalqlari hayotida yangi davr, yangi zamon boshlandi. Sobiq Sovet Ittifoqi qonunlarining ko‘p qoidalari mustaqil Respublikaning o‘ziga xos milliy va mahaliiy sharoitiga to‘g‘ri kelmay qoldi. Shu boisdan hozirgi zamon talablariga javob bermaydigan eski qonunlami, shu jumladan, nikoh va oila qonunlarini yangilash va yanada takomillashtirish ustida ish olib borish taqozo etildi. Mustaqil davlatning o‘ziga xos, milliy, erkin huquqiy tizimi bo‘lmog‘i lozim, unda amalga oshirilayotgan ijtimoiy, iqtisodiy, siyosiy islohotlar, jamiyatni rivojlantirishga intilisklar yangi huquqiy qoidalarda o'z aksini topishi kerak. Shu sababli uni zamon talablariga javob beradigan tarzda ishlab chiqishga yuksak mas’uliyat bilan qaralmoqda. Mustaqil 0 ‘zbekiston Respublikasi hali rasmiy ravishda e’lon qilinmasdanoq nikoh va oila qonunchiligidagi qoidalami milliy-tarixiy an’analarni hisobga olgan holda belgilash jarayoni boshlangan edi. 0 ‘zbekiston Respublikasining 1991-yil 14-iyunda qabul qilingan qonuni tahririda Respublika Nikoh va oila kodeksi 77’-moddasi bilan toldirilib, unda “bolaning ismi, otasining ismi va familiyasi, otaonaning xohishiga ko‘ra hamda milliy-tarixiy an’analami hisobga 58 olgan holda, bir yoki bir necha so‘zlar bilan yozilishi mumkin” ligi uqdirildi.1 0 ‘zbek ismlari, ota ismi va familiyalari boshqa tillarda yozilganida, ulaming asl (birlamchi) yozilishi saqlanib qoladi. 0 ‘zbek ismlari, ota ismlari va familiyalarini yozish o ‘zbek tilining talaffuz mezonlariga bo'ysunadi. Kodeksning 76-moddasi birinchi qismi “Ota-onasining ixtiyori bilan, millatidan qat’iy nazar, bolaga buvasining yoki otasining ismi familiya qilib berilishi mumkin”, degan so‘zlar bilan to'ldirildi. Shuningdek, 70-modda “0 ‘zbek milliy an’analariga ko‘ra bolaning ismiga ota- onasining xohishi bilan “xon”, “jon”, “bek”, ”bonu”, “bibi”, “oy”, “xo'ja” va boshqa qo‘shimchalar qo‘shib yozilishi, ota ismi esa otasining ismiga “o ‘g‘li”, “qizi” so‘zlari “iy”, “zoda” qo‘shimchalari qo‘- shilgan holda yozilishi mumkin”, degan uchinchi qism bilan to‘ldirildi. Respublikamizda axolining ko‘p qismini bolalar va yoshlar tashkil qilgani uchun ijtimoiy muammolar ham shunga yarasha ko‘pdir. Binobarin, oila kelajagi alohida ahamiyatga ega masalalardandir. Oilaning davlat muhofazasida ekanligi Respublikamiz Prezidentining farmonlarida o‘z ifodasini topmoqda. Prezidentning 1990-yil 3-mayda qabul qilingan birinchi farmoni “Ko‘p bolali onalarga nafaqa miqdorini ko'paytirish to‘g ‘risida”2 deb nomlangan. Unda ko‘p bolali onalarning ahvolini, yosh avlodning unib-o‘sish sharoitlarini yaxshilash maqsadida onalarga to'lanadigan oylik nafaqa ikki baravar ko‘- paytirildi. Mazkur Farmon o‘zbek xalqining bolajonlik tabiatini izhor etadi. Mustaqillik yillari davon^ca Respublika Prezidentining oilaga aloqador bir qator farmonlari qabul qilindi. Jumladan, uning 1994-yil 16-iyul Farmon iga ko‘ra bozor munosabatlari shakllanayotgan sharoitda bolali oilalarga davlat yordamini kuchaytirish, yosh avlodni tarbiyalash muammolarini hal etishda ijtimoiy kafolatlami ta’minlash va bolalami har tomonlama kamol toptirish maqsadida 1994-yil 1- sentabrdan boshlab bolali oilalarga ko‘rsatiladigan davlat ijtimoiy Bizning oila to’grisidagi qonunchiligimiz uzoq tarixga borib taqaladi.Ya’ni biz bilamiz chor Rossiyasi bizni istilo qilganidan so’ng oila to’g’risidagi qonunchilikni ham uzining qonunlariga to’g’irlab ishlab chiqishga majbur qilgan O’zbek xalqi necha zamonlar o’tibdiki, o’zining urf odati ananasi mavjuddir .Misol uchun huquqiy munosabatlari Qur’oni Karim1, Shariat2 va Odat3 qoidalari, shuningdek, Muhammad paygambarimiz (SAV)ning hadislari bilan tartibga solingan. Shariat - bu kishilar amal qilishi uchun Islom dini tarafidan buyurilgan hukmlar va nizomlardir. Shariat hukmlarini bilib olish har bir mo‘min musulmon uchun farz hisoblanadi.4 Odat qoidalari asosan ko‘chmanchi xalqlarga tatbiq

etilgan. Odatda Turkiston o‘lkasida ko‘chmanchi xalqlar (qozoqlar, qirg‘izlar)da nikoh-oila munosabatlarining asosi hisoblangan. Qozoqiarda bir xil huquqiy masalalar mazmuniga ko‘ra har xil asosda hal qilinishi bo‘yicha odat shariat normalaridan ajralib turgan. Odat huquqida turli tushunchalar bo‘lgan. Masalan, “Baranta”. Bu kelinning ota-onasiga tegishli boigan chorva mollarni zo‘ravonlik bilan haydab ketishdir. “Alengerlik” - qozoq xalqining odat huquqiga asosan juda o g lr amal. Alengerlik - bu beva qolgan xotinning erining akaukalaridan biriga, qarindoshlariga yoki urug‘iga erga chiqish majburiyati. Bevalik boshlangandan keyin bir yil o‘tgach, mazkur bevaga uylanish huquqiga ega boigan nomzod o‘z huquqidan foydalanishga kirishishi mumkin boigan. Alengerlik odatini bajarishdan bosh tortgan beva bolalaridan, chorvasidan, mol-mulkidan mahrum ctilib, shundan so'nggina u o ‘z xohishi bo'yicha erga tegishi mumkin boMgan, Bu qoidalar olroq axoli o‘rtasida keng tarqalmagan. Shariat qoidalarintng o'ziga xos xususiyatlari shundan iboratki, undtt Worn dini qoidalari daviat huquqiy normalarida mujassamlanadi. Musulmon huquqining hamma sohalari shu bilan birga nikoh, qon- qarindoshlik, taloq masalalarini qamrab olgan manbalardan biri “Hidoya”1. (To‘liq nomi “Hidoya fi- furu’il-fiqh” - “Fiqh sohalari bo‘- yicha shariat qo‘llanmasi”) dir. Bu qo‘llanma to‘ft jildli 53 kitobdan iborat bo‘lib, uning muallifi marg‘ilonlik Ali ibn Abu Bakr al-Farg‘oniy al-Rishtoniy Burhoniddin Marg‘inoniydir. U zot 1197-yilda vafot etgan bo‘lib, uning mazkur asarida islomning qator masalalari bilan huquqiy va axloqiy me’yorlar, nikoh va oila masalalari bilan bog‘liq bo‘lgan qoidalar hamda jinoyat va jazoga oid tatbiq etish lozim bo‘ladigan choralar batafsil yoritilgan. Bulardan tashqari, bu qonun- qoidalar majmuasida mulkiy va moliyaviy munosabatlar, fuqarolik huquqiga, fuqarolik jarayoni huquqiga va boshqa masalalarga o‘rin berilgan. Hanafiya mazhabi xulosalariga asoslangan bu asardagi qoidalar ham shu mazhab qonunlari kabi nisbatan yumshoqroq va qulayroqligi, xalqlaming mahalliy an’analari e’tiborga olinganligi sababli, u aksariyat musulmon davlatlarida keng yoyilgan, chunonchi qozi (sudya)lar, muomala munosabatlaridan kelib chiqadigan (fuqarolik, nikoh, oila) va boshqa nizoli ishlami ко ‘rib hal etishda boshqa manbalar bilan bir qatorda “Hidoya”dan ham unumli foydalanishgan2. Shariat izohlarining to'plami “Muxtasar-ul Viqoya”"5 ham katta e’tiborga ega bo‘lgan. “Muxtasaming sharhi” deb shuhrat topgan bu fiqhiy asar yurtdoshimiz Mansurxo‘ja o‘g‘li Maqsudxo‘ja qalamiga mansub bo‘lib, qariyb* yuz yil ilgari yozilgan. Bu asar Movarounnahrning turkiy-o‘zbek tilida so'zlovchi xalqlari o‘rtasida o‘zining katta obro‘si va ahamiyati bilan xizmat qilib kelmoqda. Endilikda bu asar birinchi marotaba o‘zbek tiliga tarjima etildi Nikoh-oila munosabatlarini tartibga solishda XII asr davomida Turkiston hududida amalda bo‘lgan diniy huquqiy tizim- shariat, musulmon huquqi normalari, hadislarning roli juda katta bo‘lgan. Imom al-Buxoriyning “Al-Adab al-Mufrad” (”Adab durdonalari”) nomli hadislar to‘plami shular jumlasiga kiradi. Unda olti yuzta hadis ikki yuz oltmish etti bobga jamlangan bo‘lib, unda ota-onani e’zozlash, kattaga hurmatda, kichikka izzatda bo‘lish, qo‘shnichilik, insoniylik va mehrshafqatlilik, sahiylik va baxillik, aldamchilik, chaqimchilik va maqtanchoqlik, isrofgarchilik va johillik, sharmu hayo va uyatchanlik kabi qator husni odob va go‘zal xulq qoidalari yoritilgan. Ma’rifatchi olim Rizouddin ibn Faxruddin o‘tgan asming oxirlaridan boshlab Sharq tarixi va madaniyati hamda ta’lim-tarbiyaga oid o'nlab asarlar yozgan. U musulmon qonunshunosligi - fiqhga oid asar ham yozgan. Bu borada uning “Qavoidi fiqhiya” Fiqh qoidalalari” asarini (Qozon 1910) eslab o'tishning o‘zi kifoya. Asrimizning boshlarida yozilgan “Oila” asarida axloq, odob, oila masalasiga ko‘p e’tibor qiladi. Ma’lum bolishicha, u ta’lim-tarbiya sohasida anchagina bosh qotirgan; uning bu asarida ota-onaning vazifasi, muallim burchi, ayniqsa, xotinlar „vazifasi keng yoritilib, bola tarbiyasida xotinlaming o‘mi muhim ekanligiga muallif katta ahamiyat beradi. Uning mulohazasiga kola, yaxshi xotin bolalarini ham yaxshi tarbiyalay oladi. U: “Xotiniar birinchi navbatda murabbiydirlar, xotinning oila tebratishi, murabbiylik xamiridan patir qilish-u, uning tandirida o\sha patimi yopish degan so'z” 1, - deydi. “Oila” asari o‘z vaqtida bir necha bor qayta nashr etilgan va ko'pchilikning diqqatiga sazovor boigan. Nikoh-oila munosabatlarini tartibga solishda olim Ahmadxoji Maqsudiyning 1912-yilda maktab- madrasalar talabalari va barcha mo'min-muRulmonlar uchun qollanma sifatida chop etilgan “Shar’iy hukmlar to‘pl»ml‘’ muhim ahamiyatga ega. U tatarcha kitobdan tarjlma qitingan. AS-Hakim Termiziy

ham axloq, nikoh va oila masalalartga bagMshlab bir qator asarlami yaratgan. Uning “Solnoma”, (’To*g‘ri yo‘l”). “Navodirul usui”, “Kitob al-furuh” singari o'lmtK aiutrlari shular jumlasidandir . Oila huquqining bevosita manbai bo’lgan . Bu manbalar o ‘z davrida nikoh-oila munosabatlarini tartibga solishga qaratilgan qoidalardan iborat bo‘lib, diniy aqidalarga asoslangan edi. Jamiyat taraqqiyotining barcha bosqichlarida nikoh va oila shakllari jamiyatning moddiy sharoitiga qarab belgilanib kelgan, Ishlab chiqaruvchi kuchlar va ishlab chiqarish munosabatlari taraqqiy etgani sari oila shakllari yanada rivojlanadi, o ‘z mazmunini o‘zgartirib boradi. Jamiyatda mavjud bo'lgan iqtisodiy muflosabatlaming mehnat taqsimotiga ta’siri nikoh-oila munosabatlarida ham namoyon bo'ladi. Oilada erkakning bosh bo‘hshi boshqa oila azolarining huquqiy maqomiga tegishli asosda ta’sir etadi. Erkakning oiladagi hukmronligi iqtisodiy hukmronlik oqibatidir. Kishilik jamiyati rivojlanishi bilan nikoh tuzish va oila qurish sabablari ham o‘zgarib boradi. Xususan, bu hodisalar mulkchilik shakli bilan belgilanadi. Oktabr daviat to‘ntarishim sodir etgan ishchilar sinfi to‘ntarishning ilk kunlaridanoq sotsialistik asosdagi nikoh va oila qonunchiligi masalasiga ham ma’lum o ‘zgarishlar qilishga kirishdi. Daviat to‘ntarishiga qadar Turkiston o ‘lkasida nikoh va oila munosabatlari shariat va odat qoidalari bilan tartibga solingan. Shariat islom mamlakatlari uchun qo‘llanilishi majburiy qonun bo‘lgan, shariat bo‘yicha xotin-qizlaming huquqi birmuncha cheklab qo‘yilgan, oilada er boshliq bo‘lgan. Turkiston o‘lkasida nikoh-oila munosabatlaridan kelib chiqadigan nizolami hal qilish uchun aholi о ‘troq joylarda va shaharlarda qozilik sudlari, qozoq, qirg‘iz va qoraqalpoq xalqlari o‘rtasida esa biy sudlari ish olib borgan. Qozilar shariat qoidalarini yaxshi bilgan kishilar orasidan noma’lum muddatga tayinlangan. Shariatning guvohlik masalasidagi qoidalaridan biri erkaklar tomonidan berilgan guvohlikning xotinlar guvohligiga nisbatan afzal hisoblamshidrr. Shariat bo'yicha erkaklar xotinlarga qaraganda ustun turganlar, shu sababli bitta erkakning bergan guvohligi to‘la dalil, bitta 34 ayol tomonidan berilgan guvohlik esa yarim dalil hisoblangan. Shuning uchun shariat ikki ayol tomonidan berilgan guvohlikni bitta erkak tomonidan berilgan guvohlikka barobar deb hisoblaydi. Buning o‘z sababi bo‘lib, u hadisi sharifda keltirilgan.! Bundan tashqari jinoyat ishlarida, qoida bo‘yicha, ayollar guvohlikka chaqirilmaganlar va ular tomonidan berilgan guvohlik e’tiborli hisoblanmagan, Xotinlar faqat oldi-sotdi, ayniqsa, oilaviy masalalardagina guvohlik berishlari mumkin edi. Daviat to‘ntarishidan so‘ng ayollarni jamiyatda va oilada go‘yo kamsitadigan bunday qoidalar asosan bekor qilinib, nikoh va oila to‘g ‘risida yangi qonunlar qabul qilindi. 1917-yil dekabr oyida sovet hukumatining ikkita dekreti e’lon qilindi. Bular - “Fuqarolik nikohi, bolalar va fuqarolik holatlarini qayd etishni olib borish”2 va “Nikohdan ajralish to‘g ‘risida”3 gi dekretlardir. Sovet oila huquqining tarixi shulardan boshlanadi. Bularda sovet davlatidagi nikoh va oila tamoyillari ifodalanib, keyinchalik uncha o ‘zgartirilmay, amaldagi huquqda to‘la ifodasini topdi. Sovet davlatming nikoh va oila to‘g‘risidagi dastlabki dekretlarida go‘yo sovet fuqarolari, millati, irqi va dinga munosabatidan qat’iy nazar, qonun oldida teng huquqliligi o ‘matilib, keyingi qonunlar bu prinsipnmg buzilmay amalga oshirilishini ta'minlagarr. Bu qonunlarda ko‘proq Yevropa xalqlari turmush tarzi hisobga olingan bo‘lib, Sharq xalqlari turmushining o‘ziga xos jihatlari, sharqona oila tutish qoidalari aslo e’tiborga olinmagan. Biroq ular ittifoqdosh respublikalar qonunshunoslari tomonidan ko‘r- ko‘rona qabul qilinib, sharq xalqlari, jumladan, о ‘zbek xalqining o‘ziga xos nikohoila turmush masalalariga tatbiq etilaveradi. 1917-yil 18- dekabrdagi “Fuqarolik nikohi, bolalar va fuqarolik holatlarini qayd etishni olib borish” to‘g‘risidagi dekretda: “Rossiya Respublikasi bundan so‘ng faqat fuqarolik nikohini tan oladi”, deb belgilandi. “Cherkov nikohi fuqarolik majburiy nikohi bilan nikohga oluvchilarning xususiy ishi bo‘lib hisoblanadi”. Dekret nikohni ham har qanday cheklanishlardan ozod etdi. Endi nikohlanuvchilarning nikohdan o‘tishi uchun ota-onaning yoki boshliqning roziligii talab etilmaydi, ular qaysi dinga e’tiqod qilishining ham ahamiyati yo‘q. Dekret sovet nikohining asosi - monogamiyani, ya’ni yakka nikohlilikni e’lon qildi. Dekret fuqarolik nikohi majburiy ekanligini o‘matib, fuqarolik holati dalolatnomalarini qayd etuvchi sovet organlarini nikohda turgan shaxslardan ariza qabul qilmaslik to‘g ‘risida ogohlantirdi. Nikoh to‘g‘risidagi dekret nikoh va oila sohasida erkak va ayolning to la teng huquqqa ega ekanligini ta’kidlab, nikohsiz tug‘ilgan bolalami hamma masalalarda nikohda tug‘il£an bolalarga tenglashtirib, ona va bola,

uning vasiysi yoki bolaning bevosita o‘zining arizasiga ko‘ra otalikni sudda isbotlash qoidasini joriy etdi. 1917-yil 19-dekabrda e’lon qilingan “Nikohdan ajralish to‘g‘risida”gi dekret davlat to‘ntarishiga qadar hukm surgan nikohdan ajralish qoidalarini tugatib, er-xotindan ikkalasi yoki birontasining talabiga muvofiq nikohdan erkin ajralishni belgiladi. Ajralish to‘g‘risidagi ariza sud tomonidan ko‘riladi. Ikki tarafning roziligi bo‘yicha ajralish fuqarolik holati dalolatnomalarini qayd etish organ! (FHDYO) tomonidan rasmiylashtiriladi. Nikohdan ajralish to‘g ‘risidagi ariza ikkala tomondan yoki bir tomondan berilganligiga to la ishonch hosil qilgan sudyaning yolg‘iz o‘zi nikohdan ajralish to‘g‘risida ajrim chiqaradi. Dekretda nikohdan ajralishda bolalar taqdirini hal qilish masalasi ham mavjud. Sud nikohdan ajratish jarayonida voyaga yetmagan bolalarning ota-onalaridan qaysi birida qolishi, er-xotindan qaysi biri qay miqdorda bolalami ta’minlash va tarbiya qilishi kabi masalalaumi bir yo la hal etadi. Sovet davlatining nikoh va ajralish to‘g‘risidagi dekretlari Turkistonda 1918-yil yanvar oyida e’lon qilindi. Mazkur dekretlami Turkiston hududida qollash to‘g‘risida maxsus hujjat qabul qilingani yo‘q. Bu hujjatlar respublika gazetalarida e’lon qilinganligi ulami tatbiq qilish uchun asos deb hisoblanadi. RSFSR dekretlari bosib chiqarilgandan so‘ng Turkiston hukumati ulami olkada amaliy tatbiq etishga qaratilgan maxsus buyruqlar chiqardi. Turkiston Xalq Ko36 missarlari Soveti 1918-yil 26-yanvarda “Nikoh, tug‘ilish va o‘limni ro‘yxatga olish bo'limiarini tashkil qilish to‘g‘risida” buyruq chiqardi. Buyruqda Turkiston shaharlaridagi o‘zini-o‘zi boshqaruvchi barcha organlar huzurida yaqin kelajakda nikoh, tug'ilish va o4limni ro‘yxatga olish bo‘limari tuzilishi ta’kidlangan edi. Ayni vaqtda RSFSRning “Nikohdan ajralish to‘g ‘risida” gi dekretini to‘g‘ri tatbiq qilish maqsadida 1917-yil 19-dekabrda Turkiston Xalq Koxnissarlari Soveti va Adliya Xalq Komissarligi bir qancha buyruqlar, tushuntirishlar va farmoyishlar chiqarib, ularda markaziy hokimiyatning nikohdan ajralish tartibi to‘g‘risidagi hujjatini batafsil izohlab berdi. 1918-yil 11-martda qabul qilingan maxsus buyruq bilan Turkiston Xalq Komissarlari Soveti Turkiston o ‘lkasidagi barcha s.ud organlariga “Xalq Komissarlari Sovetining nikohdan ajralish to‘g‘risidagi dekretini tezda bajarish“ni topshirdi. Buyruqda ko‘rsatilishicha, dekretga muvofiq sudlardan yoki fuqarolik holatlari dalolatnomalaridan tashqari ko‘rilgan ishlar “haqiqiy hisoblanmaydi”1. Turkiston Respublikasi Xalq Komissarlari Soveti va Adliya Xalq Komissarligi o‘z tushuntirishlari bilan, birinchidan, yangi tuzilgan, hali yetarli amaiiy tajribaga ega bo‘lmagan mahaliiy Sovet sudlariga nikohdan ajralish to‘g‘risidagi ishlami ko'rishda yordam berdi, ikkinchidan, mahaliiy axoli o'rtasida nikoh va oila to‘g‘risidagi qonunlarni targ‘ib qildi. Mazkur dekretlar sovet oila huquqining vujudga kelishiga asos solgan bo‘Isa ham, oilaviy munosabatlaming hamma masalalarini huquqiy normalar bilan tartibga solish uchun to‘la javob bera olmas edi. Turkiston oMkasining avtonom deb e’lon qilinishi Turkiston Sovetlari V o‘lka syezdining muhim hujjatlaridan boldi. Sovetlaming V o‘lka syezdida ishchi va soldat Sovetlari dehqon Sovetlari bilan birlashdi. Sovetlaming V o‘lka syezdi “Rossiya federatsiyasidagi Turkiston Sovet Respublikasi to‘g‘risidagi Mizom”ni qabul qildi. Turkiston Avtonom Respublika deb e’lon qilindi. Nieomda Turkiston Sovet Respublikasi avtonom asosida boshqarilib, o ‘z harakatlarida Rossiya Federatsiyasi markaziy hukumatini tan oladi va u bilan o‘z ishlarini muvofiqlashtirib olib boradi, deyilgan. Turkiston ASSRning 1918- va 1920-yillardagi Konstitutsiyalari yangi ijtimoiy va davlat tuzumining prinsiplarini ifoda etadigan asosiy hujjatlar hisoblanadi. Mazkur Konstitutsiyaga III Butunrossiya Sovetlari syezdida qabul qilingan “Mehnatkash va eksplutatsiya qilinuvchi xalqlaming huquqlari Deklaratsiyasi” va Sovetlaming Y Butunrossiya syezdida qabul qilingan “Rossiya Federativ Sovet Sotsialistik Respublikasi Konstitutsiyasining umumiy qoidalari” asos qilib olingan. Bu hujjatlarda Sovet hokimiyatining ijtimoiy va davlat tuzumi, Oktabr davlat to'ntarishining mohiyati ifodalangan edi. Turkistonda Sovet jamiyati v a wsovet organlarining huquqiy shakllanishida Turkiston Sovetlarining VI syezdi muayyan rol o‘ynadi, 1918-yil 15-oktabrda qabul qilingan Turkiston ASSR Konstitutsiyasi siyosiy ahamiyatga ega hujjat bo‘ldi. 1918-yilgi Turkiston ASSRning Konstitutsiyasida Turkiston Respublikasining o‘ziga xos xususiyatlari o‘z aksini topdi. Turkiston ASSRning 1920-yilgi Konstitutsiyasi 1918-yilgi Konstitutsiyaning ayrim bandlariga aniqlik va tuzatishlar kiritdi. Turkiston ASSRning huquqiy holatiga tegishli asosiy qoidalar Turkiston ASSRning mazkur