logo
  1. Главная страница
  2. Рефераты
  3. Общий
  4. Qayta qurish siyosatining mohiyati. “Qayta qurish” sharoitida madaniy hayot

Qayta qurish siyosatining mohiyati. “Qayta qurish” sharoitida madaniy hayot

Загружено в:

08.08.2023

Скачано:

0

Размер:

33.650390625 KB
Скачать
Qayta qurish siyosati ning mohiyati . “Qayta qurish” sharoitida madaniy hayot Reja: 1. Sobiq SSSR da qayta qurish siyosatini va uning oqibatlari 2. Qayta qurish yillarida O‘zbekistonning ijtimoiy iqtisodiy ahvoli 3. Millatlararo munosabatlarning keskinlashuvi. Farg‘ona voqealari. XX asrning 80-yillari o‘rtalarida mamlakatimiz va jahonda «qayta qurish» tushunchasi keng iste’molga kirgan bo‘lib, u SSSRda totalitar tuzumni islohotlar yo‘li bilan o‘zgartirishga qaratilgan harakatni anglatardi. Qayta qurish siyosatining maqsadi va vazifasi mamlakatda to‘planib qolgan ijtimoiy-siyosiy, iqtisodiy, madaniy va mafkuraviy sohalardagi muammolarni qayta qurish yo‘li bilan hal etishdan iborat edi. Sovet jamiyatida boshlangan ijtimoiy-iqtisodiy, siyosiy va ma’naviy rivojlanishning mohiyatini belgilab bergan islohotlar o‘n yillar davomida etilib keldi. Bu islohotlarning zaruriyligi XX asrning 60-70-yillarida jahonda, aniqroq aytganda, rivojlangan mamlakatlarda yuz bergan chuqur texnologik o‘zgarishlar, insoniyat sivilizatsiyasining rivojlanishida sifat jihatidan yangi bosqich-postindustrial jamiyatga o‘tish bilan belgilangan edi. Ko‘pgina omillar 1985 yil arafasiga kelganda SSSR ijtimoiy-iqtisodiy va siyosiy jihatdan chuqur tushkunlikni boshdan kechirayotgani, real sotsializm amalga oshmaganidan dalolat berar edi. Sovet jamiyatida turmush darajasi va sifati, uning davomiyligi, kishilarning o‘rtacha umr kechirish darajasi, xususan, bolalar o‘limi, aholini keng iste’mol mollari va xizmatlari bilan ta’minlash ko‘rsatkichlari bo‘yicha SSSR nafaqat rivojlangan davlatlardan, balki taraqqiyoti o‘rtacha darajadagi kapitalistik mamlakatlardan ham ancha orqada qolib ketdi. Sovet jamiyatidagi ta’lim, ishchilar malakasi, ijro intizomi yuqori indus - trial jamiyat va zamonaviy texnologiyalarga qo‘yilgan talablarga javob bermas edi. Bu davrga kelib sotsializmning barcha jihatlarini, uning iqtisodiy asoslarini, ijtimoiy hayotini, siyosiy tuzumini, ma’naviy sohasini yangilashning qat’iy zaruriyati sezila boshladi. Ammo yangilanish jarayonining yo‘llari, shakllari va mohiyati darrov anglab olinmadi. Ko‘p narsalarni sovet jamiyati taraqqiyotining»qayta qurish» deb nom olgan tarixiy bosqichi jarayonida aniqlash, tuzatish va qayta ko‘rib chiqishga to‘g‘ri keldi. KPSS etakchisi va SSSR rahbari K.U.CHernenko vafotidan so‘ng KPSS Markaziy Komiteti Bosh sekretari lavozimiga saylangan M.S.Gorbachyov oradan 40 kun o‘tgach, o‘zining g‘oyaviy prinsiplari va yangi yo‘lini ilk marta keng jamoatchilikka e’lon qildi. 1985 yil 23 aprelda Moskvada bo‘lgan KPSS Markaziy Komitetining Aprel plenumida qilgan ma’ruzasida bu fikrlar aytildi. Xullas, KPSS MKning Aprel plenumi sovet jamiya ti hayotining barcha sohalarini chuqur isloh qilish yo‘lini e’lon qildi. Iqtisodiy taraqqiyotni jadallashtirish, jamiyatda oshkoralik va demokratiyani qaror toptirish, KPSS MK Bosh sekretari M.S.Gorbachyov tomonidan ilgari surilgan qayta qurish siyosati vaqt e’tibori bilan 1953 - 1956, 1964 - 1965, 1982 - 1983 yillardagi islohotlardan keskin farq qilib, 1985 yilda sovet jamiyatini kompleks tarzda yangilash zaruriyatini e’tirof qilgan edi. Qayta qurishning asosiy tarkibiy qismlari ijtimoiy hayotni demokratlashtirish va tub iqtisodiy islohot o‘tkazishdan iborat ekanligi e’lon qilindi. Hozirgacha ko‘pchilik tadqiqotchilar tomonidan mamlakatimiz va xorijda 1985 yil 23 aprel kuni SSSRda qayta qurishning boshlanish sanasi, deb e’tirof qilib kelinmokda. Aslida sovet jamiyatidagi qayta qurish jarayonlari bu sanadan boshlangani qaysi darajada haqiqatga mos tushadi? M.S. Gorbachyov Aprel plenumida so‘zlagan «KPSSning navbatdagi XXVII s’ezdini chaqirish, unga tayyorgarlik ko‘rish va o‘tkazish bilan bog‘liq vazifalar to‘g‘risida» nomli ma’ruzasida aslida muammoning quyidagi jihatlariga e’tibor qaratgan edi: «Mamlakatning tarixiy taqdiri, hozirgi dunyoda sotsializmning pozitsiyalari bizning bundan buyon ishni qanday olib borishimizga ko‘p jihatdan bog‘liq bo‘ladi. Bu ilmiy-texnika revolyusiyasi yutuqlaridan keng ko‘lamda foydalanib, sotsialistik xo‘jalik yuritish formalarini hozirgi sharoitlar va talab-ehtiyojlarga muvofiqlashtirib, sotsial-iqtisodiy taraqqiyotni ancha jadallashtirishga erishishimiz lozim. Boshqacha yo‘lning o‘zi yo‘q... Hozir mamlakat iqtisodiy rivojlanishini jadallashtirishga qanday qilib va nimalar hisobiga erisha oladi, degan masala asosiy masala bo‘lib turibdi. Biz Siyosiy byuroda shu masalani ko‘rib chiqib, yakdillik bilan buning uchun real imkoniyatlar mavjud, degan xulosaga keldik. O‘sish sur’atlarini, shunda ham talay darajada o‘sish sur’atlarini jadallashtirish vazifasini bemalol bajarsa bo‘ladi, buning uchun faqat ekonomikani intensivlash va fan-texnika taraqqiyotini jadallashtirishni butun ishimizning markaziga qo‘yish, boshqaruv va planlashtirishni, struktura va investitsiya siyosatini qayta qurish, hamma joyda uyushqoqlik va intizomni kuchaytirish, faoliyat uslubini tubdan yaxshilash zarur». Ma’ruzada Sovet Ittifoqida yuzaga kelib qolgan ijtimoiy-siyosiy va iqtisodiy tang holatdan chiqishning aniq yo‘li belgilanmay va islohotlar dasturi ishlab chiqilmay ushbu holatdan qutulish va yangi siyosiy burilish yasash uchun mavjud imkoniyatlardangina to‘g‘ri foydalanish nazarda tutilgan hamda unga umid qilingan edi. SHuning uchun plenumda fan- texnika taraqqiyotini jadallashtirish orqali mamlakatda ijtimoiy va iqtisodiy rivojlanishni jadallashtirish yo‘li e’lon qilindi. Xullas, bu plenumda partiyaning qayta qurish siyosati emas, aslida ijtimoiy-iqtisodii rivojlanishni jadallashtirish yo‘li e’lon qilindi. SHuningdek, siyosiy rahbariyat ko‘pgina muammolarni hal etish yo‘li-iqtisodiy o‘sish sur’atlarida vujudga kelgan pasayishni mamlakat mashinasozligining qoloqligini bartaraf etishdan iborat deb bilgan edi. Ularning fikricha, kuch-g‘ayratni ana shu muhim yo‘nalishlarga to‘plab, sovet iqtisodiyotini nisbatan qisqa muddat ichida yangi marralarga olib chiqish, so‘ngra esa ijtimoiy omillarni ham faollashtirish, xususan, sovet kishilari farovonligini oshirish mumkindek tuyulgan edi. SHu bilan birga xalq xo‘jaligini boshqarish tizimini takomillashtirish, mehnatni tashkil etishning yangi shakllarini rag‘batlantirish ko‘zda tutilgan edi. M.S.Gorbachyov tomonidan fan-texnika taraqqiyotini jadallashtirish masalalari yuzasidan 1985 yil 11 iyunda KPSS Markaziy Komitetida o‘tkazilgan kengashda qilingan «Partiya iqtisodiy siyosatining tub masalasi» nomli ma’ruzada birinchi marta qayta qurish siyosatining ayrim jihatlarini to‘g‘ri ko‘rsatishga harakat qilingan: «Fan-texnika taraqqiyotini jadallash - tirish va boshqarish sistemasini, butun xo‘jalik mexanizmini chuqur qayta qurishni qattiq talab qiladi... Xo‘jalik boshqarishni qayta kurishning asosiy yo‘nalishi bizga ravshan. U ham bo‘lsa, sotsialistik xo‘jalik afzalliklaridan to‘laroq va har tomonlama foydalanishdir. Biz demokratik sentralizmni yanada mustahkamlash va rivojlantirish yo‘lidan borishimiz kerak. Boshqarish va planlashtirishda markazlashtirishning samaradorligini oshirish, korxona va birlashmalarning xo‘jalik mustaqilligini va mas’uliyatini ancha kengaytirish, rahbarlik qilishning, xo‘jalik xisobi va tovar-pul munosabatlarining yanada epchilroq forma va metodlaridan, iqtisodiy vositalar va omillarning hammasidan aktiv foydalanish - qayta qurishning mohiyatidir. Markaz bilan joylarning kuch- g‘ayratlari birligi, sotsialistik xo‘jalik yuritishning xilma-xilligi va qayishqoqligi, ommaning tashabbusini keng rivojlantirish -muvaffaqiyatga erishishning ishonchli kalitidir». Bu paytda partiya rahbari bo‘lgan mamlakatdagi birinchi siyosiy shaxsning so‘zlariga diqqat bilan qaralsa, unda kelgusida ham SSSRda Markazning rahbarlik roli saqlanib qolishi, respublikalar uning talablariga bo‘ysunishi, xullas, markazlashtirish siyosati ifodalangan. Faqat bu siyosat endilikda «qayta qurish va taraqqiyotni jadallashtirish» kabi dabdabali iboralar bilan chirmalgan holatda aytildi va yillar davomida takrorlandi. Bu yillar da sovet jamiyatini qamrab olgan qayta qurish davrini quyidagi 2 bosqichga ajratish mumkin. Qayta qurishning birinchi bosqichi (1985-1986 yillar)- ma’muriy-tashkiliy tadbirlarning an’anaviy usullarda olib borilishi bilan izohlanadi. Mazkur bosqichda ilmiy-texnika taraqqiyoti yutuqlarini ishlab chiqarishga joriy etish asosida jamiyatda tub iqtisodiy taraqqiyotni jadallashtirish va uning asosida inson omilini faollashtirish mo‘ljallangan edi. Bu paytda SSSRning tarkibiy qismi bo‘lgan O‘zbekiston SSR ham mamlakatdagi qayta qurish jarayonlariga tortildi, uning qonuniyatlariga amal qildi. Qayta qurishning dastlabki davrlarida asosiy e’tibor mamlakat iqtisodiyotini rivojlantirish, fan-texnika taraqqiyotini jadallashtirishga qaratildi. SHuning uchun ham 1986 yil 1 mart kuni KPSS XXVII s’ezdining KPSS Markaziy Komiteti Siyosiy dokladi yuzasidan qabul qilgan rezolyusiyasida fan-texnika taraqqiyotini jadallashtirish masalalariga maxsus e’ tibor qaratilgan edi. Qayta qurishning dastlabki davrlarida asosiy e’tibor mamlakat iqtisodiyotini rivojlantirishga qaratildi. Ammo bunday jarayonni ijtimoiy munosabatlarni takomillashtirmasdan amalga oshirish mumkin emasligi tezda ayon bo‘lib qoldi. SHuning uchun 1986 yilda qayta qurish va ijtimoiy munosabatlar masalasiga alohida e’tibor qaratishga majbur bo‘lindi. Bunday siyosatning markazida esa jamiyatni demokratlashtirish, ma’muriy- buyruqbozlik va byurokratizmga, qonunsizlikka qarshi kurash turar edi. Bu davrda butun Sovet Ittifoqida bo‘lgani singari O‘zbekistonda ham dastlab ijtimoiy-siyosiy, iqtisodiy va madaniy hayotda ma’lum o‘zgarishlar yuz bera boshladi, kishilarning ijtimoiy faolligi oshdi, demokratiya sari ayrim qadamlar tashlandi, odamlarning siyosiy dunyoqarashi o‘zgara boshladi. Ammo tub o‘zgarishlar va barcha sohalarda haqiqiy islohotlarni amalga oshi - rish yo‘lidagi urinishlar muvaffaqiyat qozonmadi. Statistik ko‘rsatkichlarda qayd etilishicha, 1986 yildan boshlab mamlakat iqtisodiy ahvoli yanada yomonlasha boshladi, 1987 yil yanvardan ishlab chiqarishning o‘sish sur’atlari pasaya bordi, iqtisodiyotda inqirozli holat yuzaga keldi. Qayta qurishning birinchi bosqichi shu tarzda kutilgan natijani bermadi. Qayta qurishning ikkinchi bosqichi (1987 - 1989 yillar) - jamiyatning barcha jabhalarini kompleks tarzda isloh qilishni kun tartibiga qo‘ydi. Xullas, bunday vazifa kommunistik mafkura tomonidan 1987 yil yanvarda yanada aniqlashtirildi. Moskva shahrida 1987 yil 27-28 yanvarda bo‘lib o‘tgan KPSS MKning Plenumida M.S.Gorbachyov «Qayta qurish va partiyaning kadrlar siyosati to‘g‘risida» ma’ruza qildi. Unda siyosiy islohotlarning asosiy maqsadi oshkoralik va kadrlar siyosatini to‘g‘ri yuritish asosida so vet jamiyatini to‘liq demokratlashtirishga e’tibor qaratildi. Keyinchalik M.S.Gorbachyov o‘zining qayta qurish haqidagi mashhur kitobida bu g‘oyalarini davom ettirdi. Biroq siyosiy tuzumni isloh qilish va demokratlashtirish, keng xalq ommasining siyosiy va tarixiy jarayonlarda ishtirok etishi Markaz uchun kutilmagan oqibatlarga olib kelishi natijasida Moskva tomonidan si yosiy va iqtisodiy islohotlar boshi berk ko‘chaga kiritib qo‘yildi. Oqibatda 1989 yili nafaqat qayta qurishning ikkinchi bosqichi, balki SSSR aholisi, shu bilan birga, unga xayrihoh xalqlar umid ko‘zi bilan qarayotgan qayta qurish siyosatining o‘zi ham butunlay mag‘lubiyatga uchradi. Bu holat ham SSSR inqirozini tezlashtirdi va uning parchalanishiga olib keldi. Qayta qurish oshkoralik, demokratiya va fikrlar xilma-xilligining ma’lum ma’noda kuchayishiga imkoniyat yaratdi. Ammo mamlakatda tub demokratik o‘zgarishlarni amalga oshirish, boshlangan islohotlarni oxiriga etkazish mumkin bo‘lmadi. Zo‘rayib borayotgan iqtisodiy tanglik, siyosiy boshboshdoqlik ijtimoiy adolatga siyosiy yo‘l bilan erishish mumkinligiga ishonchsizlik uyg‘otdi. Xalq xo‘jaligini tanazzulga olib kelgan chuqur izdan chiqish jarayonlari, xalq ijtimoiy manfaatlarining nazar-pisand qilinmasligi kabi boshqa omillar bilan birgalikda KPSSning ulkan, biroq kutilayotgan natijalarni bermayotgan iqtisodiy siyosati butun ijtimoiy-siyosiy tizimning oqsashini oldindan belgilab berdi. Qayta qurishning mag‘lubiyati quyidagi uch sabab bilan izohlanadi. Birinchidan, qayta qurishning aniq, izchil, ilmiy jihatdan puxta ishlab chiqilgan strategiya va taktikasi yo‘q edi. Ikkinchidan, kommunistik partiya rahbarlari (partokratiya)ning katta bir qismi qayta qurish g‘alabasidan manfaatdor emas edilar. Ular har qanday demokratiya va oshkoralik totalitar tuzumning kushandasi ekanligini yaxshi bilishardi. Uchinchidan, M.S.Gorbachyov g‘oyasi aso sida qayta qurishni amalga oshirish mumkin emas edi. Sotsializmga xos sinfiy munosabatlar, davlat mulkchiligi, milliy va ijtimoiy sohadagi siyosat, yakkapartiyaviy rahbarlik, kommunistik mafkura, ma’muriy-buyruqbozlik tizimi umuman demokratiya bilan kelisha olmas edi. Ma’lumki, qayta qurish yuqoridan boshlandi. Mazkur jarayonning boshlanish paytida jamiyat a’zolari unga juda katta umid bog‘ladilar. Ro‘y berayot gan o‘zgarishlar, ayrim siyosiy, ijtimoiy va iqtisodiy islohotlar kishilarda ertangi kun va porloq kelajakka ishonch ruhini yana uyg‘otdi. Dastlabki davrda qayta qurish rahnamolari, ya’ni yuqorining quyi bilan munosabatlarida ma’lum kelishuvchilik va hayrihohlik sezildi. Lekin keyinchalik vaziyat butkul o‘zgardi. 1987 - 1988 yillardan boshlangan iqtisodiy inqirozning kuchayishi, ijtimoiy muammolarni hal etishdagi uquvsizlik, demokratik jarayonlar va oshkoralikning yarim yo‘lda qolib ketishi - bularning barchasi jamiyat a’zolarida qayta qurishga bo‘lgan munosabatni o‘zgartirdi. Qayta qurishning uchinchi yilida uning to‘liq mag‘lub bo‘lishi ko‘zga aniq tashlanib qoldi. Amaliy ishlar, foydali tadbirlar o‘rniga siyosiy jabhadagi turli tadbirlar: siyosiy safsatabozlik, quruq va’dalar, so‘z bilan ish birligining yo‘qligi jamiyatdagi loqaydlik holatini yanada kuchaytirdi. Ijtimoiy faollik o‘rnini sustkashlik, davlat va partiya siyosatiga ishonmaslik, befarqlik, loqaydlik va sovuqqonlik egalladi. SHuningdek, qayta kurish oshkoralik, demokratiya va fikrlar xilma- xilligining ma’lum ma’noda kuchayishiga imkon yaratdi. Aynan shu yillar odamlarning ijtimoiy faolligi oshib, turli partiyalar va norasmiy uyushmalar ham tashkil qilindi. Biroq bunday jarayonlarni madaniy shaklda xalqaro andozalar asosida olib borish imkoni bo‘lmadi. Buning ustiga, Ittifoqqa nisbatan O‘zbekistonda respublika rahbariyati demokratiya va oshkoralikning kuchayishiga turli to‘siqlar qo‘ydi. Bunga ko‘proq kommunistik mafkuraning yakkahokimligi, ma’muriy-buyruqbozlik tizimi asoratlari ta’sir qilar edi. Natijada tom ma’nodagi oshkoralikka erishib bo‘lmadi, demokratiya esa amalda navbatdagi siyosiy o‘yinlar ko‘rinishini oldi. Fikrlar xilma-xilligining turli ko‘rinishlari esa yuqorining siyosiy va g‘oyaviy masalalarda hurfikrlilik va demokratiyani ta’qib etishi asnosida yuz berdi. Ana shunday sharoitda O‘zbekistonning o‘sha paytdagi siyosiy rahbariyati Markaz oldida o‘zining no‘noq va noshudligini ko‘rsatdi. O‘zbekiston Kompartiyasi Markaziy Komiteti rahbariyati Markazdan qochish va uni inkor etish siyosati o‘rniga, ko‘proq unga yaqinlashish va mustahkam birlashish yo‘lini tanladi. O‘zbekistonning siyosiy rahbariyati Markaz vazifalarini tezroq uddalash, respublikaning Ittifoqqa boqimanda ekanligi to‘g‘risidagi soxta fikrlarni tasdiqlashdan va takrorlashdan nariga o‘tmadi. Ijtimoiy va ma’naviy sohada esa milliylikning har bir ko‘rinishi internatsionalizm mohiyatiga yot ekanligini isbotlashga harakat qilindi. Bu holat o‘zbek tilining maqomi, islom dini, milliy urf-odatlar, an’analar va diniy marosimlar, xususan, Navro‘z bayramiga munosabatda yaqqol ko‘rindi. Bu paytda O‘zbekiston Kompartiyasi Markaziy Komitetining ideologiya sekretari bo‘lib turgan Ra’no Abdullaeva hamda 1985 yili Toshkentga 15 yillik tanaffusdan keyin O‘zbekiston SSR Tashqi ishlar ministri lavozimiga qaytgan Rafiq Nishonov Markaz siyosatining asosiy ijrochilari bo‘lgan. Rafiq Nishonovich Nishonov 1986-1988 yillarda O‘zbekiston SSR Oliy Soveti Prezidiumining raisi, 1988 yil 12 yanvardan O‘zbekiston Kompartiyasi Markaziy Komitetini birinchi sekretari kabi mas’ul lavozimlarda faoliyat ko‘rsatdi. Keyinchalik SSSR tarqalgach, R.Abdullaeva va R.Nishonov Toshkent va Moskvada yashab, xotiralar yozish bilan shug‘ullanishdi hamda o‘z esdaliklarida Sovet Ittifoqi va KPSS emirilganligidan tashvishlanganliklarini oshkora bayon etishdi. Sovet jamiyati ishlab chiqarish samaradorligi, mahsulot sifati, fan-texnika taraqqiyoti bo‘yicha birin-ketin o‘z mavqeini qo‘ldan boy bera boshladi, jahonning rivojlangan mamlakatlariga nisbatan oradagi farq xavfli ravishda ortib bordi. Sovet iqtisodiyoti jahonda bu borada yuz berayotgan yangiliklarga butunlay e’tibor bermaydigan bo‘lib qoldi, mahsulotning sifati va raqobatga dosh berolmasligi bilan orqada qolib ketdi. Xo‘jalik organizmiga sovet hokimiyati yillarida o‘rnashib qolgan bun day illatlar yoki to‘g‘anoq mexanizmi O‘zbekiston iqtisodiyotiga yana ham ko‘proq zarar etkazardi. Yo‘l qo‘yilgan qo‘pol xatolar, nuqsonlar, madaniy xo‘jalik yuritish prinsiplarining to‘g‘ridan-to‘g‘ri buzilishi natijasida iqtisodiyot olg‘a tomon siljishida eng muhim bo‘lgan yo‘nalishlar barbod bo‘la boshladi. O‘zbekiston SSR xalq xo‘jaligining bir tomonlama (paxtachilikka) ixtisoslashganligi, inson sog‘lig‘i uchun zararli bo‘lgan kimyo va boshqa ish - lab chiqarish korxonalarining o‘ylamasdan aholi zich yashaydigan joylarda qurilishi, qishloq xo‘jaligida, ayniqsa, paxtachilikda kimyoviy moddalardan, zararli pestitsidlardan keng foydalanish atrof-muhit, atmosfera, shuningdek, millionlab kishilar yashab turgan joylarining ekologik ahvolini murakkablashtirib yubordi. Orol dengizining shiddat bilan qurib borishi ahvolni yanada qiyinlashtirdi, bu hol butun O‘rta Osiyo va Qozog‘iston mintaqasi uchun ekologik muhitni halokat yoqasiga olib keldi. 1989 yildagi Farg‘ona voqealari Farg‘ona vodiysida XX asr 80 - 90-yillarida o‘ziga xos murakkab demografik vaziyat hukm surgan. Tarixan yuzaga kelgan aholi tabiiy o‘sish darajasining tezlashuvi natijasida mintaqada siyosiy-iqtisodiy va etnodemografik muammolar keskinlashuvi sodir bo‘lgan va bu ma’lum darajada o‘ziga xos chi gal ijtimoiy, iqtisodiy va psixologik sharoitni yuzaga keltirgan. Ma’lumki, Ikkinchi jaxon urushi davrida SSSR Davlat Mudofaa Komite ti rahbari I.V.Stalinning 1944 yil 14-noyabrdagi qaroriga ko‘ra, 120 000 nafar mesxeti turklari Gruziyaning janubi-g‘arbiy hududidagi tarixiy Mesxetiya va Javaxetiya viloyatlaridan O‘rta Osiyo va Qozog‘iston respublikalariga ko‘chirildi. O‘rta Osiyoga deportatsiya qilingan mesxeti turklarining eng ko‘p qismi O‘zbekistonga joylashtirilgan edi. Ba’zi ma’lumotlarga qaraganda, 1989 yilda mesxeti turklarining O‘zbekistondagi umumiy miqdori 106 700 kishi bo‘lib, ulardan Toshkent viloyatida 43 200 kishi, Samarqand viloyatida 18 500 kishi, Sirdaryo viloyatida 18 700 kishi, Farg‘ona viloyatida 13 600 kishi (aslida Farg‘ona viloyatida ular 17 000 kishi bo‘lgan), Andijon vi loyatida 5000 kishi, Namangan viloyatida 3000 kishi, Buxoro viloyatida 1500 kishi istiqomat qilgan. Mesxeti turklarining katta guruhlaridan biri Farg‘ona vodiysiga joylashtirilgan edi. Ular, asosan, viloyatning Quvasoy shahrida, shuningdek, Farg‘ona, Marg‘ilon, Qo‘qon shaharlarida, Toshloq, Komsomolsk (hozirgi YAngi Marg‘ilon) posyolkalarida, Oxunboboev, Quva, Rishtoy, Farg‘ona, Ki rov (hozirgi Beshariq) rayonlarida yashar edilar. Ularni qishloq joylarida joylashtirishga buyruq berilgan bo‘lsa ham, biroq mesxeti turklari ko‘proq viloyatning shaharga yaqin va rayon markazlarida joylashtirildi. Quvasoy shahri Farg‘ona viloyatining sharqiy qismida, Qirg‘izistonning O‘sh viloyati chegarasiga yaqin joyda joylashgan edi. 1989 yil 1 iyunda shahar aholisi 58 400 kishi bo‘lib, uning milliy tarkibi xilma-xilligi bilan ajralib turar edi. O‘zbekiston Kompartiyasi Markaziy Komiteti uchun tayyorlangan maxsus ma’lumotnomada keltirilishicha, Quvasoyda 47 ta turli millat va elat vakillari, jumladan, 29 100 nafar o‘zbeklar, 15000 nafar tojiklar, 7200 nafar qirg‘izlar bilan birgalikda 4340 nafar mesxeti turklari, 1400 nafar qrim-tatarlari, 6600 nafar ruslar istiqomat qilgan. Farg‘ona voqealari etnik va maishiy asosda (turli millat vakillarining restorandagi o‘zaro mushtlashuvi) bilan boshlangan bo‘lishiga qaramasdan, fojianing chuqur ildizlari Farg‘ona vodiysida yashayotgan aholining, eng avvalo, o‘zbeklarning og‘ir ijtimoiy-iqtisodiy ahvoli bilan bog‘liq edi. Markazning O‘zbekistonda olib borgan siyosati, bu siyosatni izchil amalga oshirgan mahalliy partiya, sovet va xo‘jalik organlarining tub aholi manfaatlariga pisandsiz bilan qarashi, hokimiyatning boshqaruv organlarida poraxo‘rlik va korrupsiyaning avj olishi, jinoyatchilikning kuchayishi o‘n yillar davomida to‘plangan muammolarni yana ham keskinlashtirdi. Voqealarning sabablari O‘zbekiston Kompartiyasi Markaziy Komitetining birinchi sekretari lavozimiga 1989 yil 23 iyunda saylangan Islom Karimov tomonidan shunday tasvirlanadi: «Farg‘ona voqealarining sabablarini o‘rganish jarayonida yana shu narsa ma’lum bo‘ldiki, bu erdagi ayrim rahbarlar xalqning dardini tinglash, muammosini hal qilish o‘rniga soya- salqin kabinetlarning eshiklarini mahkam yopib olgan edi. Odamlar o‘z rahbarlariga muammolarini ayta olmas, rahbarlarning ham to‘planib qolgan murakkab masalalar echimi bo‘yicha xalqqa aytadigan gapi yo‘q edi. Ko‘pchilik amaldor shaxslar, jumladan, Toshloq rayonidagi mansabdor shaxslar qonun-qoidalarni buzib, ochiq-oydin poraxo‘rlik qilishgan. Ular o‘zlariga, qarindosh-urug‘lariga yakka tartibda uy-joy qurish uchun er uchastkalari ajratib, katta miqdorda ssudalar olishgan. Lekin er va qarz olishga muhtoj bo‘lgan 400 nafar oddiy mehnatkashga rad javobi berilgan. Sotish uchun 319 ta avtomashina ajratilganda, shulardan 236 tasi rayonda yashamaydigan, hatto, boshqa respublikalarda yashaydigan kishilarga noqonuniy tarzda taqsimlangan. Gazlashtirish, suv ta’minoti, ishga joylashtirish masalalariga yillar mobaynida umuman e’tibor qaratilmagan edi». Quvasoyda 1989 yil may oyida bo‘lgan bir qancha bezoriliklar, ayniqsa, mesxeti turk yoshlarining tartibsizliklarni keltirib chiqishlari Farg‘ona voqealarining boshlanishiga bir turtki vazifasini o‘tadi. Bu holatdan mes xeti turklari vaziyatni keskinlashtirib, o‘z tarixiy vatanlariga qaytishni tezlatish yo‘lida foydalanmoqchi bo‘lishadi. Quvasoyda yashovchi mesxeti turklarining aksariyati savdo muassasalarida, maishiy xizmat va boshqa shu kabi sohalarda faoliyat olib borishar, shahardagi ko‘pgina daromadli jabhalarda ham ushbu xalq vakillari xizmat qilar, natijada bu erdagi juda ko‘p er uchastkalari va qurilish ob’ektlari ularning hissasiga to‘g‘ri kelar edi. SHuning uchun bu davrda Quvasoydagi boshqa millatlarga nisbatan mesxeti turklarining iqtisodiy ahvoli nisbatan yaxshi edi. Xullas, «tadbirkor va uddaburon» bo‘lgan mesxeti turklari mahalliy hokimiyat organlari bilan yaxshi munosabatda bo‘lib, iqtisodiy jihatdan ularni «ta’minlab» turishgan. Quvasoy shahrida hukm surgan ijtimoiy tanglik natijasida unda yashovchi turli millatlar, jumladan o‘zbeklar va mesxeti turklari orasida janjal chiqdi. Natijada, ular o‘rtasida jiddiy qonli to‘knashuvlar yuz berdi. Bu qarama- qarshilik butun may oyi davom etgan. Lekin yuz bergan bezoriliklar va jinoyatlar mahalliy sovet va partiya idoralari tomonidan etarli darajada e’tibor berilmadi. Turli millat vakillari bo‘lgan yoshlar o‘rtasidagi to‘qnashuv va tartibsizliklarning asosiy aybdorlari tegishli organlar tomonidan o‘z vaqtida jazolanmagan va ularga nisbatan tegishli choralar ko‘rilmagan. SHuningdek, mazkur voqealar tafsiloti sovet hokimiyati to monidan odatdagidek xalqdan sir tutilgan, o‘z vaqtida keng jamoatchilikka ma’lum qilinmadi. Respublikaning asosiy rasmiy gazetalari bo‘lgan «Sovet O‘zbekistoni» va «Pravda Vostoka» kabi nashrlar Quvasoy voqealari boshlanganidan ancha vaqt o‘tgach, Farg‘onadagi fojialar haqida noto‘g‘ri va bir tomonlama yoritilgan ma’lumotlarni chop etishdi. Bu gazetalarda faqat «jabrdiyda» sifatida mesxeti turklari ko‘rsatildi. Butun SSSRda yashovchi boshqa millatlar o‘rtasida o‘zbek xalqiga nisbatan noto‘g‘ri qarash shakllantirildi. «Quvasoy shahrida mesxeti turklari bilan o‘zbeklar ayrim guruhlarining vakillari o‘rtasida boshlangan etnik nizolar» jumlalari bilan boshlanuvchi qisqacha rasmiy xabarlar bosib chiqarildi. Moskvadagi markaziy nash rlar bo‘lgan «Ogonyok» jurnali, «Sobesednik» va «Semya» haftanomalari, «Pravda», «Trud», «Krasnaya zvezda» va «Izvestiya» gazetalaridan o‘rnak olgan «Pravda Vostoka» nashri bu fojiada asosiy aybdor sifatida o‘zbek xalqini aybladi. Rasmiy ma’lumotlarga ko‘ra, birinchi bo‘lib mesxeti turklari mahalliy aholi vakillariga nisbatan sovuq qurol ishlatganlar. Tergov-sud materiallarida bu haqda so‘z boradi. Hatto militsiya xodimlari mesxeti turklariga murojaat qilib, «o‘zbeklarga tegmanglar, ularni o‘tqazib yuboringlar» deyishlariga qaramay, ular katta to‘qnashuvni keltirib chiqargan. Natijada 72 nafar o‘zbek, tojik, qirg‘iz millatlariga mansub kishilar, bir nechta militsiya xodimlari og‘ir yarador holatda shifoxonaga keltirilgan. Vaziyat 24 may kuni kechqurun nihoyatda keskinlashadi. 25 may kuni jamoatchilik tartibini saqlash maqsadida Quvasoy shahriga O‘zbekiston SSR Ichki ishlar ministrining qo‘shimcha kuchlari olib kelindi. SHuningdek, bu erga, O‘zbekiston SSR Ichki ishlar ministri Uchqun Rahimov, Davlat xavfsizlik qo‘mitasi raisining o‘rinbosari va respublika prokurori ham kelishdi; sovet, partiya va komsomol faollari hamda ishchilardan qo‘shimcha ko‘ngilli drujinalar tuzildi. Quvasoydagi vo q ealar h a q idagi axborot viloyat va rayon gazetalarida cheklangan ma’lumot berildi. Axborotning etishmovchiligidan tartibsiz liklarning tashkilotchilari vaziyatni sun’iy ravishda keskinlashtirish uchun ustalik bilan foydalandilar, milliy hissiyotlarni avj oldirishga urindilar. Quvasoy shahridagi «vahshiylar» haqida «noma’lum kishilar» tomonidan maxsus laboratoriyalarda ataylab tayyorlangan fotomontajlardan, turli vahimali mish-mishlar va bo‘htonlardan, zo‘ravonlik va yoshlarni qo‘rqitishdan, odamlarni pulga yollash va aldash usullaridan foydalanildiki, bularning hammasi oradan ko‘p o‘tmay Marg‘ilon va boshqa shaharlarda fojiali voqealarga olib keldi. «SHonli mehnat» gazetasida 26 may kuni rayon partiya komiteti (ray kom) va rayon ijroiya qo‘mitasi (rayijroqo‘m)ning aholiga murojaatnomasi e’lon qilindi. SHu kuni tub aholi va mesxeti turk ayollari bilan uchrashuv o‘tkazilib, ularda tinchlikni saqlash uchun muqaddas onalik burchlarini bajarishlari va boshqa muammolarni hal etish yo‘lida o‘z hissalarini qo‘shishlari kerakligi da’vat etildi. Quvasoyda bo‘lgan to‘qnashuv va mojarolarning oldini olish komissiyasi tarkibida Toshkentdan maxsus jo‘natilgan O‘zbekiston Kompartiyasi Markaziy Komiteti bo‘lim mudiri SH.Ziyomov va mas’ul xodim P.Abdurahmonov 26 mayda «Farg‘ona viloyatining Quvasoy shahrida milliy asoslarda yuzaga kelgan salbiy voqealar haqida» maxsus axborot tayyorladilar. Unda mualliflar sodir bo‘lgan voqealarning asl mohiyatini aholiga to‘g‘ri tushuntirish lozimligi, Farg‘ona viloyatidagi dolzarb ijtimoiy- iqtisodiy muam molarni zudlik bilan hal etish chora-tadbirlarini, bu voqealarning boshqa hududlarda yuz berishi oldini olish uchun harakat qilishni taklif etganlar. Biroq O‘zbekiston Kompartiyasi Markaziy Komiteti ideologiya sekretari M. Xolmuhamedov tomonidan zaruriy chora-tadbirlar ko‘rilmadi, aksincha, O‘zbekistonda millatlararo to‘qnashuvlar haqidagi barcha ma’lumotlar sir saqlandi hamda dastlab matbuotda hech qanday ma’lumot e’lon qilinmadi. Natijada O‘zbekistondagi turli boshqaruv organlari, respublika aholisi o‘z vaqtida Farg‘ona fojialarining mintaqadagi ijtimoiy-siyosiy vaziyatga xavfli ta’sirini etarlicha anglamaganlar, o‘sha paytdagi siyosiy rahbariyat tomonidan o‘z vaqtida bu fojialarga to‘g‘ri va haqqoniy baho berilmagan. YUz bergan to‘qnashuvlarga sovuqqonlik va loqaydlik bilan yondashish keyinchalik fojianing Farg‘ona vodiysi va respublikaning boshqa hududlariga tarqalishiga, vaziyatning o‘ta qaltis va murakkab bo‘lishiga olib keldi. O‘zbekiston Kompartiyasi Markaziy Komiteti birinchi sekretari Rafiq Nishonov va u boshliq O‘zbekistonning siyosiy rahbariyati bu mudhish hodisalarning aniq mohiyatini tushunib etmadi, uni siyosiy jihatdan to‘g‘ri baholay olmadi. Oqibatda begunoh insonlar hayotdan ko‘z yumdi. O‘zbekiston Kompartiyasi Markaziy Komitetining birinchi sekretari, Farg‘ona fojialari yuz berayotgan paytda Moskvada bo‘lib o‘tayotgan SSSR xalq deputatlarining birinchi s’ezdida SSSR Oliy Soveti Millatlar Sovetining raisi lavozimiga saylangan Rafiq Nishonovning Quvasoy mojarosiga s’ezd minbari va turli markaziy nashrlarda xolisona baho bera olmagani hamda uni ataylab soxtalashtirgani yuqoridagi fikrlarni yana ham tasdiqlaydi. R.Nishonov Quvasoydagi mojaroni quyidagicha tavsiflaydi: «Quvasoydagi mahalliy millat va mesxeti turklari o‘rtasida mojaroning boshlanishiga turmushdagi arzimagan kelishmovchilik sabab bo‘ldi, ya’ni bozorda qulupnay sotib olmoqchi bo‘lgan mesxeti turk millatiga mansub kishi mahsulotning qimmatligidan achchiqlanib tarelkaga solingan qulupnayni ag‘darib yuboradi. Bu hodisa esa o‘sha erda turgan mahalliy aholining achchiqlanishiga va ikki millat o‘rtasidagi mojaroga sabab bo‘ladi». «Kommuna» va «Ferganskaya pravda» viloyat gazetalari muxbirlari tomonidan Quvasoy fojialari to‘g‘risida tayyorlangan maqola Quvasoyda hozir bo‘lgan bir guruh rahbarlar tomonidan rad qilinib, faqat 27 mayda vilo - yat gazetalarida Quvasoydagi voqealarga doir o‘ta mavhum holatdagi boshqa bir maqola chop etildi. Bu maqola o‘sha «rahbarlar» tomonidan tayyorlangan bo‘lib, unda Quvasoydagi ikki bezori guruh bir-biri bilan janjallashdi, degan mazmunda edi. Quvasoydagi to‘qnashuvlardan so‘ng butun viloyatda o‘n kun davomida osoyishtalik hukm surdi. Lekin O‘zbekiston SSRdagi partiya, sovet, hukumat boshqaruv organlarining vokealarga to‘g‘ri siyosiy baho bera olmaganligi, O‘zbekiston Kompartiyasining amalda birinchi rahbarsiz qolishi hamda Markaz organlariga ko‘r-ko‘rona bo‘ysunishi, yuz bergan mojaro hamda uning kelib chiqish sabablari va to‘qnashuv ro‘y berganligi ochiq-oydin aytilmaganligi hamda tegishli chora-tadbirlar ko‘rilmaganligi, keyinchalik fojia hududining kengayishi va uning tarqalishiga sabab bo‘ldi. Farg‘ona viloyatidagi birinchi katta qonli to‘qnashuv Marg‘ilon shahrining shimoli-sharqida joylashgan Toshloq rayonida yuz berdi. Toshloqda bu davrda 20 ga yaqin turli millat vakillari istiqomat qilar, mesxeti turklariga mansub aholi 2300 nafardan ortiq kishini tashkil etgan. Bundan tashqari Farhona viloyatining boshqa hududlarida bo‘lgani kabi Toshloq rayonida ham bu davrda iqtisodiy, ijtimoiy va ekologik muammolar to‘planib qolgan edi. 3 iyunda Toshlo q da fojiali vo q ealar boshlangan. Toshloq shaharchasidagi «Avrora» nomli kinoteatr oldida bir guruh mahalliy yoshlar to‘planib, ras miy ma’lumotlarga qaraganda, Internatsional ko‘chasi bo‘ylab yurishgan va yo‘llarida uchragan mesxeti turklarini ura boshlashgan, uylarining deraza va eshiklarini sindirishgan. Ularga qarshi Farg‘onadan viloyat ichki ishlar boshqarmasi boshlig‘i general-mayor S.YU.Burhonov rahbarligida ichki ishlar bo‘limining maxsus bo‘linmasi kelib, faol harakatlar boshlagan hamda namoyishchilarni Navoiy ko‘chasiga surib chiqargan hamda ulardan 12 nafar kishini ushlab hibsga olishgan. Biroq 3000 ga yaqin yoshlar tarqalmagan. Farg‘ona viloyati prokurori A.Otajonov va Toshloq rayon partiya komitetining ikkinchi kotibi V.Danilov namoyishchi yoshlarga murojaat etib, mi litsiya xodimlari bilan birgalikda beboshlikni to‘xtatishga harakat qildi, ammo natija bo‘lmadi. Namoyishchilar va militsiya xodimlari o‘rtasida yuz bergan to‘qnashuvdan so‘ng namoyishchilar Marg‘ilon shahri tomonga surib chiqarildi. Marg‘ilon shahar partiya komitetining birinchi kotibi H.Muhiddinova namoyishchilarga qarshi keskin choralar ko‘rishni talab qilganda general- mayor S.Burhonov buni rad qiladi. Bu vaqtga kelib Toshloqdan Farg‘ona vi - loyati partiya komiteti kotibi A.Mamatkazin va O‘zbekiston Kompartiyasi Markaziy Komiteti bo‘lim mudiri SH.Ziyomov Marg‘ilonga kelishgan edi. 3 iyun peshindan keyin ommaviy tartibbuzarliklar sodir bo‘ldi, uylar yondirildi, trolleybus va avtobuslarga hujum qilindi, ayrim kishilar kaltaklandi. Namoyishchilar Kirov, K.Marks ko‘chalaridan o‘tib, Komsomolsk posyolkasi tomon yo‘l olishdi. Bu erda ko‘plab mesxeti turklari oilalari yashardi. Militsiya xodimlari esa ularning yo‘lini to‘sa olmadi. Bu paytda yosh lar Toshlo q shaharchasida yana to‘plana boshladi. Toshlo q rayon partiya komi tetining birinchi kotibi O.Sobirov rahbarligida mesxeti turklari rayon binosiga evakuatsiya qilindi. Kechga yaqin yoshlar oqimi yana Marg‘ilon shahri tomon yo‘nala boshladi, bir necha uylar yondirildi va bir necha kishi kaltaklandi. Toshloq rayonida bo‘lib o‘tgan fojiali voqealarning bevosita guvohlaridan biri Toshloq rayon partiya komitetining birinchi sekretari O.So birov keyinchalik ro‘y bergan voqealarning sabablariga to‘xtalib shunday dedi: «Hozir ayrim kishilar bu vokealarni o‘zbeklarning mesxeti turklariga qarshi harakati deb atayapti. Aslida, bu voqealarning guvohi sifatida shuni aytmoqchimanki, rayonda bo‘lib o‘tgan qonli voqealarga bunday baho berish butunlay noto‘g‘ri bo‘lar edi. CHunki rayonimizda yashab kelgan mesxeti turklarining hayotini saqlab qolishda va ularning xavfsizligini ta’minlab, evakuatsiya qilishga yordam berganlar ham o‘zbeklar. Ko‘plab mes xeti turklarini ko‘zida yosh bilan kuzatgan o‘zbeklar hali ham ko‘z o‘ngimda turibdi». 3 iyunda Marg‘ilon yaqinidagi Komsomolsk posyolkasida bo‘lgan to‘qnashuvda 10 kishi (ulardan 4 nafari mesxeti turklari) o‘ldirildi. Oxunboboev rayonidagi Surxtepa qishloq fuqarolar yig‘ini hududida 3 iyun kuni bo‘lgan xunrezliklar natijasida jami 20 kishi halok bo‘ldi. Mesxeti turklarining uylari, shuningdek, 5 nafar o‘zbeklarning ham hovlisi yoqib yuborildi. Toshloqda ro‘y bergan bu beboshlikni to‘xtatish maqsadida rayon ichki ishlar boshqarmasi xodimlari va Ichki ishlar ministrligining maxsus militsiya polki bu erga etib keldi, partiya-xo‘jalik faollaridan ko‘ngilli drujinachi otryadlar tuzildi. Nizolarning oldini olish va tegishli choralar ko‘rish uchun 3 iyunda O‘zbekiston SSR Ministrlar Sovetining raisi G‘.H.Qodirov raisligida respublika hukumat komissiyasi tuzildi. G‘.Qodirov o‘sha kuni Moskvadan etib keldi. Biroq 16 kishidan iborat hukumat komissiyasining to‘liq tarkibi faqat 6 iyunda shakllantirildi. Bu vaqtga kelib fojiali voqealar Farg‘ona viloyatining boshqa rayonlariga ham tarqalib ulgurgan edi. 4 iyun ertalab Qo‘qon shahridan militsiya xodimlari Toshloqqa tashlandi. Bu paytda rayonda vaziyat bosh q arib bo‘lmaydigan darajada izdan chiqib ketdi. Olamon orasida tayoq va temirlar, picho q va boltalar, turli xil narsalar bilan qurollangan bezorilar faollik ko‘rsatishar edi. Mesxeti turk lari hujumga tayyorlanayapti deb o‘ylagan mahalliy aholi ham raykom binosi oldiga to‘plana boshlaydi. To‘planganlar soni 1000 nafardan oshgach, ular ikki kismdan iborat q uyidagi ta l abnomani raykomga topshirishdi: 1. Ushlanganlar ozod qilinsin. 2. Mesxeti turklari Far g‘ onadan zudlik bi lan ko‘chirilsin. Talabnomaga rad javobi olingandan keyin olomon raykom binosiga hujum qildi. Militsionerlardan biri olomonga qarata avtomatdan o‘q uzganidan keyin 2 kishi halok bo‘ldi va 5 - 6 kishi yaralandi hamda olo mon chekindi. Keyinchalik ichki ishlar bo‘limi va raykom binosiga yana hujum q ilindi. Natijada militsiya xodimlaridan 15 kishi yaralandi, 1 nafari esa halok bo‘ldi. Farg‘ona shahri atrofida, Toshloq va Oxunboboev rayonlarida, Marg‘ilon shahrida og‘ir ahvol yuzaga keldi. Adabiyotlar 1. Karimov I.A. O’zbekiston – bozor munosabatlariga o’tishning o’ziga xos yo’li. Toshkent. «O’zbekiston», 1993. 2. Karimov I.A. O’zbekistonning o’z istiqlol va taraqqiyot yo’li. Asarlar. 1 jild. Toshkent. «O’zbekiston», 1996. 3. Karimov I.A. O’zbekiston XXI asr bo’sag’asida... Toshkent. «O’zbekiston», 1997. 4. Karimov I.A. Tarixiy xotirasiz kelajak yo’q. Toshkent. «O’zbekiston», 1998. 5. Karimov I.A. Barkamol avlod orzusi. Toshkent. «O’zbekiston», 1999. 6. Karimov I.A. O’zbekiston XXI asrga intilmoqda. Toshkent. «O’zbekiston», 1999. 7. Karimov I.A. O’zbekiston demokratik islohotlarni chuqurlashtirish yo’lida. O’z R 1 chaqiriq Oliy Kengashining VI-sessiyasida so’zlagan ma’ruzasi. T., 1996. 8. O’zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi. Toshkent. «O’zbekiston», 1992. 9. N. Jo’rayev. Prezident Vatan va millat timsoli. «Muloqot», 1-son 2000 yil. 10. Vatan tuyg’usi. Toshkent. «O’zbekiston», 1996. 11. Davlat, jamiyat, oila va yoshlar tarbiyasi muammolari. Toshkent. «O’zbekiston», 1997.

Qayta qurish siyosati ning mohiyati . “Qayta qurish” sharoitida madaniy hayot Reja: 1. Sobiq SSSR da qayta qurish siyosatini va uning oqibatlari 2. Qayta qurish yillarida O‘zbekistonning ijtimoiy iqtisodiy ahvoli 3. Millatlararo munosabatlarning keskinlashuvi. Farg‘ona voqealari.

XX asrning 80-yillari o‘rtalarida mamlakatimiz va jahonda «qayta qurish» tushunchasi keng iste’molga kirgan bo‘lib, u SSSRda totalitar tuzumni islohotlar yo‘li bilan o‘zgartirishga qaratilgan harakatni anglatardi. Qayta qurish siyosatining maqsadi va vazifasi mamlakatda to‘planib qolgan ijtimoiy-siyosiy, iqtisodiy, madaniy va mafkuraviy sohalardagi muammolarni qayta qurish yo‘li bilan hal etishdan iborat edi. Sovet jamiyatida boshlangan ijtimoiy-iqtisodiy, siyosiy va ma’naviy rivojlanishning mohiyatini belgilab bergan islohotlar o‘n yillar davomida etilib keldi. Bu islohotlarning zaruriyligi XX asrning 60-70-yillarida jahonda, aniqroq aytganda, rivojlangan mamlakatlarda yuz bergan chuqur texnologik o‘zgarishlar, insoniyat sivilizatsiyasining rivojlanishida sifat jihatidan yangi bosqich-postindustrial jamiyatga o‘tish bilan belgilangan edi. Ko‘pgina omillar 1985 yil arafasiga kelganda SSSR ijtimoiy-iqtisodiy va siyosiy jihatdan chuqur tushkunlikni boshdan kechirayotgani, real sotsializm amalga oshmaganidan dalolat berar edi. Sovet jamiyatida turmush darajasi va sifati, uning davomiyligi, kishilarning o‘rtacha umr kechirish darajasi, xususan, bolalar o‘limi, aholini keng iste’mol mollari va xizmatlari bilan ta’minlash ko‘rsatkichlari bo‘yicha SSSR nafaqat rivojlangan davlatlardan, balki taraqqiyoti o‘rtacha darajadagi kapitalistik mamlakatlardan ham ancha orqada qolib ketdi. Sovet jamiyatidagi ta’lim, ishchilar malakasi, ijro intizomi yuqori indus - trial jamiyat va zamonaviy texnologiyalarga qo‘yilgan talablarga javob bermas edi. Bu davrga kelib sotsializmning barcha jihatlarini, uning iqtisodiy asoslarini, ijtimoiy hayotini, siyosiy tuzumini, ma’naviy sohasini yangilashning qat’iy zaruriyati sezila boshladi. Ammo yangilanish jarayonining yo‘llari, shakllari va mohiyati darrov anglab olinmadi. Ko‘p narsalarni sovet jamiyati taraqqiyotining»qayta qurish» deb nom olgan tarixiy bosqichi jarayonida aniqlash, tuzatish va qayta ko‘rib chiqishga to‘g‘ri keldi.

KPSS etakchisi va SSSR rahbari K.U.CHernenko vafotidan so‘ng KPSS Markaziy Komiteti Bosh sekretari lavozimiga saylangan M.S.Gorbachyov oradan 40 kun o‘tgach, o‘zining g‘oyaviy prinsiplari va yangi yo‘lini ilk marta keng jamoatchilikka e’lon qildi. 1985 yil 23 aprelda Moskvada bo‘lgan KPSS Markaziy Komitetining Aprel plenumida qilgan ma’ruzasida bu fikrlar aytildi. Xullas, KPSS MKning Aprel plenumi sovet jamiya ti hayotining barcha sohalarini chuqur isloh qilish yo‘lini e’lon qildi. Iqtisodiy taraqqiyotni jadallashtirish, jamiyatda oshkoralik va demokratiyani qaror toptirish, KPSS MK Bosh sekretari M.S.Gorbachyov tomonidan ilgari surilgan qayta qurish siyosati vaqt e’tibori bilan 1953 - 1956, 1964 - 1965, 1982 - 1983 yillardagi islohotlardan keskin farq qilib, 1985 yilda sovet jamiyatini kompleks tarzda yangilash zaruriyatini e’tirof qilgan edi. Qayta qurishning asosiy tarkibiy qismlari ijtimoiy hayotni demokratlashtirish va tub iqtisodiy islohot o‘tkazishdan iborat ekanligi e’lon qilindi. Hozirgacha ko‘pchilik tadqiqotchilar tomonidan mamlakatimiz va xorijda 1985 yil 23 aprel kuni SSSRda qayta qurishning boshlanish sanasi, deb e’tirof qilib kelinmokda. Aslida sovet jamiyatidagi qayta qurish jarayonlari bu sanadan boshlangani qaysi darajada haqiqatga mos tushadi? M.S. Gorbachyov Aprel plenumida so‘zlagan «KPSSning navbatdagi XXVII s’ezdini chaqirish, unga tayyorgarlik ko‘rish va o‘tkazish bilan bog‘liq vazifalar to‘g‘risida» nomli ma’ruzasida aslida muammoning quyidagi jihatlariga e’tibor qaratgan edi: «Mamlakatning tarixiy taqdiri, hozirgi dunyoda sotsializmning pozitsiyalari bizning bundan buyon ishni qanday olib borishimizga ko‘p jihatdan bog‘liq bo‘ladi. Bu ilmiy-texnika revolyusiyasi yutuqlaridan keng ko‘lamda foydalanib, sotsialistik xo‘jalik yuritish formalarini hozirgi sharoitlar va talab-ehtiyojlarga muvofiqlashtirib, sotsial-iqtisodiy taraqqiyotni ancha jadallashtirishga erishishimiz lozim. Boshqacha yo‘lning o‘zi yo‘q...

Hozir mamlakat iqtisodiy rivojlanishini jadallashtirishga qanday qilib va nimalar hisobiga erisha oladi, degan masala asosiy masala bo‘lib turibdi. Biz Siyosiy byuroda shu masalani ko‘rib chiqib, yakdillik bilan buning uchun real imkoniyatlar mavjud, degan xulosaga keldik. O‘sish sur’atlarini, shunda ham talay darajada o‘sish sur’atlarini jadallashtirish vazifasini bemalol bajarsa bo‘ladi, buning uchun faqat ekonomikani intensivlash va fan-texnika taraqqiyotini jadallashtirishni butun ishimizning markaziga qo‘yish, boshqaruv va planlashtirishni, struktura va investitsiya siyosatini qayta qurish, hamma joyda uyushqoqlik va intizomni kuchaytirish, faoliyat uslubini tubdan yaxshilash zarur». Ma’ruzada Sovet Ittifoqida yuzaga kelib qolgan ijtimoiy-siyosiy va iqtisodiy tang holatdan chiqishning aniq yo‘li belgilanmay va islohotlar dasturi ishlab chiqilmay ushbu holatdan qutulish va yangi siyosiy burilish yasash uchun mavjud imkoniyatlardangina to‘g‘ri foydalanish nazarda tutilgan hamda unga umid qilingan edi. SHuning uchun plenumda fan- texnika taraqqiyotini jadallashtirish orqali mamlakatda ijtimoiy va iqtisodiy rivojlanishni jadallashtirish yo‘li e’lon qilindi. Xullas, bu plenumda partiyaning qayta qurish siyosati emas, aslida ijtimoiy-iqtisodii rivojlanishni jadallashtirish yo‘li e’lon qilindi. SHuningdek, siyosiy rahbariyat ko‘pgina muammolarni hal etish yo‘li-iqtisodiy o‘sish sur’atlarida vujudga kelgan pasayishni mamlakat mashinasozligining qoloqligini bartaraf etishdan iborat deb bilgan edi. Ularning fikricha, kuch-g‘ayratni ana shu muhim yo‘nalishlarga to‘plab, sovet iqtisodiyotini nisbatan qisqa muddat ichida yangi marralarga olib chiqish, so‘ngra esa ijtimoiy omillarni ham faollashtirish, xususan, sovet kishilari farovonligini oshirish mumkindek tuyulgan edi. SHu bilan birga xalq xo‘jaligini boshqarish tizimini takomillashtirish, mehnatni tashkil etishning yangi shakllarini rag‘batlantirish ko‘zda tutilgan edi.

M.S.Gorbachyov tomonidan fan-texnika taraqqiyotini jadallashtirish masalalari yuzasidan 1985 yil 11 iyunda KPSS Markaziy Komitetida o‘tkazilgan kengashda qilingan «Partiya iqtisodiy siyosatining tub masalasi» nomli ma’ruzada birinchi marta qayta qurish siyosatining ayrim jihatlarini to‘g‘ri ko‘rsatishga harakat qilingan: «Fan-texnika taraqqiyotini jadallash - tirish va boshqarish sistemasini, butun xo‘jalik mexanizmini chuqur qayta qurishni qattiq talab qiladi... Xo‘jalik boshqarishni qayta kurishning asosiy yo‘nalishi bizga ravshan. U ham bo‘lsa, sotsialistik xo‘jalik afzalliklaridan to‘laroq va har tomonlama foydalanishdir. Biz demokratik sentralizmni yanada mustahkamlash va rivojlantirish yo‘lidan borishimiz kerak. Boshqarish va planlashtirishda markazlashtirishning samaradorligini oshirish, korxona va birlashmalarning xo‘jalik mustaqilligini va mas’uliyatini ancha kengaytirish, rahbarlik qilishning, xo‘jalik xisobi va tovar-pul munosabatlarining yanada epchilroq forma va metodlaridan, iqtisodiy vositalar va omillarning hammasidan aktiv foydalanish - qayta qurishning mohiyatidir. Markaz bilan joylarning kuch- g‘ayratlari birligi, sotsialistik xo‘jalik yuritishning xilma-xilligi va qayishqoqligi, ommaning tashabbusini keng rivojlantirish -muvaffaqiyatga erishishning ishonchli kalitidir». Bu paytda partiya rahbari bo‘lgan mamlakatdagi birinchi siyosiy shaxsning so‘zlariga diqqat bilan qaralsa, unda kelgusida ham SSSRda Markazning rahbarlik roli saqlanib qolishi, respublikalar uning talablariga bo‘ysunishi, xullas, markazlashtirish siyosati ifodalangan. Faqat bu siyosat endilikda «qayta qurish va taraqqiyotni jadallashtirish» kabi dabdabali iboralar bilan chirmalgan holatda aytildi va yillar davomida takrorlandi. Bu yillar da sovet jamiyatini qamrab olgan qayta qurish davrini quyidagi 2 bosqichga ajratish mumkin.

Похожие

Axborotlarni qayta ishlash texnologiyalari
KOMPYUTERDA MATNLARNI QAYTA ISHLASH TIZIMLARI
Axborotlarning fotogrammetrik usulda qayta ishlanishi
Katta ma’lumotlarni ularni qayta ishlash
FUQARO ERKINLIGI VA FAOLLIGINI TA’MINLASH-DEMOKRATIK JAMIYAT QURISH OMILI.