Pedagogik mahorat – pedagogik kategoriya sifatida
![Reja:
1.Pedagogik mahorat haqida tushuncha.
2.Pedagogik qobilyatlar va pedagogik texnika haqida tushuncha.](/data/documents/5cb115dd-631b-4075-a19f-a6ad23f8d8ac/page_1.png)
![Pedagogik mahorat – pedagogik kategoriya sifatida. «Ta’lim
to‘g`risida»gi Qonun va «Kadrlar tayyorlash milliy dasturi» ta’lim sohasida
amalga oshiriladigan ishlarning maqsadi, vazifalari va yo‘nalishlarini belgilab
berdi. Bu vazifalarni amalga oshirish, avvalo o‘qituvchiga, uning bilimi va kasb
mahoratining shakllanganlik darajasiga bog`liq. Zero, o‘qituvchi zimmasiga
yuklatilgan vazifalarni nechog`lik vijdon, aql va pedagogik mahorat bilan
bajarilishi jamiyat kelajagini ta’minlovchi muhim omildir.
Pedagogik mahorat asoslari fanining paydo bo‘lishi buyuk pedagog
A.S.Makarenko (1889-1939) nomi bilan bevosita bog`liq. U bolalar kalonnasidagi
faoliyatida, ya’ni faqat tarbiyasini emas, ma’naviy qiyofasini ham yo‘qotgan
bolalar bilan ishlab, ularning benihoya hurmati va ishonchiga sazovor bo‘ldi.
Shaxsiy tarbiyaviy usuli bilan butun olamga mashhur bo‘lganligining o‘zi ham
A.S.Makarenkoning yuksak pedagogik mahorat cho‘qqisiga erishganligining
yaqqol dalilidir. YUNESKO qarori bilan uning 100 yilligiga 1988 yil -
«Makarenko yili» deb e’lon qilindi.
A.S.Makarenko bo‘lajak pedagog talabalik davridayoq pedagogik mahorat sirlarini
o‘rganishi zarurligini ta’kidlab, shunday deydi: «Tarbiyachi tashkil etishni,
yurishni, hazillashishni, quvnoq, jahldor bo‘lishni bilishi lozim, u o‘zini shunday
tutishi lozimki, uning har bir harakati tarbiyalasin».
Buyuk pedagogning bu fikriga Ukraina pedagogika instituti olimlari katta
mas’uliyat bilan qarashdi. Ular bir necha yillar davomida Makarenko pedagogik
mahorati maktabini, mavjud bo‘lgan ilg`or nazariya va amaliyotni atroflicha tahlil
qilishdi. Natijada 1979 yili «Pedagogik mahorat asoslari» fani yaratildi va u barcha
pedagogika oliy o‘quv yurtlarida o‘qitila boshlandi. Bu fanning tuzilish
prinsipining o‘ziga xosligi shundaki, u pedagogda shaxs va jamoaga ta’sir eta
olishni ta’minlaydigan va turli fanlarga bog`liq bo‘lgan bilimlarni tanlab, ularni
o‘zida mujassamlashtiradi. Shuning uchun ham fan dasturiga pedagogik mahorat
mohiyati, o‘quvchiga ta’sir etish vositalari va usullari kabi pedagogik mahoratning
odatdagi masalalaridan tashqari, teatr pedagogikasi va notiqlik san’ati haqidagi](/data/documents/5cb115dd-631b-4075-a19f-a6ad23f8d8ac/page_2.png)
![ma’lumotlar ham kiritilgan. Bu fanni o‘rganish pedagogika, psixologiya, metodika
va boshqa pedagogik fanlardan egallangan bilimlarga asoslanadi.
Pedagogik faoliyat bu mazmunini o‘quvchilarni o‘qitish, tarbiyalash, rivojlantirish
tashkil qilgan faoliyatdir.
Shuni yodda tutish kerakki, pedagogik faoliyat bu bir tomonlama emas, balki
ikkitomonlama (hamkorlikdagi) faoliyatdir. Unda ikkita faol tomon ishtirok etadi:
o‘qituvchi – o‘quvchi (o‘quvchi). Maqsad – o‘quvchi, o‘quvchi shaxsi, uning
rivojlanishidir.
Mohir pedagog deb ta’lim-tarbiya jarayonini samarali tashkillay oladigan, buning
uchun o‘quvchi psixologiyasini yaxshi bilgan, o‘zida pedagog uchun zarur bo‘lgan
kasbiy fazilatlarni mujassam etgan, ta’lim jarayonini zamonaviy pedagogik
texnologiyalar qonuniyatlari asosida samarali tashkillay oladigan va olib boradigan
pedagogga ayta olamiz (shu sababli pedagogik texnologiya va pedagogik mahorat
fanlari bir o‘quv faniga birlashtirilgandir).
Mahorat faoliyatda namoyon bo‘ladi. Pedagogika fanida “pedagogik mahorat”
tushunchasining turli ta’riflari mavjud:
pedagogik mahorat pedagogik faoliyatning yuqori darajasi bo‘lib, u
pedagogning belgilangan vaqt ichida optimal natijalarga erisha olishida
namoyon bo‘ladi. (N.V.Kuzmina., N.V.Kuxarev);
“o‘qituvchining ilmiy bilimlari, ko‘nikmalari, metodik san’ati va shaxsiy
fazilatlari sintezi” (A.I.Sherbakov);
“pedagogik faoliyatni egallanganlikning yuqori darajasi, ixtisoslikka doir
bilim, ko‘nikma va malakalar hamda kasbiy ahamiyatli sifatlar majmui”
(Pedagogik lug’at);
“kasbiy faoliyatning yuqori darajada tashkillanishini ta’minlovchi shaxs](/data/documents/5cb115dd-631b-4075-a19f-a6ad23f8d8ac/page_3.png)
![xususiyatlari kompleksi (o‘qituvchi faoliyatining gumanistik yo‘naltirilgani,
kasbiy bilimlari, kasbiy qobiliyatlari va pedagogik texnikasi” (I.A.Zyazyun);
“pedagogik mahorat deganda o‘qituvchining pedagogik–psixo logik
bilimlarni, kasbiy malaka va ko‘nikmalarni mukammal egallashi, o‘z
kasbiga qiziqishi, rivojlangan pedagogik fikrlashi va intuitsiyaci, hayotga
axloqiy–estetik munosabatda bo‘lishi, o‘z fikr-mulohazasiga ishonchi va
qat’iy irodasi tushuniladi” (I.P. Rachenko).
pedagogik mahorat – pedagogik jarayonni bilish, uni tashkil eta olish,
harakatga keltira olish, pedagogik jarayonning yuqori samaradorligini
belgilovchi shaxsning ish sifati va xususiyatlari sintezi (N.N.Azizxo‘jaeva);
“pedagogik mahorat – o‘qituvchilarning shaxsiy (bolajonligi, xayri xohligi,
insonparvarligi, mehribonligi va h.k.) va kasbiy (bilimdonligi, zukkoligi,
fidoyiligi, ijodkorligi, qobiliyati va hokazo.) fazilatlarini belgilovchi
xususiyat bo‘lib, o‘qituvchilarning ta’lim-tarbiyaviy faoli yati da yuqori
darajaga erishishini, kasbiy mahoratini doimiy takomil lash tirib borish
imkoniyatini ta’minlovchi faoliyatdir” (A.Xoliqov);
Yuqoridagi fikrlardan kelib chiqqan holda, “pedagogik mahorat” tushunchasiga
quyidagi tarzda umumlashgan ta’rifni berish mumkin:
Pedagogik mahorat – bu o‘quv jarayonining barcha shakllarini eng qulay va
samarali holatda tashkil etish, ularni shaxs kamoloti maqsadlari tomon yo‘naltirish,
talabalarda (o‘quvchilarda) dunyoqarash, qobiliyatni shakllantirish, ularda jamiyat
uchun zarur bo‘lgan faoliyatga moyillik uyg`otishdir.
Pedagogik mahoratning tarkibiy qismlari. Pedagogik mahorat yaxlit tizim
sifatida quyidagi tarkibiy qismlardan iborat bo‘ladi:](/data/documents/5cb115dd-631b-4075-a19f-a6ad23f8d8ac/page_4.png)
![- pedagog shaxsini insonparvarlik yo‘nalishiga ega bo‘lishi, uning qiziqishlari,
qadriyat yo‘nalishlari va ideallarining oliy maqsad-barkamol avlod tarbiyalashga
yo‘naltirilganligi;
- mutaxassislik fanlari, o‘qitish metodikasi, pedagogika-psixologiyadan mukammal
bilimga ega bo‘lish;
- pedagogik qobiliyatga ega bo‘lish (muloqotga moyillik, ishchanlik, kelajakni
tasavvur qila olish, kasbiy mustaqillik, sensor axborotlarni tezlik bilan anglash
(yuzidan uqib olish);
- pedagogik madaniyat va texnikani egallash, ya’ni o‘z-o‘zini boshqara olish,
o‘zaro ta’sir etish va hamkorlikda ishlashni uddalash.
Pedagogik mahoratning tarkibiy qismlari
I. Ta’lim maqsadi, o‘quv-tarbiya jarayonining shaxsga yo‘naltirilganligi sifatidagi
shaxsga yangicha qarash: 1) shaxs pedagogik jarayonning obyekti emas, subyekti
sifatida aks etadi; 2) shaxs – qandaydir tashqi maqsadlarga erishish vositasi emas,
ta’lim tizimi maqsadi; 3) har bir o‘quvchi qobiliyatli, ko‘plab o‘quvchilar iqtidorli;
4) shaxsning muhim sifatlari sifatida yuksak axloqiy qadriyatlar (yaxshilik, sevgi,
mehnatsevarlik, vijdon, qadr-qimmat, fuqarolik va boshqalar) aks etadi.
II. Pedagogik munosabatlarni insonparvarlashtirish va demokratlashtirish: 1)
pedagogik muhabbat, o‘quvchilar taqdiriga qiziqish bilan qarash; 2) o‘quvchiga
yuksak ishonch bilan qarash; 3) hamkorlik, muloqot mahorati; 4) to‘g’ridan-to‘g’ri
majburlashdan voz kechish; 5) ijobiy rag’batlantirishning muhimligi; 6) o‘quvchi
shaxsiga ta’lim subyekti, faollik va erkin tanlash sohibi sifatidagi munosabat; 7)
o‘qituvchi va o‘quvchi huquqlarini tenglashtirish; o‘quvchining erkin tanlashga
bo‘lgan huquqi tushuniladi.](/data/documents/5cb115dd-631b-4075-a19f-a6ad23f8d8ac/page_5.png)
![III. Zamonaviy sharoitda to‘g’ridan-to‘g’ri majburlashdan natija bermaydigan
metod sifatida voz kechish. Majburlashsiz o‘qitish quyidagilar bilan tavsiflanadi:
1) majburlovsiz, ishonchga asoslangan talabchanlik; 2) o‘qitishga tug’ma
qiziqishlarni ko‘payganligi; 3) majburlashning o‘rnini muvafaqqiyatga erishishga
imkon beradigan istak bilan almashtirish; 4) o‘quvchilarni erkinlik va
tashabbuskorlikka qo‘yib berilishi; 5) jamoa orqali bilvosita o‘quvchilarning
qo‘llanilishi; 6) o‘quvchilarga ularning subyektivligi, o‘z-o‘zini namoyon etishi,
ijtimoiylashuvi, madaniy tenglashuvi, hayotiy o‘z o‘rnini belgilashiga yordam
ko‘rsatish, pedagogik qo‘llab-quvvatlash.
IV. Individual yondashuvni yangicha talqin etish: 1) “o‘quv fanidan o‘quvchiga
qarab borish emas, o‘quvchidan o‘quv faniga borish” tamoyilining bajarilishi; 2)
o‘quvchilarning qobiliyatlari va mavjud imkoniyatlarini hisobga olgan holda
o‘qitish; 3) o‘rtacha o‘zlashtiruvchi o‘quvchiga yo‘nalganlikdan voz kechish;
shaxsning eng yaxshi sifatlarini izlash; 4) shaxsni psixologik-pedagogik tashxis
etish (qiziqishlari, qobiliyatlari, yo‘nalganligi, Men-qontseptsiyasi, xarakteri,
fikrlash jarayonlarining o‘ziga xosligi)ning qo‘llanilishi; 5) shaxsning o‘quv-
tarbiya jarayonidagi o‘ziga xosliklarini hisobga olish.
V. Ijobiy ma’nodagi “Men-kontseptsiyasi”ni shakllantirish: 1) pedagogik
muloqotning o‘quvchilarda o‘ziga ijobiy munosabatni rivojlantirishning
yo‘nalganligi; 2) hayotiy faoliyatning ijobiy yo‘l-yo‘riq va motivlarini
shakllantirish.
Pedagogik mahorat o‘z ichiga bolalar haqidagi, ularning psixologiyasi
to‘g`risidagi, maktab haqidagi, ta’lim-tarbiya jarayonlarini tashkil etish va uning
mazmuni, metodlari haqidagi keng bilimlarni qamrab oladi. Bu bilimlar umumiy
pedagogik madaniyatni tashkil etadi, o‘qituvchi, tarbiyachi bu madaniyatni
egallamasa, hech vaqt o‘z ishining chinakam ustasi bo‘la olmaydi, yomon, eski
usuldan, bir qolipdagi tayyor andozalarni ishlatishdan nariga o‘tmaydi.
Pedagogik mahoratning asosi pedagogik bilimdonlikdir. Pedagogik bilimdonlik
deganda konkret tarixiy davrda qabul qilingan me’yorlar (normalar), standartlar va
talablarga muvofiq pedagogik vazifani bajarishga qobillik va tayyorlik bilan](/data/documents/5cb115dd-631b-4075-a19f-a6ad23f8d8ac/page_6.png)
![belgilanadigan integral kasbiy-shaxsiy tavsifnoma tushuniladi. Kasbiy-pedagogik
bilimdonlik deganda esa, pedagogik voqelikni izchil idrok eta bilish va unda izchil
harakat qila olish malakasini qamrab oladi. N.Azizxo‘jayeva takidlab o‘tganidek,
bu xislat pedagogik jarayon mantig’ining yaxlitligicha va butun tuzilmasi bilan
birgalikda ko‘ra olish, pedagogik tizimning rivojlanish qonuniyatlari va
yo‘nalishlarini tushunish imkoniyatini ta’minlaydi, maqsadga muvofiq faoliyatni
konstruktsiyalashni osonlashtiradi.
Pedagogik qobiliyatlar – ta’lim-tarbiyaviy maqsadlar va o‘quvchilarning
individual-psixologik xususiyatlarini hisobga olgan holda zaruriy shakl, metod va
vositalarni samarali qo‘llay olishdir.
Pedagogik qobiliyatlarni shartli ravishda uch katta guruhga bo‘lish mumkin:
shaxsiy, didaktik va tashkiliy-kommunikativ qobiliyatlar.
Shaxsiy qobiliyatlarga quyidagilar kiradi: 1) ta’lim oluvchilarga ijobiy
yo‘nalganlik – ta’lim oluvchilar bilan hamkorlikda faoliyat olib borishga, muloqot
qilishga intilish, ularga nisbatan do‘stona munosabat, xayrixohlik; 2 ) vazminlik,
o‘z hissiyotlarini nazorat qila olishi – har qanday vaziyatda o‘zini yo‘qotib
qo‘ymaslik. Lekin vaziyat talab qilganda o‘qituvchi zaruriy tarzda o‘z
hissiyotlarini namoyish qiladi (quvonch, qayg’u, g’azab). Lekin vazminlik
befarqlikka aylanib ketmasligi kerak; 3) o‘z psixik holati, kayfiyatini boshqara
olish – o‘qituvchi hayotida, faoliyatida har qanday noxush holat ro‘y bergan bo‘lsa
ham o‘zini tetik tutishi kerak.
Didaktik qobiliyatlar sifatida quyidagilarni keltirib o‘tish mumkin: 1) tushuntirish
qobiliyati – o‘rganilayotgan materialni ta’lim oluvchilar uchun tushunarli qilib
etkazish, buning uchun o‘qituvchi ta’lim oluvchilar uchun yangi bo‘lgan materialni
“ularning ko‘zlari bilan ko‘ra bilishi kerak”; akademik qobiliyat – o‘z fanini,
sohasini chuqur bilishi, umumiy va ilmiy dunyoqarashning kengligi; nutq
qobiliyati – o‘z fikrlari, his-tuyg’ularini tushunarli qilib ifoda etishi, muloqotning
noverbal vositalari: mimika va pantomimikalardan o‘rinli foydalana olishi. Bunda
suhbat predmetini bilish, etkazayotgan ma’lumotlariga nisbatan ishonch, nutqni](/data/documents/5cb115dd-631b-4075-a19f-a6ad23f8d8ac/page_7.png)
![“og’irlashtiruvchi” tuzilmalardan foydalanmaslik, qo‘llanilayotgan atama va
tushunchalarga izoh berish, nutq tezligi va ovoz balandligi nazarda tutiladi.
Tashkiliy-kommunikativ qobiliyatlar quyidagi ko‘rinishda namoyon bo‘ladi:
tashkilotchilik qobiliyati – o‘quvchilar jamoasini tashkillay olish va o‘z faoliyatini
tashkillay olish; rejalashtirish, nazorat qilish; kommunikativ qobiliyat –
o‘quvchilarning yosh va individual xususiyatlarini e’tiborga olgan holda muloqotni
to‘g’ri tashkillash; pedagogik kuzatuvchanlik – o‘quvchining ko‘rinishidan undagi
ichki kechinmalar, kayfiyatini bilib olish, sezgirlik; pedagogik takt – ta’lim
oluvchiga pedagogik ta’sir ko‘rsatishda aniq vaziyatdan, ta’lim oluvchi shaxsi
xususiyatlaridan kelib chiqish va uning nafsoniyatiga tegmaslik; suggestiv
qobiliyat – ta’lim oluvchiga emotsional-irodaviy ta’sir o‘tkazish, talab qo‘yish va
talabning bajarilishini qat’iy nazorat qilish (bir tomondan qo‘rqitishsiz, qistovsiz –
boshqa tomondan bo‘shlik qilmasdan); pedagogik prognoz – o‘z harakatlari
natijasini, shaxsida bo‘lib o‘tadigan o‘zgarishlarni oldindan ko‘ra bilish; diqqatni
to‘g’ri taqsimlay olish – bir paytning o‘zida bir necha faoliyatni olib borish:
materialni bayon qilish, o‘z fikrlarini kuzatib borish, berilayotgan savollarga javob
berish, ta’lim oluvchilar jamoasi hulqini nazorat qilib turish.
Pedagogik adabiyotlarda o‘qituvchining kasbiy va ijtimoiy moslashuviga ta’sir
etuvchi mahsuldor sabablar (omillar) umumlashtirilib pedagogik madaniyat nomi
bilan qayd etiladi. Boshqa tushunchalar singari pedagogik madaniyatning ham bir
necha xil ta’riflari mavjud. Biroq barcha ta’riflarda pedagogik madaniyat
tushunchasi uch ilmiy jihatdan, ya’ni aksiologik, faoliyat va shaxsga
yo‘naltirilganlik nuqtai nazaridan talqin etilishi yaqqol ko‘zga tashlanadi.
Aksiologik yondashuvga ko‘ra, pedagogik madaniyat – tarbiya haqidagi fan
sifatida pedagogika tayanadigan pedagogik qadriyatlar majmuidir. Ushbu
qadriyatlar moddiy va ma’naviy shakllarda mavjud bo‘ladi. Shaxsga yo‘naltirilgan
yondashuv nuqtai nazariga ko‘ra, pedagogik madaniyat – bu pedagogik
faoliyatdagi tarbiyaviy munosabatlarni amalga oshiruvchi subyekt sifatida kasbiy
etuk pedagog shaxsining muhim sifati. Faoliyatli yondashuvga ko‘ra, pedagogik](/data/documents/5cb115dd-631b-4075-a19f-a6ad23f8d8ac/page_8.png)
![madaniyat – bu pedagogik qadriyatlarning tadbiq etilishini ta’minlovchi,
o‘qituvchi kasbiy faoliyatining o‘ziga xos usullari majmuidir.
Pedagogik madaniyatning mufassal tavsifi L.D.Stolyarenko tomonidan
quyidagicha ochib berilgan: “Pedagogik madaniyat – bu umuminsoniy
madaniyatning bir bo‘lagi bo‘lib, unda eng avvalo, avlodlar almashinuvi va
shaxsning ijtimoiylashuvi kabi tarixiy jarayon uchun xizmat qilishda insoniyat
uchun zarur bo‘lgan ma’naviy va moddiy qadriyatlar aks etgan”.
O‘qituvchining pedagogik madaniyati quyidagi kasbiy ahamiyatli shaxs
sifatlarining mavjud bo‘lishini taqozo etadi:
1) shaxsga yo‘nalganlik: e’tiqod, ijtimoiy faollik, fuqarolik tuyg’usining
mavjudligi;
2) kasbiy-axloqiy sifatlar: insonparvarlik, jamoaviylik, adolat, mehribonlik,
haqiqatparvarlik, samimiylik, talabchanlik, bolalarga nisbatan mehr va hurmat,
oliyjanoblilik, xolislik;
3) pedagogik mehnatga munosabat: vijdonlilik, javobgarlik tuyg’usi, fidokorlik,
berilib ishlay olish va o‘z pedagogik faoliyatidan qoniqish hissi, uni hayotining
mazmuniga aylantira olish;
4) qiziqishlar va ma’naviy ehtiyojlar: bilishga oid faollik, tafakkurning kengligi va
teranligi, estetik madaniyat, qiziqishlarning va ma’naviy ehtiyojlarning
ko‘pqirraliligi, yoqtirgan ijodiy ishning mavjud bo‘lishi, tashqi ko‘rinish va nutq
madaniyati.
Pedagogik faoliyatning tuzilishi va turlari. Pedagogik faoliyat yosh avlodni
hayotga, mehnatga tayyorlash uchun jamiyat oldida, davlat oldida javob beradigan,
ta’lim-tarbiya beri shda maxsus tayyorlangan o‘qituvchilar mehnati faoliyatidir.
Pedagogik jarayonning mohiyatini anglamagan, bolaga nisbatan chuqur hurmatda
bo‘lmagan o‘qituvchi ta’lim-tarbiya samaradorligi va inson kamolotini
ta’minlovchi fikrga ega bo‘lmaydi. Pedagogik jara yonning vazifasi bilim berish,
tarbiyalash, rivojlantirish bo‘lib, o‘qituv chilarning faoliyat mezonini begilab](/data/documents/5cb115dd-631b-4075-a19f-a6ad23f8d8ac/page_9.png)
![beradi. O‘qituvchilarning faoliyati pedagogik jarayonning harakat vositasidir.
Pedagogik jarayonning obyektlari bo‘lmish tarbiyalanuvchi insonga, o‘quvchi va
o‘quvchilar guruhiga hamda alohida o‘quvchiga, pedagogik jarayonning
subyektlari ─ ota-onalar, o‘qituvchilar, tarbiyachilar, sinf jamoasi, pedagogik
jamoa mas’uldirlar va ular jamiyat talablari asosida ta’lim va tarbiya berish
faoliyatini bajaradilar. A.Xoliqov tomonidan e’tirof etilganidek, o‘qituvchining
pedagogik faoliyatida ijobiy nati ja larga erishishi, mehnat malakasini, ya’ni
egallagan bilimlarini o‘zining hayotiy va amaliy faoliyatida nechog’lik qo‘llay
bilishi bilan belgilanadi.
Pedagogik faoliyatning maqsadi asrlar davomida yuksak ma’naviyatli shaxsni
shakllantirishning umuminsoniy g’oyasi sifatida xizmat qilib kelayotgan tarbiyaviy
ishni amalga oshirish bilan bog’liq. Pedagogik faoliyatning asosiy turlari sifatida
tarbiyaviy ish va o‘qitish aks etadi. Tarbiyaviy ish – bu tarbiyaning tizimliligi,
to‘laligi, uzviyligi va uzluksizligidir. Tarbiyaviy ish tarbiyalanuvchilarning
muaiyan faoliyatini tashkil etuvchi va amalga oshiruvchi shakldir. Tarbiyaviy
ishning asosiy xususiyati – zaruriylik, foydalilik va tatbiq etish imkoniyatidan
iborat.
Tarbiyaviy ishlar asosida ikkita: faol va majmuaviy yondashuvlar yotadi.
Yondashuvlarning birinchisi, faoliyatning bilish, mehnat, ijtimoiy, badiiy, sport va
erkin muloqot kabi turli ko‘rinishlarini tashkil etishni talab etadi. Ikkinchi
majmuaviy yondashuv esa, faoliyatning barcha ko‘rinishlarining yagona jarayonga
ta’siri bilan tabiiy “ko‘shilib” ketishida namoyon bo‘ladi. Tarbiyaviy ishlar, ayni
paytda, o‘ziga axlokiy. estetik, hissiy va aqliy (intellektual) ta’sirlarni kamrab
oladi. Faoliyatga oid yondashuv tarbiya yo‘nalishiga ishora qilsa, majmuaviy
yondashuv – uning mazmun tabiatini (pedagogik maqsad (vaziyat, tarbiyaviy
maqsadning asosiy va bog’liq tomonlarini shakllantirish)ni; rsjalashtirish; tashkil
etish va tayyorlashni; ishni bsvosita amalga oshirishni; erishilgan natijalar tahlilini)
belgilaydi.
O‘qitish – qo‘yilgan maqsadga erishishga yo‘naltirilgan pedagog bilan
o‘quvchilarning tartiblangan o‘zaro harakatidir. O‘rgatish – o‘qitish maqsadini](/data/documents/5cb115dd-631b-4075-a19f-a6ad23f8d8ac/page_10.png)
![amalga oshirish bo‘yicha pedagogning tartiblangan faoliyatini aks ettirsa,
o‘rganish anglash, mashq qilish, va egallangan tajribalar asosida xulq-atvor va
faoliyatning yangi shakllarini egallash jarayoni bo‘lib, avval egallanganlari
o‘zgaradi.
N.V.Kuzmina pedagogik faoliyatning o‘zaro bir-biri bilan aloqador quyidagi uch
tarkibiy qismini ajratib ko‘rsatadi: konstruktiv, tashkilotchilikka doir va
kommunikativ. Konstruktiv faoliyat mazmunli (o‘quv materialini tanlash va
tizimlashtirish, pedagogik jarayonni rejalashtirish va tashkil etish), konstruktiv
operativ (o‘zining va o‘quvchilarning harakatlarini rejalashtirish); konstruktiv-
moddiy (pedagogik jarayonning o‘quv-moddiy bazasini loyihalash) jihatlarni
o‘zida aks ettiradi. Tashkilotchilik faoliyati – o‘quvchilarni faoliyatning xilma-xil
turlariga jalb etish. Kommunikativ faoliyat – pedagogning ta’lim oluvchilar,
o‘qituvchilar jamoasi, jamoatchilik, mahalla va ota-onalar bilan munosabatini
yo‘lga qo‘yish.
Pedagogik faoliyatning o‘ziga xosligi quyidagilarda namoyon bo‘ladi.
1.
Inson tabiatning jonsiz moddasi emas, balki o‘zining alohida xususiyatlari,
ro‘y berayotgan voqealarni idrok qilishi va ularga o‘zicha baho beradigan,
takrorlanmaydigan faol mavjudotdir. Psixologiyada ta’kidlanganidek, har bir
shaxs takrorlanmasdir. U pedagogik jarayonning o‘z maqsadi, ishtiyoqi va
shaxsiy xulqqa ega bo‘lgan ishtirokchisi hamdir.
2.
Pedagog doimo o‘sib-o‘zgarib boradigan inson bilan ishlaydi. Ularga
yondashishda bir xil qolip, shakllanib qolgan xatti-harakatlardan foydalanish
mumkin emas. Bu esa pedagogdan doimo ijodiy izlanib turishni talab qiladi.
3.
O‘quvchilarga pedagogdan tashqari, atrof-muhit, ota-ona, boshqa fan
o‘qituvchilari, ommaviy axborot vositalari, ijtimoiy hayot ham ta’sir etadi.
Shuning uchun ham pedagog mehnati bir vaqtning o‘zida jamiki ta’sirlarga](/data/documents/5cb115dd-631b-4075-a19f-a6ad23f8d8ac/page_11.png)
![va o‘quvchilarning o‘zida paydo bo‘lgan fikrlarga tuzatishlar kiritib borishni
nazarda tutadi.
Pedagogik maqsadning o‘ziga xosligini quyidagilarda bilish mumkin:
1.
Pedagogik faoliyatning maqsadi jamiyat tomonidan belgilanadi, ya’ni
pedagog faoliyatining natijasi jamiyat manfaatlari bilan bog`liqdir. Uning
mehnati yoshlar shaxsini har tomonlama kamol toptirishga yo‘naltirilgan.
Pedagogik faoliyat avlodning ijtimoiy uzviyligi (ketma-ketligi)ni
ta’minlaydi. Bir avlod tajribasini, ikkinchi avlodga o‘tkazadi, ijtimoiy tajriba
orttirish uchun insondagi tabiiy imkoniyatlarni ro‘yobga chiqaradi.
2.
Pedagog faoliyati doimo shaxs faoliyatini boshqarish bilan bog`liq. Bunda
pedagogik maqsad o‘quvchi maqsadiga aylanishi muhimdir. Pedagog o‘z
faoliyati maqsadini va unga erishish yo‘llarini aniq tasavvur qilishi va bu
maqsadga erishish o‘quvchilar uchun ham ahamiyatli ekanligini ularga
anglata olishi zarur. Gyote ta’kidlaganidek: «Ishonch bilan gapir, ana shunda
so‘z ham, tinglovchilarni mahliyo qilish ham o‘z-o‘zidan kelaveradi».
3.
Pedagogik (ta’lim-tarbiya) jarayonda o‘quvchi faoliyatini boshqarish
shuning uchun ham murakkabki, pedagog maqsadi doimo o‘quvchi kelajagi
tomon yo‘naltirilgan bo‘ladi. Buni anglagan holda, mohir pedagoglar o‘z
faoliyatini mantiqan o‘quvchilar ehtiyojlariga muvofiq holda loyihalaydilar.
Hamkorlik pedagogikasining tub mohiyati ham ana shundan iborat.
Shunday qilib, pedagogik faoliyat maqsadining o‘ziga xosligi o‘qituvchidan
quyidagilarni talab qiladi:
- jamiyatning ijtimoiy vazifalarini to‘la anglab, o‘z shaxsiga qabul qilishi. Jamiyat
maqsadlarini «o‘sib» uning pedagogik nuqtai nazariga aylanishi;
- muayyan harakat va vazifalarga ijodiy yondoshishi;](/data/documents/5cb115dd-631b-4075-a19f-a6ad23f8d8ac/page_12.png)
![- o‘quvchilar qiziqishlarini e’tiborga olish, ularni pedagogik faoliyatning
belgilangan maqsadlariga aylantirish;
O‘quvchi shaxsiga doimo ijobiy-axloqiy ta’sir ko‘rsata oladigan kishigina haqiqiy
tarbiyachidir. Bunga erishish uchun pedagog o‘zining axloqiy sifatlarini doimo
takomillashtirib borishi zarur.
O‘quvchilarni mehnat, muloqot, o‘yin, o‘qish kabi faoliyat turlarida ishtirok
etishlari tarbiyaning asosiy vositasi hisoblanadi. Har bir mohir pedagog o‘zining
individual pedagogik tizimiga ega bo‘lishi kerak.
Ayrim pedagoglar kasbiy mahorat sirlarini egallash uchun, avvalo ta’lim-tarbiya
metodlarini takomillashtirishga intiladilar. Bu tabiiy hol, chunki aynan metodlar
yordamida pedagog o‘z o‘quvchilarini turli o‘quv faoliyatiga jalb qiladi. Shu bilan
birga o‘quvchilarni bilim olishga qiziqtirishda o‘qituvchi tomonidan tanlangan
metodlar, usullar va topshiriqlardan boshqa sabablar ham ta’sir etadi. Pedagog
faoliyatining muvaffaqiyatli kechishi uning shaxsi, xarakteri, o‘quvchilar bilan
muomalasiga ham ko‘p jihatdan bog`liq bo‘ladi. Odatda bularning ta’lim-tarbiya
jarayoniga ta’siri ahamiyatsizdek tuyuladi. Ammo tajribali pedagog, uning xatti-
harakati o‘quvchilarga qanday ta’sir ko‘rsatayotganligiga ahamiyat berib, unga
kerakli tuzatishlar kiritib, takomillashtirib boradi. Shuning uchun ham pedagogik
mahoratni o‘qituvchi shaxsi sifatlarini majmui sifatida qaralib, uni o‘qituvchi
yuqori darajada psixologik-pedagogik tayyorgarlikka ega bo‘lishi bilan bog`liq
bo‘lishini unutmaslik lozim.
Pedagogik qobiliyat va uning tuzilishi. Pedagogik qobiliyat – bu qobiliyat
turlaridan biri bo‘lib, kishining pedagogik faoliyatga yaroqliligini va shu faoliyat
bilan muvaffaqiyatli shug`ullana olishini aniqlab beradi.
Pedagogik psixologiyada o‘qituvchilik faoliyatida pedagogik qobiliyatlarning
tutgan o‘rnini ilmiy izohlab berishga oid samarali tadqiqotlar olib borilgan.
Yirik psixolog S.L.Rubinshteyn ta’kidlab o‘tganidek, pedagogik jarayon
o‘qituvchi-tarbiyachining faoliyati tariqasida rivojlanuvchi bola shaxsini
shakllantiradi, bu esa pedagogning o‘quvchi faoliyatiga naqadar rahbarlik qilishiga](/data/documents/5cb115dd-631b-4075-a19f-a6ad23f8d8ac/page_13.png)
![yoki aksincha, unga ehtiyoj sezmasligiga bog`liq. Bola shaxsining rivojlanishida
o‘qituvchining roli benihoya muhimdir, chunki u ta’lim va tarbiya jarayonining
tashkilotchisi vazifasini bajaradi. Shu bois, hozirgi sharoitda o‘qituvchining
tashkilotchilik qobiliyatiga nisbatan yuksak talab qo‘yiladi, shuning uchun
ijtimoiy-tarixiy tajribalarning boyligi ehtiyojlar ko‘lamining ortishiga bevosita
bog`liq.
XX asrning 70-80-yillarda o‘qituvchining xarakter-xislatlari, pedagogik
qobiliyatlari, unda tarbiyachilik mahoratini tarkib toptirish shartlari chuqur
o‘rganildi. Jumladan, rus olimasi N.V.Kuzmina o‘qituvchilik faoliyatida
pedagogik qobiliyatlarning o‘rni va ularni tarkib toptirishga oid qator ilmiy-
tadqiqot ishlarini olib borgan. U o‘z tadqiqotlarida pedagogik qobiliyatlarni
gnostik (bilishga oid), proyektiv (oldindan rejalashtirishga qaratilgan), konstruktiv,
tashkiliy va kommunikativ turlarga ajratib, ularning har biriga chuqur psixologik
ta’rif beradi. N.V.Kuzmina pedagogik qobiliyatning muhim alomatlari qatoriga
kuzatuvchanlikni ham kiritadi, o‘qituvchining bu hislati o‘quvchining ichki
kechinmalari, his-tuyg`ulari kabi omillarni aniqlashga xizmat qiladi.
Tadqiqotchi A.I.Shcherbakov fikriga ko‘ra, pedagogik faoliyat – bu o‘qituvchi
oldiga jiddiy talablar qo‘yadigan murakkab psixologik aktdir. Pedagogik faoliyat
o‘qituvchini chuqur va puxta bilimga, pedagogik qobiliyatga, mustahkam
xarakterga, yuksak ma’naviyatga ega bo‘lishini taqozo qiladi. A.I.Shcherbakov
o‘qituvchi shaxsi 6 ta kasbiy-tarkibiy qismdan iborat ekanligini ta’kidlaydi: 1)
yuksak saviyadagi bilim va madaniyat; 2) yo‘nalishning aniq ifodalanganligi; 3)
yuksak axloqiy hislarning mavjudligi; 4) yuqori darajada yuzaga keluvchi faollik
va barqaror mustaqillik; 5) qat’iy va silliq xarakter; 6) pedagogik qobiliyatlar.
Yirik olim F.N.Gonobolin pedagogik qobiliyatlarni quyidagi turlarga ajratishni
taklif etadi: 1) didaktik qobiliyatlar; 2) akademik qobiliyatlar; 3) pertseptiv
qobiliyatlar; 4) nutq qobiliyatlari;
5) tashkilotchilik qobiliyati; 6) avtoritar qobiliyatlar;](/data/documents/5cb115dd-631b-4075-a19f-a6ad23f8d8ac/page_14.png)
![7) kommunikativ qobiliyatlar; 8) pedagogik xayolot; 9) diqqatni taqsimlay olish
qobiliyati.
F.N.Gonobolin pedagogik qobiliyatlarni tarkib toptirish bosqichlari, xususiyatlari
va xossalari to‘g`risida mukammal ma’lumotlar beradi. Ta’lim va tarbiya
jarayonini takomillashtirishda pedagogik qobiliyatlarning roli tajriba materiallariga
asoslanib sharhlab beriladi.
Kasbiy-pedagogik faoliyatning muvafaqqiyatli amalga oshishi ko‘p jihatdan
pedagogning maxsus pedagogik qobiliyatlarni egallaganligiga bog’liq:
T.I.Gavakov pedagogik qobiliyatlarni quyidagi tarzda guruhlashtirishni taklif
etadi: obyekt(ta’lim oluvchilar)ni his eta olish; kommunikativ (kishilar bilan aloqa
o‘rnatish, samimiylik, muloqotchanlik); pertseptiv (kasbiy etuklik, empatiya,
pedagogik intuitsiya); shaxs dinamizmi (irodaviy ta’sir ko‘rsatish va mantiqiy
ishontirish qobiliyati); emotsional barqarorlik (o‘z-o‘zini boshqara olish
qobiliyati); kreativ (ijodiy ishga qobiliyatlilik).
Maxsus qobiliyatlar ham o‘qituvchining o‘rgatuvchilik, ham tarbiyaviy ishiga
taaaluqlidir. O‘qituvchining o‘qitish, o‘qish va o‘rgatishga doir qobiliyatlariga
quyidagilarni kiritish mumkin: o‘rganiladiganlarini ko‘ra olish va his eta olish
qobiliyati; o‘quv materialini mustaqil tanlay olish, ta’limning samarali metodlari
va maqbul vositalarini aniqlay olish; o‘quv materialini tushunarli bayon eta olish,
uning barcha ta’lim oluvchilar uchun tushunarli bo‘lishini ta’minlash; ta’lim
oluvchilarning individualligini hisobga olish bilan bog’liqlikda o‘qitish jarayonini
tashkil eta olish qobiliyati; o‘quv jarayonida pedagogik texnologiyalardan
foydalana olish qobiliyati; ta’lim oluvchilarning har tomonlama rivojlanishini
tashkil etish qobiliyati; o‘zining pedagogik mahoratini takomillashtirish qobiliyati;
o‘zining shaxsiy tajribasini boshqalarga uzatish qobiliyati; mustaqil ta’lim olish va
o‘z-o‘zini rivojlantirishga qobiliyatlilik.
Tarbiyaviy ishni tashkil etish bilan bog’liq pedagogik qobiliyatlar quyidagilarda
yorqin namoyon bo‘ladi: boshqa kishilarning ichki his-tuyg’ularini to‘g’ri baholay
olish, boshqalar haqida qayg’ura olish qobiliyati (empatiyaga qobiliyatlilik); taqlid
uchun namuna bo‘lishga qobiliyatlilik; tarbiyaviy jarayonda individual o‘ziga](/data/documents/5cb115dd-631b-4075-a19f-a6ad23f8d8ac/page_15.png)
![xosliklarini hisobga olishga qobiliyatlilik; rag’bat va o‘zaro bir-birini tushunish,
muloqotni zarur uslubini tanlay olishga qobiliyatlilik; o‘ziga hurmat bilan
munosabatda bo‘lish, tarbiyalanuvchilar orasida obro‘ga ega bo‘lish qobiliyati.
Pedagog olim I.P.Podlasiy pedagogik qobiliyatning tuzilishini quyidagi tarzda
aniqlashtirgan:
1.
tashkilotchilik – ta’lim oluvchilarni jipslashtirish, ularning faoliyatini
rejalashtirish, jamoaviy ishga jalb etish, yakunlarini chiqarish;
2.
diagnostik –o‘quv materialini tanlay olish, o‘quv materialini tushunarli,
aniq, obrazli, ishonchli va tizimli bayon eta olish; o‘quvchilarning bilishga
qiziqishlari va intellektini rivojlantirishni rag’batlash, o‘quv-biluv faolligini
oshirish hamda tanqidiy fikrlashni rivojlantirish va ijodkorlikka
qobiliyatlilik;
3.
pertseptiv – ta’lim oluvchilarning ichki olamiga ta’sir ko‘rsatish; ularning
emotsional holatini xolis baholash, psixikasidagi o‘ziga xosliklarni aniqlay
olish ko‘nikmasi;
4.
kommunikativ – ta’lim oluvchilar va jamoa bilan pedagogik maqsadga
qaratilgan munosabatni o‘rnata olish ko‘nikmasi;
5.
suggestiv (suggestiya - ishontirish) – o‘quvchilarga emotsional ta’sir
ko‘rsatish;
6.
tadqiqotchilikka doir – pedagogik jarayon va vaziyatlarni anglash hamda
obyektiv baholay olish ko‘nikmasi;](/data/documents/5cb115dd-631b-4075-a19f-a6ad23f8d8ac/page_16.png)
![7.
ilmiy-bilishga doir – tanlangan ixtisoslikka doir belgilangan hajmdagi ilmiy
bilimlarni egallay olish qobiliyati;
8.
gnostik – obyekt, jarayonni va o‘z faoliyati natijalarini tadqiq etish hamda
olingan natijalar asosida uni korrektsiyalay olish qobiliyati.
Pedagogika va psixologiya sohasida olib borilgan ilmiy tadqiqotlarga asoslanib,
bizningcha, o‘qituvchining pedagogik qobiliyatlarini quyidagicha klassifikatsiya
qilish mumkin.
1. Didaktik qobiliyat – bu oson yo‘l bilan murakkab bilimlarni o‘quvchilarga
tushuntira olishdir. Bunda o‘qituvchining o‘quv materialini o‘quvchilarga
tushunarli qilib bayon etishi, mavzu yoki muammoni ularga aniq va tushunarli
qilib aytib berishi, o‘quvchilarda mustaqil ravishda faol fikrlashga qiziqish uyg`ota
olishi ko‘zda tutiladi. O‘qituvchi zarurat tug`ilgan holatlarda o‘quv materialini
o‘zgartira, soddalashtira oladi, qiyin narsani oson, murakkab narsani oddiy,
tushunarsiz, noaniq narsani tushunarli qila oladi.
2. Akademik qobiliyat – barcha fanlar yuzasidan muayyan bilimlarga ega
bo‘lishlik. Bunday qobiliyatlarga ega bo‘lgan o‘qituvchi o‘z fanini o‘quv kursi
hajmidagina emas, balki ancha keng va chuqurroq biladi, o‘z fani sohasidagi
yangiliklarni kuzatib boradi. Fan-texnika, ijtimoiy-siyosiy hayotga doir qiziqishlari
bilan ko‘p narsalarni o‘rganib boradi.
3. Pertseptiv qobiliyat – qisqa daqiqalarda o‘quvchilar holatini idrok qila olish
fazilati, bu o‘quvchining, tarbiyalanuvchining ichki dunyosiga kira olish qobiliyati,
o‘quvchi shaxsini va uning vaqtinchalik ruhiy holatlarini juda yaxshi tushuna olish
bilan bog`liq bo‘lgan psixologik kuzatuvchanlikdir. Bunday o‘qituvchi
kichkinagina alomatlar, uncha katta bo‘lmagan tashqi belgilar asosida o‘quvchi
ruhiyatidagi ko‘z ilg`amas o‘zgarishlarni ham fahmlab oladi.
4. Nutqiy qobiliyat – ixcham, ma’noli, ohangdor, muayyan ritm, temp, chastotaga
ega bo‘lgan nutq, shuningdek, o‘qituvchi nutqining jarangdorligi, uning pauza,](/data/documents/5cb115dd-631b-4075-a19f-a6ad23f8d8ac/page_17.png)
![mantiqiy urg`uga rioya qilishi, qobiliyatli o‘qituvchining nutqi darsda hamisha
o‘quvchilarga qaratilgan bo‘ladi. O‘qituvchi yangi materialni tushuntirayotgan,
o‘quvchining javobini tahlil qilayotgan, ma’qullayotgan yoki qoralayotgan bo‘lsa
ham uning nutqi hamisha o‘zining ichki kuchi, ishonchi, o‘zi gapirayotgan narsaga
qaratilganligi bilan ajralib turadi. Fikrlar ifodasi o‘quvchi uchun aniq, sodda,
tushunarli bo‘ladi.
5. Tashkilotchilik qobiliyati – sinf-guruh yoki jamoani uyushtirish va uni
boshqarish iste’dodi. Tashkilotchilik o‘quvchilarni xilma-xil faoliyat turiga jalb
qilish uchun asos hisoblanadi. Bu qobiliyat, birinchidan o‘quvchilar jamoasini
uyushtirish, jipslashtirish, muhim vazifalarni hal etishga ruhlantirish bo‘lsa,
ikkinchidan, o‘z shaxsiy ishini to‘g`ri uyushtirish qobiliyatidir.
6. Obro‘ga ega bo‘lishlik qobiliyati - o‘zining shaxsiy xususiyati, bilimdonligi, aql-
farosatliligi, mustahkam irodasi bilan obro‘ orttirish uquvchanligi. Fanda bu
qobiliyat turi – avtoritar qobiliyat, deb ham yuritiladi. Obro‘ga ega bo‘lish
o‘qituvchi shaxsiy sifatlarining butun bir kompleksiga, chunonchi, uning irodaviy
sifatlariga (dadilligi, chidamliligi, qat’iyligi, talabchanligi va hokazo), shuningdek,
o‘quvchilarga ta’lim hamda tarbiya berish mas’uliyatini his etishga, bu ishonchni
o‘quvchilarga ham yetkaza olishiga bog`liq bo‘ladi.
7. Kommunikativ qobiliyatlar – muomala va muloqot o‘rnata olish, bolalarga
aralashish qobiliyati, o‘quvchilarga to‘g`ri yondashish yo‘lini topa olish, ular bilan
pedagogik nuqtai nazardan samarali o‘zaro munosabatlar o‘rnata bilish, pedagogik
nazokatning mavjudligi.
8. Psixologik tashxis (diagnoz)ga doir qobiliyatlar – insonning kelajagini oqilona
tasavvur qilishdan iborat bashorati. Bu o‘z harakatlarining oqibatlarini oldindan
ko‘rishda, o‘quvchining kelgusida qanday odam bo‘lishi haqidagi tasavvur bilan
bog`liq bo‘lgan shaxsni tarbiyalab yetishtirishda, tarbiyalanuvchining qanday
fazilatlarining taraqqiyot etishini oldindan aytib bera olishda ifodalanadigan
maxsus qobiliyat. Bu qobiliyat pedagogik optimizmga, tarbiyaning qudratiga,
odamga ishonish bilan bog`liq bo‘ladi.](/data/documents/5cb115dd-631b-4075-a19f-a6ad23f8d8ac/page_18.png)
![9. Diqqatni taqsimlash qobiliyati – bir necha obyektlarga bir davrning o‘zida o‘z
munosabatini bildirish. O‘quvchi, o‘qituvchi uchun diqqatning barcha xususiyatlari
- hajmi, uning kuchi, ko‘chuvchanligi, idora qilina olishi va ishga solinishining
taraqqiy etgan bo‘lishi muhimdir.
Qobiliyatli, tajribali o‘qituvchi materialni bayon qilish mazmunini va shaklini, o‘z
fikrini (yoki o‘quvchi fikrini) diqqat bilan kuzatadi, ayni vaqtda barcha
o‘quvchilarni o‘z diqqat-e’tiborida tutadi, toliqish, e’tiborsizlik, tushunmaslik
alomatlarini hushyorlik bilan kuzatib boradi, barcha intizom buzilish hollarini
e’tibordan qochirmaydi, nihoyat o‘z shaxsiy xatti-harakatlarini (mimikasi,
pantomimikasi, yurish-turishini) ham kuzatib boradi.
10. Konstruktiv qobiliyat - o‘quv-tarbiya ishlarini rejalashtirish va natijasini
oldindan aytish qobiliyati. Bu qobiliyat o‘quvchi shaxsining rivojini loyihalashga,
o‘quv-tarbiya mazmunini, shuningdek, o‘quvchilar bilan ishlash metodlarini tanlab
olishga imkon beradi.
11. Gnostik qobiliyat – tadqiqotga layoqatlilik bo‘lib, o‘z faoliyatini, bu faoliyat
jarayonini va uning natijalarini tekshirish hamda o‘rganish natijalariga muvofiq
faoliyatni qayta qurish qobiliyatidir.
Pedagogik qobiliyatlarni har tomonlama o‘rganish qobiliyatlar shaxsning aql-
idroki, his-tuyg`usi va iroda sifatlarining namoyon bo‘lishidan iborat ekanligini
ko‘rsatdi. Pedagogik qobiliyatlar umumiy qobiliyat: masalan, adabiy va ilmiy ijod
qilish, loyihalash qobiliyatlari bilan bog`langan. Ular o‘qituvchi faoliyatining
samaradorligini oshiradi. Bunday o‘qituvchilar o‘z o‘quvchilarini (talabalarni) ana
shu faoliyatga jalb qila borib, ularga ta’lim va tarbiya berishda katta
muvaffaqiyatlarga erishmoqdalar.
Pedagogik takt tushunchasi. Takt ahloqiy tushuncha bo‘lib, u insonlarning o‘zaro
munosabatlarini muvofiqlashtirish, tartibga solish, insonparvarlik g’oyalariga
asoslangan bo‘lib, andishali hulq, har qanday ziddiyatli vaziyatlarda ham inson](/data/documents/5cb115dd-631b-4075-a19f-a6ad23f8d8ac/page_19.png)
![hurmati saqlanib qolishini talab qiladi. Har bir insondan, ayniqsa o‘qituvchidan
andishali bo‘lish talab qilinadi.
Boshqacha qilib aytganda, pedagogik takt bu o‘qituvchining ta’lim oluvchilar
oldida o‘zini tutishni bilishi, ta’lim oluvchining holatini, intilishlari, qiziqishlarini
tushuna olishi va eng samarali ta’sir yo‘lini topa olishidir.
Pedagogik takt – o‘qituvchi kasbiy mahoratining asosi bo‘lib, o‘quv chilarga barcha
demokratik talablar asosida pedagogik ta’sir o‘tkazish, muloqotni insonparvarlik
tuyg’ulari asosida o‘rnatish o‘lchovi, o‘quv chilarda mustaqil fikr yuritishni hamda
ongli intizomni tarkib toptirish ko‘nikmalarini hosil qilish shaklidir. Pedagogikada
o‘qi tuvchining o‘quv chilar bilan munosabati ularning yosh xususiyatlariga qarab
belgi lanishi va bu qonuniyatga amal qilinishi qat’iy talab qilinadi. Shunday ekan,
o‘qituvchi ta’lim–tarbiya jarayonida hali to‘liq shakllanmagan, ta’s irlarga va ruhiy
kechinmalarga tez beriluvchi, ota–onasining sevimli farzandi bo‘lgan murg’ak qalb
egalari bilan muloqot qilayotganligini aslo unutmasligi kerak.
O‘quvchilar bilan muloqotda pedagogik taktga zid bo‘lgan qo‘pollik, adolatsizlik,
qo‘rqitish, haqorat, mensimaslik, pedagogikaga zid bo‘lgan jazolash usullarini
qo‘llash va boshqa ular shaxsiga salbiy ta’sir qiladigan turli jargon so‘zlar ishlatish
o‘quvchilar qalbini umuman tuzalmaydigan darajada jarohatlab qo‘yishi, yoki
o‘qituvchining obro‘siga putur etka zishi mumkin. O‘qituvchi va o‘quvchi
o‘rtasidagi bunday qarama-qarshi liklar, ko‘pincha, dars va darsdan tashqari
jarayonlarda sodir bo‘ladi. Bunda ayniqsa yosh o‘qituvchilarning pedagogik takt
sirlarini bilmasligi, tajribasizligi pand beradi.
O‘qituvchining taktik mahorati birdaniga shakllanib qolmaydi, u yillar davomida
pedagogik faoliyatda, ustozlar tajribasini o‘rganishda, dars jarayonida, sinfdan
tashqari faoliyatda va tarbiyaviy soatlarda o‘quv chilar bilan muloqotda
takomillashib boradi. Dars jarayonida peda gogik mahoratning asosi bo‘lmish
pedagogik taktga ega bo‘lish o‘qi tuvchi uchun juda zarurdir.
Shunday qilib, pedagogik takt bu o‘qituvchining ta’lim oluvchilarga nisbatan
amalga oshiradigan ta’sirining mezonidir.](/data/documents/5cb115dd-631b-4075-a19f-a6ad23f8d8ac/page_20.png)
![Taktikani tanlash va uni qo‘llash qoidalari. Taktika tanlash turli vaziyatlarda
xilma-xil rollarni bajarish bilan bog’liq. Bu haqida ma’lumotni psixoterapevt
A.B.Dobrovich kitoblaridan olish mumkin. Bu to‘rtta pozitsiya bo‘lib, ular
quyidagicha: “yuqoridan pastga”, “pastdan yuqoriga”, “yonma-yon” va
“aralashmaslik” pozitsiyasi.
“Yuqoridan pastga” pozitsiyasida o‘qituvchi mustaqil hal etishni namoyish etadi,
mas’uliyatni o‘z zimmasiga oladi. Bu pozitsiya “ota-ona” pozitsiyasi.
“Pastdan yuqoriga” pozitsiyasi tobelik, shaxsning o‘ziga ishonmasligi.
A.B.Dobrovich so‘zi bilan aytganda, bu “ta’lim oluvchi” pozitsiyasi.
“Yonma-yon” pozitsiyasida farosatlilik va vazminlik, vaziyatga qarab ish tutish,
boshqalarning ham manfaatini o‘ylash, o‘zi va ular o‘rtasida mas’uliyatni to‘g’ri
taqsimlash ifoda etiladi. Bu “katta odam” pozitsiyasi.
«Aralashmaslik» pozitsiyasi – aralashmaslik, faollikni namoyon etmaslik.
Har bir pozitsiyaning qo‘llanishi vaziyat talabiga mos tanlanadi.
Pedagogik texnika haqida ma’lumot. Pedagogik texnika – o‘qituvchining
nafaqat ta’lim–tarbiya jarayo nida, balki butun kasbiy faoliyatida zarur bo‘lgan
umumiy pedagogik bilim va malakalari majmuidir. Pedagogik texnikaning muhim
jihatlari – bu avvalo o‘qituvchining mahoratini belgilovchi kasbiy ko‘nikmalari
hisoblanadi, ya’ni uning savodli va ifodali so‘zlay olishi, o‘z fikr-mulo hazasini va
bilimini tushunarli tilda ta’sirchan bayon qilishi, his-tuy g’u sini jilovlay olishi,
o‘zining shaxsiy xususiyatlariga xos mimik va panto mimik qobiliyatlarga ega
bo‘lishi, aniq imo-ishora, ma’noli qarash, rag’batlantiruvchi yoki istehzoli
tabassum, so‘zning cheksiz qudrati orqa li o‘quvchilar ongiga va tafakkuriga ta’sir
o‘tkazishi, hozirjavoblik, psixologik bilimlarga ega bo‘lishi kabilardir.
O‘qituvchining pedagogik texnikasi qanday ko‘nikma va malaka lardan iborat
ekanligi, pedagogik texnika vositasida o‘qituvchi ta’lim muassasalarida ta’lim-](/data/documents/5cb115dd-631b-4075-a19f-a6ad23f8d8ac/page_21.png)
![tarbiyaviy faoliyatni zamonaviy talablar asosida qanday tashkil qilishi,
o‘quvchilarga tarbiyaviy ta’sir ko‘rsatishida qan day ahamiyatga ega ekanligi kabi
muammolar hozirgi kungacha dunyo olimlarining diqqatini o‘ziga jalb etib
kelmoqda.
Hozirgi kunda pedagogik texnika tushunchasi ikkita guruhga bo‘lib o‘rganiladi.
Birinchi guruh komponentlari o‘qituvchining shaxsiy axloqiy fazilatlari va xulqi
bilan bog’liq bo‘lib, ta’lim–tarbiya jarayonida o‘z–o‘zini boshqarish malakalarida (
refleksiya) namoyon bo‘ladi:
ta’lim-tarbiya jarayonida o‘z xatti-harakatlarini boshqarishi, (mi mi ka,
pantomimika);
ta’lim-tarbiya jarayonida o‘z hissiyotini va kayfiyatini jilovlay oli shi va turli
nojo‘ya ta’sirlarga berilmaslik;
mukammal ijtimoiy perseptiv qobiliyatlarga (diqqat, kuzatuv chan lik, xayol)
egaligi;
nutq texnikasini (nafas olish, ovozni boshqarish, nutq tempi) bili shi va o‘z
o‘rnida qo‘llay olishi.
Pedagogik texnikaning ikkinchi guruh komponentlari o‘qituvchining shaxs va
jamoaga ta’sir ko‘rsatish malakalari bilan bog’liq bo‘lib, bu guruh ta’lim-tarbiya
jarayonining texnologik tomonini qamrab oladi:
o‘qituvchining didaktik, tashkilotchilik, konstruktiv, kommu nika tiv
qobiliyatlari;
ma’lum bir reja asosida o‘z oldiga qo‘yilgan talablarning baja rilishini
nazorat qilishi;](/data/documents/5cb115dd-631b-4075-a19f-a6ad23f8d8ac/page_22.png)
![
ta’lim muassasasida va o‘quvchilar jamoasida ta’lim-tarbiya bilan bog’liq
bo‘lgan ijodiy faoliyatni tashkil eta olishi;
o‘quvchilar bilan pedagogik muloqot jarayonini bir muvozanatda saqlab
boshqara olishi.
O‘qituvchining tarbiyalanuvchi obyektlar oldida o‘z harakatlarini boshqarishida
aktyorlik san’atiga xos bo‘lgan xususiyatlari, ya’ni mimik va pantomimik
qobiliyatlari muhim rol o‘ynaydi. Aktyor bir obrazni ma’lum bir muddatda
tayyorlab, bir yoki bir necha marotaba bir xil ko‘ri nishda sahnada namoyish etsa,
o‘qituvchi butun o‘quv yili davo mida, har bir darsda yangi mavzuni o‘tilgan
mavzular bilan bog’lab, zamonaviy innovatsion usullar vositasida o‘quvchilar
ongiga etkazish uchun chuqur tayyorgarlik ko‘radi, sinf jamoasidagi o‘ziga xos
pedagogik va psixo logik muhitni, har bir o‘quvchining shaxsiy xususiyatlarini
e’tibor ga olib pedagogik faoliyat ko‘rsatishga majbur. Bunday ulkan mas’uliyatni
yuqori saviyada bajarish uchun o‘qituvchidan yuksak pedagogik texnik
tayyorgarlikka ega bo‘lish talab etiladi.](/data/documents/5cb115dd-631b-4075-a19f-a6ad23f8d8ac/page_23.png)
Reja: 1.Pedagogik mahorat haqida tushuncha. 2.Pedagogik qobilyatlar va pedagogik texnika haqida tushuncha.
Pedagogik mahorat – pedagogik kategoriya sifatida. «Ta’lim to‘g`risida»gi Qonun va «Kadrlar tayyorlash milliy dasturi» ta’lim sohasida amalga oshiriladigan ishlarning maqsadi, vazifalari va yo‘nalishlarini belgilab berdi. Bu vazifalarni amalga oshirish, avvalo o‘qituvchiga, uning bilimi va kasb mahoratining shakllanganlik darajasiga bog`liq. Zero, o‘qituvchi zimmasiga yuklatilgan vazifalarni nechog`lik vijdon, aql va pedagogik mahorat bilan bajarilishi jamiyat kelajagini ta’minlovchi muhim omildir. Pedagogik mahorat asoslari fanining paydo bo‘lishi buyuk pedagog A.S.Makarenko (1889-1939) nomi bilan bevosita bog`liq. U bolalar kalonnasidagi faoliyatida, ya’ni faqat tarbiyasini emas, ma’naviy qiyofasini ham yo‘qotgan bolalar bilan ishlab, ularning benihoya hurmati va ishonchiga sazovor bo‘ldi. Shaxsiy tarbiyaviy usuli bilan butun olamga mashhur bo‘lganligining o‘zi ham A.S.Makarenkoning yuksak pedagogik mahorat cho‘qqisiga erishganligining yaqqol dalilidir. YUNESKO qarori bilan uning 100 yilligiga 1988 yil - «Makarenko yili» deb e’lon qilindi. A.S.Makarenko bo‘lajak pedagog talabalik davridayoq pedagogik mahorat sirlarini o‘rganishi zarurligini ta’kidlab, shunday deydi: «Tarbiyachi tashkil etishni, yurishni, hazillashishni, quvnoq, jahldor bo‘lishni bilishi lozim, u o‘zini shunday tutishi lozimki, uning har bir harakati tarbiyalasin». Buyuk pedagogning bu fikriga Ukraina pedagogika instituti olimlari katta mas’uliyat bilan qarashdi. Ular bir necha yillar davomida Makarenko pedagogik mahorati maktabini, mavjud bo‘lgan ilg`or nazariya va amaliyotni atroflicha tahlil qilishdi. Natijada 1979 yili «Pedagogik mahorat asoslari» fani yaratildi va u barcha pedagogika oliy o‘quv yurtlarida o‘qitila boshlandi. Bu fanning tuzilish prinsipining o‘ziga xosligi shundaki, u pedagogda shaxs va jamoaga ta’sir eta olishni ta’minlaydigan va turli fanlarga bog`liq bo‘lgan bilimlarni tanlab, ularni o‘zida mujassamlashtiradi. Shuning uchun ham fan dasturiga pedagogik mahorat mohiyati, o‘quvchiga ta’sir etish vositalari va usullari kabi pedagogik mahoratning odatdagi masalalaridan tashqari, teatr pedagogikasi va notiqlik san’ati haqidagi
ma’lumotlar ham kiritilgan. Bu fanni o‘rganish pedagogika, psixologiya, metodika va boshqa pedagogik fanlardan egallangan bilimlarga asoslanadi. Pedagogik faoliyat bu mazmunini o‘quvchilarni o‘qitish, tarbiyalash, rivojlantirish tashkil qilgan faoliyatdir. Shuni yodda tutish kerakki, pedagogik faoliyat bu bir tomonlama emas, balki ikkitomonlama (hamkorlikdagi) faoliyatdir. Unda ikkita faol tomon ishtirok etadi: o‘qituvchi – o‘quvchi (o‘quvchi). Maqsad – o‘quvchi, o‘quvchi shaxsi, uning rivojlanishidir. Mohir pedagog deb ta’lim-tarbiya jarayonini samarali tashkillay oladigan, buning uchun o‘quvchi psixologiyasini yaxshi bilgan, o‘zida pedagog uchun zarur bo‘lgan kasbiy fazilatlarni mujassam etgan, ta’lim jarayonini zamonaviy pedagogik texnologiyalar qonuniyatlari asosida samarali tashkillay oladigan va olib boradigan pedagogga ayta olamiz (shu sababli pedagogik texnologiya va pedagogik mahorat fanlari bir o‘quv faniga birlashtirilgandir). Mahorat faoliyatda namoyon bo‘ladi. Pedagogika fanida “pedagogik mahorat” tushunchasining turli ta’riflari mavjud: pedagogik mahorat pedagogik faoliyatning yuqori darajasi bo‘lib, u pedagogning belgilangan vaqt ichida optimal natijalarga erisha olishida namoyon bo‘ladi. (N.V.Kuzmina., N.V.Kuxarev); “o‘qituvchining ilmiy bilimlari, ko‘nikmalari, metodik san’ati va shaxsiy fazilatlari sintezi” (A.I.Sherbakov); “pedagogik faoliyatni egallanganlikning yuqori darajasi, ixtisoslikka doir bilim, ko‘nikma va malakalar hamda kasbiy ahamiyatli sifatlar majmui” (Pedagogik lug’at); “kasbiy faoliyatning yuqori darajada tashkillanishini ta’minlovchi shaxs
xususiyatlari kompleksi (o‘qituvchi faoliyatining gumanistik yo‘naltirilgani, kasbiy bilimlari, kasbiy qobiliyatlari va pedagogik texnikasi” (I.A.Zyazyun); “pedagogik mahorat deganda o‘qituvchining pedagogik–psixo logik bilimlarni, kasbiy malaka va ko‘nikmalarni mukammal egallashi, o‘z kasbiga qiziqishi, rivojlangan pedagogik fikrlashi va intuitsiyaci, hayotga axloqiy–estetik munosabatda bo‘lishi, o‘z fikr-mulohazasiga ishonchi va qat’iy irodasi tushuniladi” (I.P. Rachenko). pedagogik mahorat – pedagogik jarayonni bilish, uni tashkil eta olish, harakatga keltira olish, pedagogik jarayonning yuqori samaradorligini belgilovchi shaxsning ish sifati va xususiyatlari sintezi (N.N.Azizxo‘jaeva); “pedagogik mahorat – o‘qituvchilarning shaxsiy (bolajonligi, xayri xohligi, insonparvarligi, mehribonligi va h.k.) va kasbiy (bilimdonligi, zukkoligi, fidoyiligi, ijodkorligi, qobiliyati va hokazo.) fazilatlarini belgilovchi xususiyat bo‘lib, o‘qituvchilarning ta’lim-tarbiyaviy faoli yati da yuqori darajaga erishishini, kasbiy mahoratini doimiy takomil lash tirib borish imkoniyatini ta’minlovchi faoliyatdir” (A.Xoliqov); Yuqoridagi fikrlardan kelib chiqqan holda, “pedagogik mahorat” tushunchasiga quyidagi tarzda umumlashgan ta’rifni berish mumkin: Pedagogik mahorat – bu o‘quv jarayonining barcha shakllarini eng qulay va samarali holatda tashkil etish, ularni shaxs kamoloti maqsadlari tomon yo‘naltirish, talabalarda (o‘quvchilarda) dunyoqarash, qobiliyatni shakllantirish, ularda jamiyat uchun zarur bo‘lgan faoliyatga moyillik uyg`otishdir. Pedagogik mahoratning tarkibiy qismlari. Pedagogik mahorat yaxlit tizim sifatida quyidagi tarkibiy qismlardan iborat bo‘ladi:
- pedagog shaxsini insonparvarlik yo‘nalishiga ega bo‘lishi, uning qiziqishlari, qadriyat yo‘nalishlari va ideallarining oliy maqsad-barkamol avlod tarbiyalashga yo‘naltirilganligi; - mutaxassislik fanlari, o‘qitish metodikasi, pedagogika-psixologiyadan mukammal bilimga ega bo‘lish; - pedagogik qobiliyatga ega bo‘lish (muloqotga moyillik, ishchanlik, kelajakni tasavvur qila olish, kasbiy mustaqillik, sensor axborotlarni tezlik bilan anglash (yuzidan uqib olish); - pedagogik madaniyat va texnikani egallash, ya’ni o‘z-o‘zini boshqara olish, o‘zaro ta’sir etish va hamkorlikda ishlashni uddalash. Pedagogik mahoratning tarkibiy qismlari I. Ta’lim maqsadi, o‘quv-tarbiya jarayonining shaxsga yo‘naltirilganligi sifatidagi shaxsga yangicha qarash: 1) shaxs pedagogik jarayonning obyekti emas, subyekti sifatida aks etadi; 2) shaxs – qandaydir tashqi maqsadlarga erishish vositasi emas, ta’lim tizimi maqsadi; 3) har bir o‘quvchi qobiliyatli, ko‘plab o‘quvchilar iqtidorli; 4) shaxsning muhim sifatlari sifatida yuksak axloqiy qadriyatlar (yaxshilik, sevgi, mehnatsevarlik, vijdon, qadr-qimmat, fuqarolik va boshqalar) aks etadi. II. Pedagogik munosabatlarni insonparvarlashtirish va demokratlashtirish: 1) pedagogik muhabbat, o‘quvchilar taqdiriga qiziqish bilan qarash; 2) o‘quvchiga yuksak ishonch bilan qarash; 3) hamkorlik, muloqot mahorati; 4) to‘g’ridan-to‘g’ri majburlashdan voz kechish; 5) ijobiy rag’batlantirishning muhimligi; 6) o‘quvchi shaxsiga ta’lim subyekti, faollik va erkin tanlash sohibi sifatidagi munosabat; 7) o‘qituvchi va o‘quvchi huquqlarini tenglashtirish; o‘quvchining erkin tanlashga bo‘lgan huquqi tushuniladi.