Saljuqiylar davlati Reja. 1. Saljuqiylar davlatining tashkil topishi. 2. Saljuqiylar davlatining ijtimoiy-iqtisodiy hayoti. 3. Saljuqiylar davlatida madaniy hayot.

X asrning ikkinchi yarmi va XI asrning birinchi yarmi oraligida buyuk saljukiylar davlati nomi bilan tarixga kirgan yana bir turk davlati tarix xaritasida namoyon bo'ldi. Tanikli tilshunos olim. Qozoqboy Maxmudovning fikricha, saljukiylar ham Alptakin singari Uguz kdbilasining Wkinm urugiga mansub bo'lganlar'. X asrda yashagan arab geografi Ibn Haukalning byergan ma'lumotlariga Karaganda, islom dinini qabul kilgan mingga yakin turk oilasi SHarkdan Forob, Kenjit va SHosh urtasidagi tumanga, ya'ni xrzirgi CHimkentning janubi-garbiga kuchib kelgan. Bu turklar Sirdaryoning unt kirgogida yashagan So'g'dli-larning bir kismi bo'lishi mumkin. SHoshda uruz element-lari shu kadar ko’p bo'lganki, jumladan uruzlar uzbek OR-zaki ijodida ham u"z aksini topgan. Uruzlar aslida kddi-miy turk kabilasi bo'lganlar. Ular Murulistonning shimo-li-sharkida shakllangan. Uruz mazkur kabilaning afsona-viy asoschisi hamda raxbari bo'lgan. Uning avlodlarini uguzlar deb atashgan. Uguzxonni afsonaviy kaxramon sifatida tasvirlab yozilgan rivoyatlar va xikmatlar «Uruznoma» nomi bilan chop etilgan. XII asrda noma'lum bir shaxsda «Uguznoma» ning kadimiy kzfinishlaridan bir nusxasi saklanib kol-gan. XIII— XIV asrlarda yashagan Rashid-id-Din uygur alifbosida yozgan «Uguznoma» da uruz xoni x.akida ko’p-roq ma'lumotlar byergan. Uguz — ur — kabila, urur ma'nosini byergan, «uz» esa affiks kushimchadir. Uruz yakka xudolikni — islomni yoshlik chogidan qabul kiladi. Bu xolat uguzning otasi Qo-raxonga yokmaydi. Ikki urtada kattik jang bo'lib, Uguzning otasi engiladi. Turklarga mansub uyrurlar Uguzxon to-moniga utadilar. Uruzxonning lashkarlari ko’payib, katta kuch tuplagan Uruz Talas va Sayram viloyatlarini ham bosib oladi. Volga daryosigacha boradi. IX asming oxiri va X asrning urtalarida Orol buyi va Kaspiy buyida Uruzlar ittifoki shakllanadi. X asrda Sirdaryo etaklarida Uguzlar davlati tashkil topadi. Tashkil topgan davlatning poytaxti YAngikent deb ataladi.XI asrning urtalarida bu davlat sharkdan kelgan kipchoklar tomonidan tor-mor kilinadi. Uguz kabilalarining bir kismi garbga, rus dashtlariga joylashgan. Boshka kismi esa saljukiylar boshchiligida old Osiyo mamlakat-larini istilo kiladilar va xrzirgi Turkmaniston

yerla-riga utadilar. YOzma ma'lumotlarga Karaganda, uruzlar-ning islom dinini qabul kilib, yerli xalq bilan ara-lashib ketgan kismi turkmanlar deb atalgan. Maxmud Koshgariy (XI asr), Rashid-id-Din (XIII—XIV asr), Abo'lgozi (XVII asr) laming xabar byerishicha uruzlar 22 yoki 24 kabiladan iborat bo'lgan. Bo'lar: CHovdir, chandir, Emreli igdir, yazir, salir, qoradoshli, baet, kopi, tuturga va boshkdlardir. Sirdaryoning • kuyi okimida barpo bo'lgan uguz dav-latining yobgusi Saljui\bek (Maxmud Koshgariyning asa-rida Seljukbek) saljukiylar xonadonining asoschisi edi. Saljukbekning nabiralaridan Turrulbeq CHagirbek va SHakarbeklar saljukiylar davlatini saltanat dara-jasiga kutarishda katta xizmatlar qildilar. Uruzlar nafakat uzbeklar va turkmanlarning, balki xrzirgi Tur-kiya turklari, Iroq turkmanlari, Yeron turkmanlari, Ga-gauzlar, Ozarbayjon xalqining ham tashkil topishiga etakchi etnik gurux bo'lganlar. Saljukiylar dastlab kuyi Sirdaryo xududidagi Jand tumanlari atrofida chorvachilik kilib kuchib yurganlar. Ammo bu yerning xrkimi SHoxmalik bilan urushib kolib Zarafshon daryosining ung kirgogiga — Hyp (Nurota) tu-maniga kuchib ketishga majbur bo'ladilar. Bu tuman xudud-larida kuchib yurishga somoniylar ruxsat byergan edilar. Somoniylar saljukiylar bilan yaxshi, tinch-totuv yashashdan manfaatdor edilar. CHunki saljukiy turklar koraxoniy-larga karshi kurashda somoniylarga yordam byerardilar. Birok bu yordamga juda ishonib ham bo'lmasdi. Ammo XI asrning birinchi yarmida turkman — saljukiylarning ahvoli juda ogirlashib koldi. CHunki kora-xoniylar bilan birga Movarounnaxr, shu jumladan Zarafshon vodiysi xududlariga ham chigillar, kdrluk.lar, yagmolar va boshka turk kabilalari qib keldilar. Ularning kuchib yurishlari va chorva mollari uchun joy, yaylovlar kyerak edi. Movarounnax.rda ilokxon Alitakin hokimlik kilib yurgan (1034 yilda u vafot etgan) davrda saljukiy turklarga unchalik teginmas edilar. Alitakin vafotidan sung uning ugillari yosh bo'lganligidan butun ishni vazir Tunush olib borardi. Tunush davrida saljukiylar Zarafshon voxasini tashlab ketishga majbur bo'ladilar. Ana shunday ogir bir sharoitda Xorazm-shoh Xorun 1034 yilda saljukiylarga raboti Mashon, IU,uraxona va Govixar tumanlaridan yer ajratib

byerdi. Biroq Jand xrkimi ularga xujum kilib 8 ming kishini o'ldirdi. Turrulbek boshlik saljukiylar bu yerlarni tashlab ketishga majbur bo'ldilar. Ular Mahmud G’aznaviyning ugli Mas'udbekka (1030—1041 yillarda podsholik kilgan) murojaat kilib uzlariga Saraxs, Marv, Abivyerd, Niso va Farova xududlarida kuchib yurishga rozilik suradilar. CHunki bu tumanlar chorva mollari uchun juda kulayjoylar edi. G’aznaviylar ilgarilari ham bu xududlarni sallsukiy turkmanlarga byerib okibatda achchik azoblar chekkan edilar. Jumladan, 1025 yilda Maxmud G’aznaviyning ruxsati bilan Abivyerd, Niso va Farova tumanlariga 4 ming utovdan iborat turkman xonadonlari kuchib kelgandilar. Ular maxalliy amaldorlarning shaxsiy manfaatlari uchun pora tarikasida mol topshirishni talab kilganliklariga javoban ddiy xalqni talay boshlaydilar. Bu hoi turkmanlar bilan maxalliy kushni kishloklar xalqlari urta-sida goyatda kuchli dushmanlikni kelib chikishiga sabab bo'ldi. Natijada uz kilgan xatosidan afsuslangan Mah-mud G’aznaviy turkmanlarni tartibga chakirish uchun xar-biy kuchni ishga solishga majbur bo'ldi. SHundan sung turkmanlar bu yerlarni tashlab ketdilar. Ularning bir kismi Balxan TOF tumanlariga, ikkinchi kismi Dex.iston tumanlariga, katta bir gurux. esa Rarbga — Fors Iroki, u yerdan Kavkaz orti, Arman va Ozor yurtlariga kuchib ketdi. SHunga karamasdan, gaznalilar xukumati Turrulbek boshchiligidagi turkmanlarning iltimoslarini kondirib 1035 yilda Nishopurda imzolangan shartnomaga kura Niso, Farova va Dexiston tumanlarini ajratib byerdilar. Ammo bu safar ham saljukiy turkmanlar dexkonchilik bilan shurullanadigan maxalliy utrok xalq bilan umumiy til topa olmadilar. Ular ogizda utrok dx oh bilan tinch yashash tarafdori bo'lsalar-da, amalda G’aznalilar xu-kumatidan yangi-yangi yerlarni talab kilishda davom etdi-lar. Xususan ular Marv va Saraxs yerlarini kat'iylik bilan talab qildilar. Otasi singari Mas'ud ham turkmanlarga karshi xarbiy kuch ishlatishga majbur bo'ldi. Lekin vaziyat G’aznalilar zarariga ishlayotgan edi. Xurosonda ularning obru-e'tibori kolmagan, shu bois ular xech kimga tayana olmas edilar. Jumladan, G’aznaviylarning sungti noibi Abo'lfozil Suriyni Xuroson xalqi xaddan tashka-ri yomon kurar edi. U uzining poraxurligi, ko’polligi, duk-pupisa

kdlib xar doim mansabini suiiste'mol kil-ganligi tufayli otni kashkasiday elga tanilib kolgandi. XI asrda yashagan fors tarixchisi Bayxakiy Xuroson axo-lisi G’aznalilar kushinining aholi xisobiga yashayotganidan va ularning xalqda qilayotgan zuravonligidan shu dara-jada kiynalib azob chekkan ediki, Xurosonga saljukiy turklar kelganda bu ulka uz boshidan tuliq beboshlikni kechirayotgan edi, deb yozgan edi. Ana shunday sharoitda G’aznalilar saljukiylarga kar-shi kurashda muvaffakiyatga kuz tika olmas edilar. Mas'ud armiyasining Saraxs yonidagi maglubiyatining bosh sababi ham xuddi ana shu edi. Endi turkmanlar uchun Xuroson-? ning bosh shaxri Nishopurga tugridan-tugri yul ochilgan edi. Saljukiylarning boshligi Tugrulbek 1038 yilda 3 ming kishilik kushin bilan deyarli x.ech kanday karshi-liksiz Nishopurni egalladi. Nishopurlik ruxrniylar va savdogarlar shaxarni mutlako jangsiz topshirish taraf-dori bo'lganliklarini aloxida ta'kidlamok urinlidir. Ammo bu bilan Xurosonning takdiri uzil-kesil saljukiylar foydasiga xal bo'ldi, deb xulosa chikarishga Xali vakt yerta edi. Buning ustiga xuddi shu 1038 yilda Mas'ud Saraxs yonidagi navbatdagi jangda saljukiylarga katta zarba ham byerdi. Ammo u ushbu ralabaga ortikcha baxo byerib urushni davom ettirmadi. Bu bilan Mas'ud saljukiylarga uz kuchlarini yangidan, kayta tuplab olishga imko-niyat yaratib byerdi. 1040 yilda Turrulbek Saraxs va Marv oraligidagi Dandanakan yonida Mas'ud kushiniga kakshat-gich zarba byerdi. Mas'udning uzi esa kichik bir kushin bilan zurga qochib kuto'ldi. Bu jang okibatida G’aznalilar davlati maxalliy ahamiyatga ega bo'lgan bir viloyatga ay-lanib koldi, xarbiy va siyosiy ustunlik endi batamom saljuqiylarga utib ketdi. Gaznalilardan tortib olingan yerlarni Turrulbek saljukiylar xonadonining a'zolariga udel sifatida taksimlab byerdi. CHagribek Davudga Marv va Xurosonning katta kismi, Muso YObguga (Tugrulbek-ning amakisi) Tue, Hirot va Seyston viloyatlari byerildi. Turrulbek uziga Yeronning shimoliy va shimoli-rarbiy viloyatlarining katta kismini oldi. Turrulbek ayni zamon-da Saljukiylar davlatining boshligi (1038—1063) ham bo'lib koldi. Uni xususiy mulk uncha kiziktirmasdi. Tur-rulbekning nigoxi batamom garbga karatilgan edi. U Xujumni davom ettirib Irok Ajami (Fors Iroki), Ozarbayjon,