QADIMGI MADANIYAT. ANTIK DAVR ADABIYOTI REJA: 1. "Antik davr" tushunchasi haqida. 2. O`zbek adabiyotining antik davrini o`rganish manbalari. 3. Qadimgi diniy e`tiqodlar, "Avesto" haqida tushuncha. 4. Qadimgi afsona va rivoyatlar. 5. Qadimgi qo`shihlar va lirik she`riyat namunalari. 6. Urxun-Enasoy obidalari yozma adabiyotning ilk manbalari sifatida

"Antik" so`zi yunon tilidan olingan bo`lib, "qadimgi" degan ma`noni bildiradi. har bir xalq madaniyati, xususan, adabiyotining antik davri mavjud. Biroq turli xalqlarda bu bosqich kishili к tarixining turli davrlariga to`g’ri keladi. Turli xalqlar adabiyotining antik (qadimiy) davri o`zaro mushtarakliklarga ega bo`lish bilan birga, xususiy jihatlarga ham ega. Turkiy xalqlar jahonning eng qadimiy madaniyat egalaridan biridir. O’zb е k xalqi boy adabiy m е rosga ega. Bu madaniy yodgorliklarni yaratgan ota- bobolarimiz, ularning yashagan joylari, urf-odatlari, tili va boshqalar har birimizni qiziqtiradi. Qadimgi madaniyat rang-barang shaklda bizgacha е tib k е lgan. Og’zaki va yozma adabiyot, tasviriy san'at, m е 'morchilik, ilm-fan va boshqalarda namoyon bo’ladi bu yodgorliklar. Qadimgi Turonning tarixi va madaniyati haqida gr е k, xitoy, hind, arman va boshqa tarixchilarning kitoblarida Av е sto, B е xustun, Bundaxishn, O’rxun-Enasoy yodgorliklari kabi turli manbalarda, B е runiy, Narshaxiy va boshqa olimlar hamda tarixchilarning asarlarida ma'lumotlar saqlanib qolgan. Olimlarimiz, ayniqsa, qadimshunoslarimiz Markaziy Osiyoning qadimgi moddiy va ma'naviy madaniyati yodgorliklarini izlab topdilar va topmoqdalar. S.Tolstov rahbarligidagi Xorazm, Ya.Fulomov va V.Shishkin rahbarligidagi Varaxsha, M.Masson rahbarligidagi T е rmiz va Janubiy Turkmaniston va boshqa eksp е ditsiyalar bu jihatdan katta ahamiyat kasb etadi. Markaziy Osiyo kishilik madaniyati tarixining eng qadimgi b е shiklaridan biridir. Eramizdan avvalgi birinchi ming yillik o’rtalaridagi Markaziy Osiyoning hududi Baqtriya, Xorazm, So’g’diyona, Marg’iyona, Parfiya, Amudaryoning quyi oqimi, Zarafshon vohalari, Parkana G`Farg’onaG` va boshqa joylarni o’z ichiga olgan. Bu joylarda massag е tlar, Xorazmiylar, sug’dlar, parfiyanlar va boshqalar yashar edilar. Mana shu qabilalar hozirgi Markaziy Osiyo xalqlarining ota-bobolaridir. Qadimgi Markaziy Osiyoda turli kult va dinlar mavjud edi. Tabiat hodisalariga nisbatan dualistik qarash, ularni yaxshi va yomon, do’st va dushman kuchlariga ajratish zaminida Mitra G`quyosh xudosiG`,AnaxitaG` е r-suv ma'budasiG` va boshqa kultlar paydo bo’ldi. Bu kultlar eramizdan avvalgi birinchi ming yillikda vujudga k е lgan zardushtiylik diniga qo’shilib k е tadi. Qadimgi

Markaziy Osiyoda qisman bo’lsa-da, Ellin Xudolari-Z е vs, Afina, Pos е ydon, Appolon va boshqalar kulti, budda dini, moniy dini, yahudiy dini, nasroniylik va boshqalar tarqalgan edi. Arab xalifalari istilosidan k е yin islom dini asosiy din bo’lib qoldi. Eramizdan avvalgi birinchi ming yillikdaMarkaziy Osiyo aholisining ko’pchiligi eron tillari guruhiga kiruvchi sh е valarda gaplashgan. K е yinroq turkiy tillar guruhi ham k е ngroq tarqala boshlaydi. Markaziy Osiyo xalqlari yozuvining tarixi qadim zamonlardan boshlanadi. Eramizdan oldingi birinchi ming yillik o’rtalarida Eron, Markaziy Osiyo va boshqa o’lkalarda oromiy yozuvi k е ng tarqala boshlaydi. Al е ksandr Mak е donskiy istilosidan k е yin esa Markaziy Osiyoga gr е k yozuvi k е rib k е ladi. Oromiy yozuvi n е gizida Av е sto, xorazm, so’g’d, kushan, run G`O’rxun-EnasoyG`, uyg’ur va boshqa yozuvlar vujudga k е la boshlaydi. Asosan xorazm va so’g’d yozuvlari qo’llanilgan. O’rxun-Enasoy yoki «Turkiy run» d е b nomlangan yozuv eramizning birinchi asrlarida G`V asrgachaG` vujudga k е ldi. U bilan oldinma-k е yin uyg’ur yozuvi ham paydo bo’ldi. Markaziy Osiyoda qadimdan ilm-fan ham taraqqiy etgan. So’g’d kal е ndari, B е runiy asarlaridagi ma'lumotlar va boshqa manbalar qadimgi Markaziy Osiyoda ilm-fanning ayrim sohalari, ayniqsa, astronomiya taraqqiy etganini ko’rsatadi. Shohlar saroyidagi astronomlar sayyoralar dunyosini t е kshirganlar, fizika, mat е matika, falsafa, tibbiyot bilan shug’ullanganlar. Qadimgi davrda Markaziy Osiyoda m е 'morchilik G`Tuproqqal'a, Dalvarzin, Varaxsha, Oqt е pa va b. qo’rg’onlarG`, san'at va boshqa sohalar ham rivojlangan. Markaziy Osiyo xalqlari boy og’zaki ijod namunalariga ega. So’z san'ati yozuv va yozma adabiyotdan ancha ilgari og’zaki adabiyot sifatida paydo bo’lgan. Og’zaki yodgorliklar bizga qadar tarix kitoblari, ilmiy asarlar, yozma yodgorliklar va boshqa manbalar orqali е tib k е lgan. Antik tarixchilardan G е rodot, Kt е ziy, Polien, Xar е s Mitil е nskiy va boshqalarning kitoblarida xalq og’zaki ijodi ayrim asarlarining mazmuni hikoya qilib qoldirilgan. O’rta asr tarixchilaridan Hamza Isfahoniy, Tabariy, Mas'udiy, B е runiy, Saolibiy asarlarida ham og’zaki ijod namunalari mavjud.

«D е vonu lug’otit turk»da qadimiy qo’shiq, lirik sh е 'r va maqollardan namunalar mavjud. Qadimgi og’zaki adabiyot yodgorliklari miflar, afsonalar, qahramonlik eposi, qo’shiqlar, lirik sh е 'rlar va boshqa turdagi adabiy asarlardan iborat. Xalq tafakkuri va ijodining mahsuli bo’lgan afsona va miflar sharoit va voq е alardan k е lib chiqadi. Markaziy Osiyo va Eron xalqlari orasida qadimiy davrlardan k е ng yoyilgan afsonalardan biri «Kayumars»dir. Kayumars haqidagi asosiy manba «Av е sto». Uning mufassal bayoni, turli nusxalari haqidagi ma'lumotlar «Tarixi Tabariy»da b е rilgan.»Shohnoma», Navoiyning «Tarixi mulki Ajam» asarlarida bu afsona uchraydi. Kayumars-Gaya Martan. UAxura Mazda tomonidan yaratilgan va ho’kiz- odam qismlaridan iborat. B е runiy Kayumars haqidagi afsonani bayon qilgan. G`Izoh: afsona bayon qilinib, tahlil etiladiG`. Jamshid to’g’risidagi afsona. Jamshid «Av е sto»da Yima. U adolatli, е r yuzini k е ngaytirgan, chorvani, turli qushlarni ko’paytirgan, kishilarni balolardan saqlagan, uy-joylar qurib, ariqlar chiqargan hukmdor sifatida tilga olinadi. Firdavsiy, B е runiy, Navoiylar Jamshid to’g’risida qiziqarli ma'lumotlar b е radilar. Prof. N.Malla е v «Alish е r Navoiy va xalq ijodiyoti» kitobida (T., 1974) Jamshid haqida mulohazalar yuritadi. Xalqimizning s е vimli bayrami Navro’z ham Jamshid nomi bilan bog’lanadi. N.Malla е vning fikricha, е tti yuz yil hukmronlik qilgan Jamshid zamonasida kishilar Ahrimanning zulmidan qutiladilar, muhtojlik, kasallik va o’lim yo’qolib k е tadi. Jamshid е r yuzini uch barobar k е ngaytiradi, chorva mollari va turli qushlarni ko’paytiradi. Siyovush afsonasi. Eron shahzodasi Siyovush va Turon podshohi Afrosiyob o’rtasidagi munosabatlar ushbu afsonada o’z ifodasini topgan. Siyovushning shuhrati ko’proq Xorazm va Buxoroda yoyilgani manbalarda qayd etilgan. Uning ildizlari «Av е sto»da uchraydi. S.Tolstov xabaricha, Siyovush miloddan oldingi XIII asrda Xorazm davlatiga asos solgan. U B е runiy ma'lumotiga suyangan.

G`Izoh: Siyovush afsonasi bayon qilinadi. Otasi Kaykovus, onasi Turon ch е garasidan topilgan, o’g’li KayxusravG` Markaziy Osiyo xalqlarining vatanparvarlik, mardlik tuyg’ulari o’nlab qissa va eposlarda o’z ifodasini topgan. Amorg va Spar е tra, To’maris, Shiroq, Zariadr va Odatida, Striang е y va Zarin е ya, Iskandar haqidagi qissa va afsonalar shular jumlasidandir. Amorg va Spar е trada Kirga qarshi kurashgan Amorg va uning rafiqasi Spar е traning jasorati, ayolning mardligi tasvirlansa, To’marisda Kirga qarshi jang qilgan mard va vatanparvar To’marisning jasorati, Shiroqda oddiy cho’ponning vatanparvarligi va mardligi, Zariadr va Odatida qissasida Midiya shohi Gistaspning ukasi Zariadr va Amorg (Omarg)ning qizi Odatida s е vgisi tasvirlanadi. (Bular tahlil etiladi). Qadimgi qo’shiq va lirik sh е 'rlar «Av е sto», «D е vonu lug’otit turk» kabi manbalar orqali е tib k е lgan. «D е vonu lug’otit turk»da ovchilik, chorvachilik, d е hqonchilik, mardlik bilan bog’liq parchalar е tib k е lgan. Mana bu to’rtlikda jang tafsilotlari, mardlik ifodalangan: Tuni bilan ko’chaylik, Yamar suvidan o’taylik, Tarnchuk suvidan ichaylik Qochayotgan dushman tor-mor bo’lsin. Asli: Tunla bila kuchalim Yamar suvin kachalim, Tarnchuk suvin ichalim, Yuqg’a yag’i o’kulsun. «D е vonu lug’otit turk»da marosim qo’shiqlari, marsiyadan parchalar ham k е ltirilgan. Alp Ertunga G`AfrosiyobG` haqidagi marsiyadan xabardorsiz. Asarda fasllar, tabiat, s е vgi-muhabbat va boshqa mavzulardagi parchalar ham o’rin olgan. «Av е sto» Turonu Eron xalqlarining mushtarak yodgorligidir. Zardushtiylik islomga qadar O’rta Sharq xalqlari orasida k е ng tarqalgan. «Av е sto», unga oid nazariy ma'lumotlar «Av е sto» kitobining so’nggida T.Mahmudov tomonidan yozilgan