ЎРТА АСРЛАР ЖАҲОН АДАБИЁТИ ВА ШУ ДАВРДА ЯРАТИЛГАН АСАРЛАР РЕЖА 1. Ўрта асрлар адабиётининг асосий хусусиятлари. 2. Ўрта асрлар Ғарбий Европада 3. ХИИ-ХИИИ асрларда ритсарлик-куртуаз адабиёти. 4. Франсуа Виён ижоди.

Адабиётнинг пайдо бўлишини инсониятнинг пайдо бўлиши билан боғлашади. Адабиёт инсоннинг ижтимоий ва маънавий эҳтиёжи маҳсулидир. Энг қадимги даврлардан то бугунгача инсоният бадиият намуналари ила ҳаётни муқояса қилиб келган. Дунё халқларининг ўзига хос сажияси (характери) айнан адабиётда бўй кўрсатади. “Жаҳон адабиёти” фанида антик жамият ва унинг инсоният тарихида тутган ўрни ҳақида маълумот берилади. Юнон адабиёти, унинг мифологик асоси, қаҳрамонлик эпоси, юнон трагедияси ва комедияси ҳақида тушунча берилади. Рим, Прованс адабиёти ва унинг ритсар лирикасининг ривожидаги ўрни тушунтирилади. Ўрта асрлар шаҳар адабиёти, классицизм, центиментализм – ХВ-ХВИИ асрлардаги асосий адабий йўналишлар экани, маърифатпарварлик адабиётининг ўзига хос хусусиятлари, романтизм – ХВИИИ аср охири ва ХИХ аср бошларидаги адабий оқим экани ҳақида маълумот берилади. Жумладан, жанрлар ривожи, Ғарбий Европа мамлакатларида реализм оқимининг пайдо бўлиши ва тараққий этиши, шу аср ёзувчиларининг ижоди бўйича тушунчалар тақдим этилади. ХИХ аср охири ХХ аср бошларидаги жаҳон адабиётининг ўзига хос хусусиятлари, адабий йўналишларнинг турли-туманлиги: натурализм, импрессионизм, символизм, модернизм, постмодернизм ва бошқа йўналиш ҳамда оқимлар юзасидан тасаввур уйғотилади. Талабалар жаҳон адабиётдаги сўнгги янгиликларни акс эттирувчи Ўзбекистон Республикаси матбуоти – “Жаҳон адабиёти” журнали билан таништирилади. Шунингдек, Ўрта ва Марказий Осиё, Кавказ ва Кавказорти ҳамда Славян халқлари адабиётининг юзага келиши, уни даврлаштириш, классик ва замонавий адабиётнинг узвий алоқаси ва узвийлиги ҳақида сўз юритилади. Ҳозирги замон адабиёти жанр, мавзу, ғоявий жиҳатдан таҳлил қилинади. Ўрта ва Марказий Осиё, Кавказ ва Кавказорти ҳамда Славян халқлари адабиёти машҳур намояндаларининг ҳаёти ва ижоди, уларнинг ижодий мероси ўрганилиб, муайян асарлар илмий- назарий таҳлил этилади. Ўзбек адабиёти ва мазкур халқлар адабиёти, адабий алоқалар, адабий таъсир, таржима ва унинг адабий алоқалардаги роли,

халқлар орасидаги ҳамкорликни кучайтиришда адабиётнинг роли тушунтирилади. Жаҳон адабиёти фанининг вазифаси талабаларга ҳар бир давр адабиётининг ўзига хос хусусиятлари, ўша даврнинг йирик адиблари ижоди ҳақида атрофлича маълумот беришдан иборат. Ўқув фаолияти давомида антик дунё маданиятининг улкан сиймолари Ҳомер, Эсхил, Софокл, Эврипид, Аристофан, Плавт, Вергилий, Гораций, Овидий ижодининг муайян қирралари очиб берилади. Юқоридаги адиблар ижоди ҳозирги кунда қам китобхонга бадиий завқ ва мароқ бераётгани, бадиий-эстетик дидини ўткирлаштираётгани, маънавиятини бойитаётгани таъкидланади. Уйғониш даври ҳақида гап борар экан, буюк бурилишнинг пайдо бўлишига сабаб бўлган асосий омиллар ҳақида тушунча берилади. Уйғониш даврининг даҳолари: Данте, Сервантес, Рабле, Лопе де Вега, Шекспир асарларини таҳлил қилишда бу улкан адиблар ижодига бағишланган илмий тадқиқотлардан бир нечтаси талабаларга тавсия қилинади. Фаннинг асосий мақсадларидан яна бири ХВИИ-ХВИИИ асрлар адабиётини ўқитишда классицизм ва маърифатчилик адабиётининг моҳияти, бу адабиётда илгари сурилган сиёсий, фалсафий ҳамда ижтимоий ҳодисаларнинг сабабларини очиб берилишдан иборат. Бунда талабаларга Н.Буало, Д.Дефо, Ж.Свифт каби адиблар ҳаёти ва ижоди ҳақида тушунча берилади. ХИХ аср адабиётидаги асосий йўналишлар романтизм ва танқидий реализмдир. Бунда адабий йўналишлар моҳияти ёзувчилар асарларидан келтирилган далиллар билан асосланади. Масалан, Виктор Ҳюго ижоди мисолида романтизм, Балзак ижоди мисолида танқидий реализм адабий йўналишининг бой имкониятлари ва ранг-баранг қирраларини очиб бериш лозим. Бунда ХИХ аср чет эл адабиётининг халқ озодлик ҳаракатлари билан мустақкам боқлиқлигини эътибордан қочирмаслик зарур. Ўрта ва Марказий Осиё, Кавказ ва Кавказорти ҳамда Славян халқлари адабиёти жаҳон адабиёти ўқув фанининг таркибий қисмидир. Унинг вазифаси мустақил давлатлар халқлари адабиётининг ўзига хос хусусиятлари, халқ оғзаки итжоди, қар бир

халқ адабиётининг йирик санъаткорлари ижоди ҳақида атрофлича маълумот беришдан иборат. Яқин ўтмишда тараққиёт йўли бир хил бўлган миллий адабиётларнинг ўзига хос жиҳатлари, тараққиёт босқичлари, уларнинг атоқли намояндалари, адабиёт майдонига олиб чиққан тарихий муҳит ва шароитлар ҳақида талабаларга маълумот беради. Ўқув жараёнида талабаларда мазкур миллий адабиётларнинг бир-бирига муштараклик хусусиятлари ҳақида тасаввур ҳосил бўлади. Шу биргаликда, миллий адабиётларнинг ХХ асрдаги тараққиёт босқичи янгича позицияда, яъни бугунги кун мезонлари асосида таҳлил қилинади. Жаҳон адабиёти фанининг предмети – бу жаҳон халқлари бадиий мероси. Барча халқларнинг энг қадимги оғзаки ва ёзма дурдоналаридан тортиб, ҳозирги давргача бўлган бадиий асарлари жаҳон адабиётининг тадқиқот обекътидир. Жаҳон адабиётининг энг долзарб муаммоларидан бири уни даврлаштириш муаммосидир. Адабиётшунос олимлар жаҳон адабиёти тамаддудинини қуйидагича даврлаштириб ўрганадилар: Антик дунё адабиёти; Уйғониш даври адабиёти; ХИИ-ХИИИ аср адабиёти ХИХ-ХХ аср адабиёти Ҳозирги замон адабиёти Жаҳон адабиётини давр нуқтайи назаридан ўрганиш бевосита унинг жуғрофий жиҳатдан таҳлилини ҳам талаб этади. Маълум бир ҳудудда адабиётнинг ривожланиши, тараққий этиши ёки таназзулга юз тутиши бевосита ўша ҳудудга мансуб бошқа ҳудудлар адабий жараёнига ҳам таъсир этади.

Юқоридаги даврлаштириш бирмунча баҳсталабдир. Чунки ЖАнинг яна қадимий (Шарқ адабиёти (м.а. 3 минг й.дан), Антик дунё адабиёти (Юнон ва Рим адабиёти. м.а.2.минг й.дан эрамизнинг 5 а.гача), Африка, Австралия, Америка-Канада, Океания мамлакатлари адабиёти), Ўрта асрлар (илк 5-10а., ва сўнг 11-14 а.), Уйғониш каби даврлари (14 а.дан), клациссизм (17 а), маърифатчилик (18 а), романтизм (19), натурализм (19), реализм (19 ва 20 а.), модернизм (20), постмодернизм (20 ва 21 а.) сингари даврлари, йўналишлари мавжуд. Жаҳон адабиётини ўрганишда умуминсонийлик, миллийлик, индивидуаллик тушунчаларини ёдда тутмоқ керак. Жаҳон адабиёти манбаларига типологик, генетик, тарихий-маданий ёндашув унинг мазмун моҳиятини янада теранроқ очиб беради. “Жаҳон адабиёти” фани Ўзбекистонда “Хорижий адабиёт”, “Чет эл адабиёти”, “Тили ўрганилаётган адабиёт”, “Жаҳон адабиёти” номлари билан ўрганиб келинган. Инглиз тилидаги мамлакатларда “ W орлд литературе”, рус тилида “Зарубежная литература”, “Иностранная литература” каби номлар билан ўқитилади. Ҳар бир давр яна ўз ичида даврлаштирилади. Антик адабиёт дейилганда фақат юнон ва Рим адабиёти тушинилади. Демак, бу ерда Шарқ адабиёти деган давр тушиб қолаяпти. Яна Ўрта асрлар адабиёти масаласи бор. Хуллас, даврлаштириш масаласига охирги нуқта қўйилагани йўқ. Қолаверса, юқоридаги даврлаштириш адабиётнинг ғарбдаги ҳолига кўра амалга оширилган. Шарқ адабиёти яна бошқа бир манзараларни беради. Муқояса учун: 1. Исломгача бўлган даврдаги адабиёт 2. Ислом таъсиридаги адабиёт 3. Жаҳоний таъсирлар даври ўзбек адабиёти Бу даврлаштириш проф. Қ. Йўлдошевга тегишли. Ўзбек адабиётини яна профессорлар Б. Қосимов, Н.Каримов каби олимлар ҳам даврлаштиришган. Худди шундай, жаҳон адабиётини даврлаштириш масаласида турли хил