SHO‘ROLAR DAVRI O‘ZBEK TILI TERMINOLOGIYASI Reja: 1. O‘zbek terminologiyasining taraqqiy etish yo’llari. 2. Tilda mavjud, tayyor so‘zlardan yangi narsa-predmet va yangi tushunchalarni ifodalashda foydalanish . 3. O ‘zbek adabiy tili so’z yasash imkoniyatlari ishtirokida yangi terminlar yaratish.

XIX asrning 70-yillaridan e’tiboran o’zbek terminologiyasi va leksikografiyasi rus tili orqali G’arbiy Yevropa tillaridan kirib kelayotgan o’zlashmalar ta’sirida rivojlanish pallasiga qadam qo’ydi. Sobiq sho’rolar hukmronligi vaqtida o’zbek tili terminologiyasi yangi tushunchalar va ularni ifodalovchi haddan tashqari ko’p miqdordagi o’zlashmalar terminlar hisobiga kengaydi. Soha terminologiyasi tizimining vujudga kelishida sof o’zbekcha leksik birliklar qatori Ruscha-baynalminal terminlarning roli yuqori bo’ldi. Bu jihat ayniqsa, tabiiy fanlarga xos terminologik tizimda yaqqol ifodasini topdi. Hozirgi vaqtda o’zbek terminologiyasi har tomonlama shahdam qadamlar bilan taraqqiy etmoqda. Fan va texnika, siyosat, iqtisodiyot va madaniy hayotga doir as o siy tushunchalar mutanosib terminologiya tizimi bilan ta’minlangan. Mustaqillik yillari mamlakatda turfa ikki tilli, ko’p tilli hamda izohli lug’atlar dunyo yuzini ko’rdi. Ayni paytda turli sohaga oid terminologik lug’atlar tuzish borasida jadal ishlar amalga oshirilmoqda, terminlogiyaga oid o’quv, o’quv-metodik va ilmiy adabiyot nashrdan chiqmoqda. O’zbek terminologiyasining yanada rivojlanishida ommaviy axborot vostalarining o’rni katta. Hozirgi o’zbek tili muayyan terminologik tizimi boyishi, to’ldirilishi va takomillashishining bosh manbasi, boshqa tillarda kechayotganidek, shubhasiz, o’z lug’at boyligi ekanligi ayni haqiqat. O’zbek terminologiyasining o’z boyliklari hisobiga taraqqiy etishi ikki yo’l bilan voqyelanadi: a) tilda mavjud, tayyor so’zlardan yangi narsa-predmet va yangi tushunchalarni ifodalashda foydalanish: b) o’zbek adabiy tili so’z yasash imkoniyatlari ishtirokida yangi terminlar yaratish.

Yangi terminlarni ro’yobga keltirishda so’z yasashning morfologik, semantik va sintaktik usullaridan unumli istifoda etiladi. Terminlar yaratishda kalkalash usulining sezilarli roli bor. O’zbek tili terminologiyasining ulkan ulushini Ruscha-baynalminal fond asosida yuzaga chiqqan nomlar tashkil etadi. Boshqa noturkiy tillardan o’zlashgan terminlar o’zbek xalqi faoliyatning ijtimoiy, siyosiy, iqtisodiy, sosial, madaniy, ma’naviy jabhalarini qamrab olishi bilan xarakterlidir. O’zbekiston Oliy Kengashi tomonidan 1989 yilning 21 oktyabrida ‘‘Davlat tili haqidagi’‘ Qonunning qabul qilinishi o’zbek tili so’z boyligining asosiy qatlamlaridan hisoblanmish terminologik leksikaga yangicha munosabatda bo’lishni taqozo etdi. Ushbu jahonshumul ahamiyatga molik Qonunning qabul qilinishidan so’ng, taxminan, 3-5 yil davomida ilgaridan tilda qo’llanishda bo’lgan terminlarni, ayniqsa, ruscha- baynalminal qatlamni qaytadan qarab chiqish tendensiyasi kuchayib ketdi. So’zsiz, bunday sa’y - harakatlar o’zbek tilining sofligini saqlash, uning asl tabiatini qayta tiklashga qaratilganligi bilan muhim ahamiyat kasb etdi. Sobiq sho’rolar hukmronligi davrida o’zbek tili lug’at tarkibining shakllanishi va rivojlanishida alohida rolga ega bo’lgan ko’pdan-ko’p ko’hna so’zlar asossiz ravishda eskirgan leksik birliklar kategoriyasiga, ya’ni arxaizmlar sirasiga kiritilgan edi. O’zbek ziyolilari, chunonchi, O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi qoshida tashkil qilingan Atamashunoslik qo’mitasining samarali mehnati evaziga muxtoriyat, ma’muriyat, ma’mur, muqobil, hakam, tashrif, insonparvarlik, xususiylashtirish, boshboshdoqlik, qoldiq ( saldo ), iqtisodiyot, ma’lumotnoma, reja, dastur, kengash singari juda ko’p ijtimoiy-siyosiy va sosial-iqtisodiy terminlar qaytadan qo’llanishga kiritildi. Biroq bu kezlarda terminlarni almashtirish va ishlatishda ma’lum chalkashlik hamda xatoliklarga ham yo’l qo’yildi. Terminologiyaga xos me’yorlarga har doim ham amal qilinmadi. Ilgari mavaffaqiyatli qo’llangan terminlarni

muomaladan zo’rma-zo’raki siqib chiqarish, ularni so’z yasalish qonuniyatlariga javob bermaydigan leksik birliklar bilan almashtirish harakati avj oldi. Vaqtinchalik eyforiya natijasida totalitar tuzumga nisbatan yillar davomida shakllangan sovuqlik oqibatida qator Ruscha-baynalminal terminlarni almashtirish harakati ko’zga yaqqol tashlandi. Masalan, a eroport termini o’rnida qo’nalg’a , tayyoragoh, bandargoh terminlari ishlatila boshlandi, institut termini oliygoh, ilmgoh, bilimgoh so’zlari bilan almashtirildi, jurnal termini o’rnida oynoma, majalla, jarida, oybitik so’zlarini ishlatish tavsiya etildi va h.k. Chetpul (valyuta), pultopar (biznes), hujjatasrov (arxiv), nusxakash (notarius), naqliyot (transport), m alakasinov (attestasiya) singari yangi yasamalar sun’iyligi, termin yasash me’yorlarigi javob bermasligi bilan ajralib turar edi (Bektemirov 2002; 34). Bunday shoshqaloqlik oqibatida o’zbek terminologiyasi tizimida noilmiy terminlar paydo bo’ldi, terminlar tarkibida sinonimiyaning kuchayishiga olib keldi. Ma’lumki, har qanday til, avvalambor, o’z imkoniyatlari zaminidarivojlanadi. Ayni chog’da, mamlakatlar, xalqlararo rang-barang munosabatlar har qanday tilda o’zlashmalarning vujudga kelishida muhim omil hisoblanadi. Mazkur hodisa o’zbek tili uchun ham yot emas. O’zbek tilida katta miqdordagi arabcha va forscha-tojikcha o’zlashmalarning qo’llanishda qolayotgani sir emas. Bularning muayyan qismi ilmiy terminologiya tarkibida o’z faolligini yo’qotmagan. Xususan, maktab, sinf, muallim, ma’ruza, muvozanat, vazn, tijorat, bojxona, viloyat, falak, huquq, tarkib, matn, mavzu, hokim va h.k. termin va so’zlar nafaqat mutaxassislar, shuningdek, aholining keng qatlamlari nutqida hyech qanday qiyinchiliklarsiz faol ishlatiladi. Garchi, hozirgi vaqtda o’zbek tilida terminlar yasash jarayonida arab va fors-tojik tillari manba sifatida deyarli ishtirok etmasa-da, ammo o’zga qarindosh turkiy tillarda bo’lgani singari o’zbek tili lug’at tarkibidagi

terminlarning aksariyati shu qadimiy tillarga mansubdir. Bu o’zlashmalar o’zbek tilining fonetik va grammatik qoidalariga bo’ysungan holda yangi mazmun kasb etgan va yangi voqyelangan tushunchalarni ifodalashda xizmat qilmoqda. Ruscha-baynalminal so’zlarning o’zbek tiliga kirib kelishi XIX asrning birinchi yarmidan boshlangan bo’lib, uning haddan tashqari kuchayishi o’lkaning Chor Rossiyasi tomonidan zabt etilishi, keyinchalik bu yerda sho’rolar hukmdorligining qaror topishi davriga to’g’ri keladi. Bu jarayon o’zbek tili terminologiyasi dinamikasini kuzatishda yorqin namoyon bo’ladi. O’zbek tiliga xos ilmiy-texnikaviy terminlarning juda ulkan qismini boshqa tillardan o’zlashgan leksik birliklar tashkil qiladi.