logo
  1. Главная страница
  2. Рефераты
  3. Общий
  4. Son uslubiyati.

Son uslubiyati.

Загружено в:

08.08.2023

Скачано:

0

Размер:

70.5498046875 KB
Скачать
Son uslubiyati. Reja: 1. Son so‘z turkumiga oid so‘zlar ma’nosidagi aniqlik ularning uslubiy imkoniyatlarini bir qadar cheklab qo‘yishi. 2. Bir sonining uslubiy imkoniyatlari. Sonlardagi ramziylik, ularning xalq og‘zaki ijodida, so‘zlashuv uslubida qo‘llanishidagi an’anaviylik. 3.Numerativlar. Ularning o‘zaro va boshqa so‘zlar bilan sinonimiyasi. 4.Songa oid affikslar sinonimiyasi. Son. O‘zbek tilida, garchi ot, fe’l yoki sifat so‘z turkumlari darajasida bo‘lmasa- da, songa oid birliklarning ham stilistik imkoniyatlari haqida so‘z yuritish mumkin. “O‘zbek tili grammatikasi”da tilimizdagi barcha sonlar va numerativlar hisoblanadigan dona, nusxa, bosh, tup, nafar; parcha, varaq, og‘iz, luqma, siqim, tilim, chimdim, qultum/yutum/ho‘plam, tomchi/qatra, chaqmoq, nimta, to‘g‘ram, poy, bo‘lak, shingil; gala, to‘p, guruh, to‘da, dasta, bog‘/bog‘lam, quchoq, shoda, hovuch; juft; gramm, kilogramm, metr, pud, botmon, sentner, tonna, piyola, qoshiq, kosa, choynak, qop, quti, chamadon, jo‘ra/kiyim,kiyimlik, toy, arava/mashina/tuya, qavat/qat, qator, o‘rim, tandir; metr, santimetr, kilometr, gaz, tanob, tosh, qarich, quloch, chaqirim, qadam, farsah; yosh/yashar, oylik, kunlik; asr, yil, oy, hafta, sutka, kun, kecha, kunduz, soat, daqiqa, minut, sekund; so‘m, tiyin, tanga, chaqa, tilla, miri, paqir, chiqim; marta, navbatda, karra, bor, hissa, qatla, da’fa, sidra, baravar singarilar keltirilgan. 1 Ularning ekspressivlik va funksional imkoniyatlari turlicha. Son so‘z turkumi doirasidagi birliklar orasidan emotsional ekspressiv ottenkalar va semantik-stilistik hamda funksional-stilistik ma’nolar yaqqol ko‘zga tashlanib turadigan elementlarni qarab chiqamiz. Bunda birinchi navbatda diqqatimizni bir so‘zi tortadi. Darhaqiqat, sonlar orsida bir o‘zining qo‘llanish chastotasi va anglatgan semantik-stilistik ma’nolari bilan alohida mavqega ega. Undagi raqamni anglatishdan tashqarida bo‘lgan bu qo‘shimcha ottenkalar ayniqsa badiiy matnda o‘ziga xos tarzda namoyon bo‘ladi. Ana shu alohidaliklar nimalardan iborat ekanligini ko‘rsatish maqsadida Zulfiya asarlari tili va uslubi yuzasidan olib borgan tadqiqotlarimiz materiallaridan hamda boshqa manbalardan foydalanamiz. 1 Ўзбек тили грамматикаси, I том. – Т.:Фан, 1975, 307-331-бетлар. O‘zbek tilshunosligida bir so‘zining leksik-grammatik ma’nosi durust yoritilgan deyish mumkin. 2 Bir so‘zining S.Nizomiddinova tomonidan 20 ortiq ma’nosi izohlangan. 3 Bir so‘zi Zulfiya ijodida 442 marta qo‘llangan. 4 SHoira asarlarida bu so‘zning semantik-stilistik ma’nolari uning grammatik ma’nosi bilan uyg‘unlashib ketgan. Leksik birlik sifatida bu so‘zning vazifasi sonni ifodalash, predmet yoki voqea-hodisaning yakka-yagona ekanligini ko‘rsatishdan iborat bo‘lsa, matnda uning ma’nosi jiddiy ravishda kengayib ketgandir. Jumladan: 1. Bir so‘zi sonni anglatadi:a) yakkalik ma’nosini ifodalovchi sanoq sonni ko‘rsatadi va bu uning asosiy leksik ma’nosi hisoblanadi: Qanday paydo bo‘ldi, bilmayman hali / Qarshimda bir barno yigit ni ko‘rdim (1.66). Bunday vaqtda u matnda yakka, yolg‘iz so‘zlariga sinonim bo‘lishi mumkin: Ikki bo‘lsa yolg‘iz bosh ing, / Armonim shu bolajonim (2.98). Bir daraxt turardi yo‘l chekkasida, / SHamol urar edi uni muttasil (1.217). Bu so‘zlar leksik jihatdan birining o‘rnini ikkinchisi bosa olsa-da, stilistik jihatdan ularning har birining ma’no ottenkasi farqlanib turadi. YUqoridagi misollarda bir so‘zida ma’noni ta’kidlab, ajratib ko‘rsatish xususiyati yakka va yolg‘iz so‘zlaridagidek kuchli emas; b) garchi semantik tabiatiga zid bo‘lsa-da, u matnda ko‘pchilik ma’nosini ifoda etadi. Bunda bir qo‘shilib kelib, mikromatn hosil qilayotgan so‘zning ham sezilarli ahamiyati bordir. SHuning uchun ham sonlar ma’nosining reallashuvidagi matnning roli tadqiqotchilar tomonidan alohida ta’kidlanadi. 5 Birikmadagi ikkinchi so‘z mazmunan ko‘plikni anglatib turadi, bir ana shu ko‘plikni reallashtirishga, bo‘rttirishga xizmat qiladi: Harorat ne o‘zi? / Harorat, harorat, / Bir jahon og‘ushida sezasan o‘zingni (1.9) yoki Bir osmon yulduzni qamragan okeanday kengmisan, / Har ezgu insonga porlagan zarrang bor? (1.9) parchalaridagi bir so‘zli birikma o‘zini alohida urg‘u bilan talaffuz qilishni talab etadi. SHoira qo‘llagan bir olam (1.44), bir daryo (1.78), bir dunyo (1.146) birikmalarida ham bu so‘z o‘zi birikib kelgan so‘z bilan 2 Шоабдураҳмонов Ш. ва бошқ. Ҳозирги ўзбек адабий тили. – Тошкент: Ўқитувчи, 1980; Ўзбек тили грамматикаси, I том. –Тошкент:Фан, 1975; Ҳозирги ўзбек адабий тили, икки томлик, I том. – Тошкент: Фан, 1966. 3 Низомиддинова С. Ҳозирги замон ўзбек тилида сон. – Тошкент: Фан, 1963, 43-бет. 4 Қўнғуров Р., Каримов С. Зулфия поэзияси тилининг луғати. – Тошкент: Ўқитувчи, 1981, 41-42-бетлар. 5 Низомиддинова С. Ҳозирги замон ўзбек тилида сон, 41-бет. birga ana shu ma’nolarni ifodalash maqsadiga bo‘ysundirilgan. Bulardan tashqari, Zulfiya asarlarida bir to‘da (1.234), bir necha (2.91,117), bir gala (2.14), bir dasta (2.73), bir quchoq (2.34) kabi birikmalar ham uchraydi. Ammo ko‘plik ma’nosi ifodalangan bu birikmalarda obrazlilik yuqorida keltirganimiz misollardagi kabi sezilib turmaydi. 2. Men ketdim bir o‘zim, ko‘zda surating / Qalbda xandoningdan lazzatlar qoldi (1.69) parchasida bir so‘zi stilistik jihatdan ortiqchaday ko‘rinsa-da, aslida bunday emas. Bu so‘z o‘zida ma’lum stilistik yuk tashiydi. Bu o‘rinda bir orqali egalik affiksidan anglashilayotgan yakkalik ma’nosi ta’kidlanmoqda. Mana bu misoldagi takror qo‘llanilayotgan bir so‘zi shoira uchun she’riy ta’kidni, poetik obrazni kuchaytirish, badiiylikni ta’minlash vositasi bo‘lib xizmat qilgan: U bir quyosh, u bir tong, go‘zal bir doston, / Aytay desam tilim lol, kim, u yigit kim (2.72). Bir gapning o‘zida bir so‘zining takroriy qo‘llanilishi ham turli semantik ma’nolarning yuzaga kelishiga sabab bo‘ladi. Masalan, harakatni bajaruvchilarni alohida ajratib ko‘rsatiladi: CHoyxurlar biri tizzasiga shappatilab, biri kornini ushlab xoxolashadi (O‘. Xoshimov Ikki eshik orasi), sanash ma’nosi: Daladan tuppa-tugri xasharga kelgan kolxozchilar biri loy otib, biri lumboz bosib, maktab devorini kutaradi. Birining boshida kuya yalagan telpak, yana biri kiyikchasi bilan kulogini boglab olgan edi; tenglik ma’nosi: To‘yga borsa bir yoniga Fotima kelinini, bir yoniga Zuhra kelinini olib cho‘g‘day yasantirib oboradi (O‘. Xoshimov Ikki eshik orasi). Umuman, bir so‘zi yordamida ta’kid ottenkasini berish qulayroqdir. Bir necha misollar keltiramiz: nurli bir panoh (1.293), mehribon bir qo‘l (1.293), og‘ir bir sukut (1.294), ajib bir qudrat (1.296), o‘ktam bir vazminlik (1.299), munis bir latofat (1.303), shunday bir qissa (1.299) kabi. Bunday ta’kidlash orqali ijodkorning tasvir ob’ektiga befarq qaramayotganligi, uning alohida e’tibori kuzatiladi. Masalan: U bir o‘tki , seni ko‘rmasam, / Iztirobga solar jismimni (1.19). 3. Birgalik, umumlashtirish ma’nosi anglashiladi: Fikrlab ko‘raman zafar boisin: / Ishchi-yu dehqonu olim bir og‘ush (1.300). Do‘stu og‘aynidan, yuz til, bir dildan / O‘qilgan tahsinlar muborak bo‘lsin! (1.301). 4. Bir so‘zining uyushiq bo‘laklar tarkibida takrorlanishi yaqinlik ma’nosini ifodalaydi va bunda u ot yasovchi –dosh affiksi bilan vazifadosh bo‘ladi: SHodman: Adib bilan bir suv, bir tuproq, / Bir el ga farzandlik orttirar faxrim (2.52). Lekin bir havo dan oladi nafas, / Ko‘ki bir, suvi bir, birdir tuprog‘i (1.101). 5. Birikma ichidagi so‘z tarkibida kelgan –cha affiksi bilan birgalikda qiyoslash vositasi bo‘lib xizmat qiladi va bunda u ko‘plikni ham anglatadi: Sizning bir xirmoncha she’r yozmasam ham, / Baxt haqqi, qalbimdan qilaman ta’zim (1.305). 6. Kamtarlik, oddiylik ma’nolari ifodalanadi va shu yo‘l bilan faxrlanish ottenkasi ham beriladi: Bu – Oyjamol, bir cho‘pon qizi , / O‘qib keldi shaharda shu qish (1.150). Bu ottenka quyidagi misolda yana ham seziladi: Men oddiy bir o‘zbek cho‘ponning qizi , / Meni fan doktori qilgan Vatanim (1.136). 7. Bir so‘zi yordamida tasvir ob’ektining noaniq ekanligi ifoda etiladi: Balki allaqachon bir dor tagida, / Menga muntazirdir og‘zi qon jallod (1.49). Bir tinglovchi qolaman izlab / Va orqaga tortar yuragim (1.288). Mana bu misoldagi bir so‘zli birikma anglatgan stilistik ottenka bir oz boshqacha: -Domla, endi bizda sizning ixtiyor!- Deydi mezbon. – Ish bas, olasiz orom. Bir erga boramiz! “YAna hoynahoy Serhasham xonada ming turli taom…” (1.58). Bir erga birikmasi alohida olinsa noaniqlik ifodalanadi, boramiz fe’lida esa qat’iyatlik ma’nosi bor. Bu qat’iyatdan boriladigan joyning so‘zlovchiga ma’lum, ammo hurmat va kamtarlik yuzasidan mehmonga aytilmaydi. Demak, bu o‘rinda shoira stilistik maqsadni nazarda tutib, noaniqlikni ifodalaydigan bir so‘zli birikmadan aniq ma’noni ifodalashda foydalanadi. Ba’zan shoira uni narsa so‘zi bilan ham birgalikda qo‘llab (1.66; 2.81), noaniqlik ma’nosini ifodalaydi. Ammo ularda ekspressiya yuqoridagi bir so‘zining o‘zi anglatayotganday emas. Zulfiya asarlarida uchraydigan bir so‘zining tahlili shuni ko‘rsatadiki, u juda ko‘p o‘rinlarda ma’noning shakllanishida asosiy yordamchi vosita sifatida ishtirok etadi. Masalan, bir kun (1.23), bir nafas (1.59), bir zum (1.75), bir zamon (1.80), bir choq (1.91), bir dam (1.94), bir palla (1.226), bir sukut (1.294), bir vaqt (2.60), bir pas (1.88), bir lahza (1.115), bir daqiqa (2.148), bir soniya (2.17), bir muddat (2.66), bir fasl (1.96), bir kecha (2.167) kabi umuman vaqtni, paytni anglatayotgan birikmalardagi etakchi so‘zning stilistik ma’nosi bir tufayli reallashmoqda. Bu masalaning bir tomoni bo‘lsa, ikkinchidan, bir so‘zli birikmaning qanday ma’noda qo‘llanayotganligini matn hal qiladi. Yuqoridagi vaqtni bildiruvchi birikmalarni qo‘llashda shoira uchun xos xususiyat shuki, u bu birikmalardagi nozik stilistik ma’nolarni farqlab ishlatadi, ba’zan o‘rni bilan ularning biri o‘rnida ikkinchisini sinonim sifatida qo‘llaydi. Bir kun birikmasini olaylik. SHoira uning ma’nolarini quyidagicha farqlaydi: a). payti kelib, vaqti kelib ma’nosida: Dunyoda zulmdan qolmas bir kun iz, / Butun er kurrasin g‘alabang tutar (1.23); b). umuman noma’lum bo‘lgan vaqt ma’nosida: Barchasini ko‘zga surtayin- / O‘g‘irlamang qalamim bir kun (1.286); v). o‘tgan kunlarning birida ma’nosida: Payqab qolib bir kuni shovqin- suronni, / Xiyol ochib chiptani tashladim nazar (2.194); g). bir marta ma’nosida: Tanti do‘st, mashinang bir kun ketsin bo‘sh, / YO u ko‘lga tashla – yursin parilar (1.206). Bu birikmalar umuman vaqtni anglatsa-da, ana shu anglatgan vaqtning davomliligi va zamonni anglatish nuqtai nazaridan bir-birlaridan farq qiladi. Masalan, bir soniya, bir daqiqa, bir kun, bir lahza, bir nafas, bir dam birikmalari voqea-hodisaning juda qisqa vaqt ichida yuz berib o‘tishini bildiradi: O‘zing ketding, qoldi xayolda / Xumor ko‘zlar, issiq boqishing. / Bir lahzali dil ayyomidan, / Sira so‘nmas shirin yoqishing (1.115). Bir soniya sinovchan boqdi-yu go‘yo, / SHu qarashda qalbimni bexato topdi (2.171). Mehribon, aziz ovoz menga bir onda / Go‘yo baxsh etdi hayot, yangi jon, umid (2.204). Barisiga etadi aqlim / Sizga qimmat har bir daqiqa (2.149). Bunday paytlarda ular bir-biriga sinonim bo‘la oladi. Bir nafas, bir dam birikmalarini shoira ayrim o‘rinlarda biroz boshqacha qo‘llaydi. Birikmaning ma’nosidan ma’lumki, ularda bir nafas olganchalik vaqt nazarda tutiladi. Ammo mana bu Bir dam da sahroni tutdi to‘polon, Qum to‘la bo‘ronning oshdi xuruji (1.94). Salqinda bir nafas oldi nim sovush, / Qaynoq ko‘k choy berdi, muzdek bir huzur (1.229) misollarida voqea- hodisaning shuncha qisqa vaqt ichida bo‘lganligini xayolga keltirish mantiqsizlik bo‘lar edi. Bu o‘rinda shoira voqeaning nisbatan qisqa vaqt ichida bo‘lib o‘tganligini shu birikmalar yordamida poetik tarzda ifodalamoqda, tasvirni bo‘rttiribroq ko‘rsatishga intilmoqda. Bir vaqt, bir choq, bir zamon birikmalarini shoira asosan o‘tgan zamon voqealarini hikoya qilishda ishlatadi. Ammo ular o‘zi bog‘lanib kelgan fe’l bilan birgalik kelasi zamon ma’nosida qo‘llangan: O‘lganlar xotirasi o‘chmaydi tamom, / Madh etilur bir chog‘lar o‘lmas kuylarda (2.161). Zulfiya bir oz (2.147), bir hafta (2.148), bir yil (2.182), bir kecha (2.167) kabi birikmalarni ham vaqtni bildirish uchun qo‘llagan. Lekin ular stilistik ottenkaga ega emas. Bir so‘zi ishtirok etib vaqtni bildiruvchi bu birikmalarga munosabatdagi shoiraning o‘ziga xos uslubi shunda ko‘rinadiki, Zulfiya qisqa vaqtni ko‘rsatuvchi ayrim birikmalar ma’nosini matnda butunlay o‘zgartirib yuborib, ularni tinimsizlik, muttasillik, doimiylik ma’nolarida qo‘llaydi. Bu shoiraning yuksak poetik mahoratidan, so‘z qo‘llash uquvidan dalolatdir. Masalan: Qalb seni tanlagan, sening darding-la, / Bir nafas bilmaydi orom, farog‘at (1.70). Teramiz, suratni bo‘shatmay bir dam , / Ishonch zo‘r, chiqamiz so‘zning ustidan (1.145). Moskva ko‘chasiday nurga ko‘milgan / Mashinalar zanjiri uzilmas bir zum (1.175). Bu misollarda yuqorida aytganimiz ma’nolarning shakllanishida fe’l tarkibida kelgan bo‘lishsizlik shakli –ma ning ahamiyatini ham qayd etib o‘tishimiz lozim bo‘ladi. Bu shaklni olgan fe’lning ma’nosiga bog‘liq ravishda vaqtni ko‘rsatuvchi bu bir so‘zli birikmalarning davomlilik ma’nosini ham anglash mumkin bo‘ladi. Ulardan anglashilgan doimiylik, muttasillik matnda har uch zamonning birida yuz berishi mumkindir. YUqorida aytilganlardan tashqari bir so‘zi yordamida harakatning belgisini anglatish, predmetlarning bir turda ekanligini, ketma-ketlik, chegaralash, mo‘ljal, tenglikni, hodisaning to‘satdan bo‘lganligini ko‘rsatish kabi ma’nolar ham ifodalanadi. 6 Ammo biz bu o‘rinda e’tibor uning stilistik ottenka sezilib turadigan, shoiraning sub’ektiv munosabatini ifodalay olgan jihatlarigagina qaratildi. So‘zlashuv uslubida bir so‘zining imkoniyatlari yanada keng ekanligi ma’lum bo‘ladi. Masalan, “Alpomish” dostonidan olingan quyidagi YAqin keldi birday bo‘lib, / Bu yurtga ovoza to‘lib; Xizmat qilar sanam dilbar, / Birday o‘tiribdi beklar; Bari shunday kosa berar, / Qirqin qizlar birday bo‘lib parchalarida so‘z tarkibidagi o‘xshatish vositasi –day ning bir so‘ziga qo‘shilishi yangi semantik ma’noni – tenglik ma’nosini keltirib chiqargan. Qalmoqlarni to‘plab oldi, Biror maydon urush bo‘ldi misolida esa bir va maydon so‘zlarining qo‘shilishidan payt ma’nosi anglashilmoqda. Bir elementisiz bu so‘zlardagi payt ma’nosi anglashilmaydi. Bir mahal o‘zimga kelsam Kimsan akam elkasida qop, 6 Шоабдураҳмонов Ш. ва бошқ. Ҳозирги ўзбек адабий тили, 262-265-бетлар. bir qo‘lida tugun bilan poezd yoniga chopib ketyapti (U. Xoshimov Ikki eshik orasi) misolida ham shu holatni kuzatamiz. Hatto jonli muloqot jarayonida ba’zan g‘oyatda kuchli stilistik vositaga aylanadi. Jumladan, u quyidagi holatda nozlanish, erkalash ma’nosini bermoqda: Bu so‘zni eshitib: — Ey, zakot olmay o‘ling siz bir, — deb o‘tib jo‘nay berdi (Alpomish). Agar gap Bu so‘zni eshitib: — Ey, zakot olmay o‘ling siz, — deb o‘tib jo‘nay berdi tarzida tuzilsa, uning stilistik ma’nosi ham o‘zgaradi, undan yuqridagi ma’noning aksi bo‘lgan achchig‘ilanish ma’nosi anglashiladi. Ushbu so‘z turkumi doirasidagi boshqa sonlarda emotsional-ekspressivlik va semantik-stilistik ottenkalar bir so‘zidagichalik emas. SHunday bo‘lsa-da, ularda ham ko‘zga tashlanib turadigan jihatlarga O.YOqubovning “Ulug‘bek xazinasi” romanidan olingan misollarga tayanib mulohaza yuritamiz. Ikki. Bu sonda miqdorni ko‘rsatishdan tashqari yana quyidagi semantik- stilistik ma’nolar anglashiladi: a) tasvirni aniq berishga ko‘maklashadi: Go‘ri Amirga qaragan ikki tabaqali quyma darvozaning yon eshigi sekin g‘ichirlab ochildi. Devonxonaning ortida baland devor bilan to‘silgan haram binolari oqarib ko‘rinar, o‘ng tomonda ikki va uch oshyonali koshonalarning tillakori gumbazlari yal-yal yonardi; b) ketma-ketlikni ifodalash jarayonida ishtirok etadi: Navkarlardan biri oldinda, ikkinchisi yonma-yon ot choptirib borardi; v) bir yoki uch sonlari bilan birgalikda kelib umumlashtirish, taxmin ma’nolarini keltirib chiqaradi: Mana, bir-ikki yil bo‘ldi, olis Hirotdan Xoqoni Said atalmish SHohruh Mirzo vafoti to‘g‘risida mash’um xabar kelganidan buyon Movarounnahr va Xuroson osmonidan qora bulutlar arimay qoldi. Nomaga qaraganda, shahzoda qo‘shinlari ikki-uch farsah joyga kelib qolgan, Mirzo Ulug‘bek qanday qarorga kelmasin, bu qarorni darhol qabul qilmog‘i lozim edi! Bu kabi umumlashtiruvchilik, taxminni bildirish xususiyati boshqa sonlarning juftlashishida ham ko‘rinadi: Boyburi: “SHu yomonlagurning o‘ynagani ham yaxshilik emas”, — deb sag‘risiga uch-to‘rt tayoq tushirib, tabladan chiarib, Qultoyning qoshiga yilqilarga op borib, qo‘shib yubordi. U yoqdan, 6u yoqdan gap tashlashib, besh-to‘rt og‘iz gap boshlashib, shunda kampir boybichaga qarab, shu qizingning boshi bo‘shmi, — deb so‘rab turgan eri. Elakka jo‘nab ketdi, borsa, besh-olti xotinlar uni-buni gapirib o‘tiribdi (Alpomish). Ijozat etsangiz besh-o‘n ming cherik yig‘ar edik. SHahar bundan etti-sakkiz oy muqaddam qanday bo‘lsa shunday, mubham bir hayot kechirar, ko‘cha va guzarlarda odam siyrak, rastalar, do‘konlar yopiq, hamma yoq jimjit edi (O.YOqubov. Ulug‘bek xazinasi) kabi . g) shaklan biroz o‘zgargan holda ilmiy va rasmiy uslublarga xos bo‘lgan sanash ohangini yuzaga keltirishda ishtirok etadi: Mirzo Ulug‘bek yuragi yana tuz sepganday achishib, qizning ikki yuzi dan o‘pdi. Bu maqbarani tiklamoqdin yana bir murodim: birlamchi , qora halqni, ikkilamchi , Oltin O‘rda ila Qalmoq va Dashti Qipchoq hoqonlarini titratmoq edi!.. Bobosi Amir Temur birlamchi – dorussaltana Samarqandni obod qilgan bo‘lsa, ikkilamchi – o‘z ona shahri Keshni obod qildirgan Qalandar Qarnoqiy o‘rnidan tura boshladi-yu, boshi xonaqohning shiftiga tegib, ikki bukilganicha qoldi. d) Tasvirning muhim hisoblangan ob’ektini yanada aniqlashtiradi: Gul misoli ikki labing la’li marjon kuydurur... e) FBlar va maqollar tarkibida ishtirok etadi: ikki bukilmoq, bir gapi ikki bo‘lmaslik, ikki o‘t o‘rtasida yonmoq, ikki yorti bir butun va bir qinga ikki qilich sig‘maslik kabi. Masalan: Ayniqsa qo‘rquvdan ikki bukilib , titrab- qaqshab qolgan otasining dir-dir titrashini eslasa, yodiga shu yil ko‘klamda sodir bo‘lgan boshqa bir mudhish voqea tushib, yuragi o‘ynab ketadi... Lekin uning oppoq bog‘langan gavdasida, egnidagi qimmatbaho sarupolari va nozik zebi ziynatlarida, gap- so‘zlarida bo‘lakcha bir viqor va mahobat bor edikim, hamma undan hayiqar, bir gapi ikki bo‘lmas edi. YAna: Men ham qo‘ydan kelayotirman, men ham shu bachchag‘arning to‘yiga borayin, qo‘limdan kelgancha buzib ko‘rayin, deb kelayotirman, sen norasta go‘dak, biz yoshi etgan “chol”, ikki yorti biriksa, butun degan gap bor (Alpomish) . SHunday paytlarda Ali Qushchi uning aqlidan ozishidan yo o‘lib qolishidan qo‘rqib vahimaga tushar, go‘yo bunga o‘zi aybdorday kechasi bilan mijja qoqmay qiynalib chiqar, ayni zamonda yuragidagi sirni ocha olmasligini, bu sirni ochishga haqqi yo‘q ekanini tushunib ikki o‘t o‘rtasida yonar edi. Bir qinga ikki qilich sig‘maydi , deb qo‘rqadur. Jonli tilda ikki soni ishtirok etgan va gumon ma’nosini anglatadigan ikki boshdan iborasi ham mavjud: Bola-chaqang ko‘rmay g‘arib qolasan, Haydab borsak, ikki boshdan o‘lasan. Bunga ham tush desang, tushaman, tushgan bilan bundan omon topmayman, lekin bu haddili zo‘r, bunga tushsam, ikki boshdan o‘laman (Alpomish) - Bola-chaqang ko‘rmay g‘arib qolasan, Haydab borsak, balki o‘lsang kerak . Bunga ham tush desang, tushaman, tushgan bilan bundan omon topmayman, lekin bu haddili zo‘r, bunga tushsam, balki o‘lsam kerak. Ayrim matnlarda, masalan Fbli matnlarda bir va ikki so‘zlari o‘zaro sinonimik munosabatga kirishishi mumkin: bir og‘iz gap – ikki og‘iz gap ( juda qisqa gap ma’nosida). Ammo bir og‘iz gapirgan emasman deyish mumkin bo‘lagni holda ikki og‘iz gapirgan emasman deb bo‘lmaydi. Bu ikki so‘zining bir ga nisbatan stilistik imkoniyatlari chegaralanganligidan dalolat beradi. Misollar tahlili uch, to‘rt, besh, olti va etti sonlarida stilistik imkoniyatlarning juda kam ekanligini ko‘rsatadi. O‘zbek tilidagi sakkiz, to‘qqiz, o‘n sonlarining stilistik resurslari haqida gapirish qiyin. To‘xtab-to‘xtab uch marta tiqirladi...To‘xtab-to‘xtab uch marta chertdi... Odatdagiday uch marta chertdi. Ali Qushchi bu suvning yarmini ichib, yarmi bilan yuz-qo‘llarini yuvgan bular, arpa kulchani uchga bo‘lib, bir qultum suv bilan uch mahal tanovul qilardi misollarida u o‘zining asosiy leksik ma’nosidan tashqari qandaydir shartlilik, kelishganlik ma’nolarini ham anglatmoqda. Ushbu sondagi shartlilik va an’anaviy ayniqsa dostonlar matnida yaqqol seziladi: Uch shartning oldini shul o‘zbak oldi kabi . To‘rt soni ko‘zi to‘rt bo‘lmoq iborasi tarkibida ishtirok etadi. Toju taxtdan voz kechar-ku, ammo shu damlarda qo‘shni go‘shada ko‘zi to‘rt bo‘lib uni kutayotgan yulduzi, qariganda topgan bebaho gavhari –Bibi YUlduzning qismati ne bo‘ladi? (O.YOqubov. Ulug‘bek xazinasi). Lekin uch-to‘rt qadam o‘tmasdanoq nimagadir qoqilib yiqildi. Ko‘zing to‘rtdir Qorajonning yo‘liga (Alpomish) . To‘rtovlan tugal bo‘lsa, o‘nmaganin o‘ndirar, oltovlan ola bo‘lsa, og‘zidangin oldirar maqolidagi to‘rt xuddi matndagi ola so‘zi olti ni chaqirgani singari tugal ning talabi bilan jumla tarkibiga kiritilgan, ya’ni maqollarga xos bo‘lgan ohangdorlik zarurati shuni taqozo qilgan. Besh soni besh qo‘lday bilmoq, besh kunlik dunyo kabi turg‘un birikmalar tarkibida ekspressivlik uchun xizmat qilgan: Nechun hamma davri davron, hamma davlat va hamma shoh va fotihlarning tarixini besh qo‘liday biladigan bu zukko donishmand toj va hokimiyat hech bir kimsaga vafo qilmaganini tushunmadi yoxud tushunsa-da, uni tark etishga irodasi etmadi? U toju taxtdan o‘z idroki va ixtiyori bilan voz kechmoqqa azm qilganini shahzodaga aytmoqchi va undan yolg‘iz bir narsani–qolgan besh kunlik umr ini ilm-ma’rifatga bag‘ishlashiga imkon berishini so‘ramoqchi edi. Olti sonida qandaydir ramziylik ottenkasi seziladi. Buni “Alpomish”dan olingan quyidagi parsalardan anglaymiz: Ana shunda boylar ko‘chib jo‘nadi, mollari Ko‘kqamish ko‘lidan chiqib borib, to‘qson tog‘dan o‘tib, yurtu jahonni to‘zon, chang qilib, molning oldi necha kun yo‘l yurib, bul oradan olti oy o‘tib, olti oy deganda , boylar to‘qson tog‘dan mollarini o‘tkazib, qalmoq yurtiga etkazib, o‘zlarining bir xil boylari shul mollarning oldini olib, yo‘l boshqarib kelayotgan edi, bir vaqtida boylar qalmoq yurtiga necha dovonlardan oshib etib keldi. Boshidagi sarjig‘ani ko‘rib, alplarning zo‘ri ekanini bilib, alplarga qarab, olti oyga muhlat so‘rab, bir so‘z deb turgan eri ekan. Olti oychalik yo‘l ga keldim... Alpomish kelsin, bo‘lmasa, javobimni bersin kabi. YAna: “ Padarkush ... toju taxt... olti oy dan oshmaydur... ” (O.YOqubov. Ulug‘bek xazinasi). SHu ramziylik sabab bo‘lsa kerakki, A.Oripov ham “O‘ylarim” she’rida quyidagi misralarni yozgan: Olti oy kim she’r yozmayman yuragim zada, / Olti oy kim o‘zgalarga tilayman omad. Xalq og‘zaki ijodiga xos bo‘lgan shartlilik etti soni orqali ham yuzaga chiqqan: Toychi viloyatinda, Qalmoq muzofotinda bir Surxayil degan kampir bor edi. Juda haddili zo‘r kampir edi, bu kampirning etti o‘g‘li bor edi Qorajonning etti qobirg‘asi sindi Xonning CHibor oti poyganing oldini olib, shashti bilang kelib, baxmal o‘tovni etti marta aylanib, otning tizginini ushlab Qorajon to‘xtatdi. Etti yil zindonda xor bo‘lgan boshim, Hech xabar bilmadi qavmi-qardoshim. Ko‘ring nazarkarda bekning CHibori, Etti marta bu zindonni aylandi (Alpomish) . Bu son FBlar tarkibida ham ishtirok etadi: Lekin bu dargohda Qalandar Qarnoqiyga duch kelaman, degan o‘y etti uxlab tushiga ham kirmagan edi. Etti tanga atamoq ni qo‘llashda diniy va milliy urf-odatlar bilan bog‘liq bo‘lgan an’analar mavjud: Bu kun yomon tush ko‘rib, Xoja Bahovuddin hazratlariga etti tanga atagan edim. Aqchangiz bo‘lsa shu gadoga etti tanga in’om qiling ... (O.YOqubov. Ulug‘bek xazinasi). Matnlarda yuz soni ham uchrab turadi. Ammo ularda stilistik ottenkalarni payqash qiyin. Ushbu son YUz xil noz-ne’matlar bilan mehmon qilib, ko‘nglini oldi . YUz marotaba aytdim... Bobokalon Amir Temur o‘ziga dorussaltana qilgan bu shahri buzruk ko‘chalaridan bir marotaba ot choptirib o‘tmoq, olomonning tiz cho‘kib, sajdaga bosh egib turganini ko‘rmoq uchun bir emas, yuz jon bo‘lsa ham tikmoqqa arziydi!.. misollarida o‘zining asosiy ma’nosidan chetlashib, umuman ko‘plik, "Qorovultepa"da ko‘ringan yuz chog‘lik otliq lar qilich va cho‘qmorlarini boshlari uzra o‘ynatib, allaqanday sovuq qiyqiriq bilan qora bo‘ronday bostirib kelardi. qo‘lingga yuz tilla sanab beramen!.. (O.YOqubov. Ulug‘bek xazinasi) taxmin ma’nolarini anglatmoqda. Ming so‘zini son ma’nosida qo‘llash ilmiy va rasmiy uslublarga xos. Ana shu uslublarga daxldor bo‘lgan mavzular yoritilganda ommabop uslubda ham qo‘llanilishi mumkin. So‘zlashuv va badiiy uslublarda esa u asosan tasvir ob’ektining umuman ko‘pligini ko‘rsatishga xizmat qilgan. Masalan, Zulfiyada uning yordamida shakllangan quyidagi birikmalarga ko‘zimiz tushadi: ming bahor (1.9), ming dil (1.9), ming yillar (1.9), ming avlod (1.9), ming til (1.186), ming g‘ulu (1.223) va boshq. Tuprog‘ing ko‘ksini tutadi ajib kuy, malohat, / Ming bahor jamoli tindirar ko‘zingni! (1.9). Bu umuman ko‘plik ma’nolari ming so‘zini takror qo‘llash yo‘li bilan alohida ta’kidlanadi: Oh, buni men anglab etgunimcha ming - / Ming alamlarni qilmadim tortiq (1.291). –Faqirga qilgan barcha yaxshiliklaringga ming-ming rahmat , inim!–dedi u ovozi qaltirab (O.YOqubov. Ulug‘bek xazinasi). Ikki ming so‘zi orasida va bog‘lovchisning qo‘llanilishi yoki birinchi ming so‘zidan chiqish keligi qo‘shimchasining kelishi esa ekspressiv ma’noni yana ham kuchaytiradi: Tokay shunday bo‘lur, yo kular taqdir, / Bu zaif qo‘llarga ming va ming la’nat (1.306). Mingdan-ming rozimiz!.. (O.YOqubov. Ulug‘bek xazinasi). Bu so‘zni takror holda qo‘llash shoira ijodida nisbatan sermahsul: ming-ming g‘uncha (1.183), ming-ming ko‘z (1.202), ming-ming yulduz (1.267), ming-ming hayot (2.52), ming-ming chiroq (1.53) va boshq. Ming so‘zi yordamida matnda tavsirning obrazliligiga xizmat qiladigan zidlash usuli yuzaga keladi: Ming ko‘z bo‘lib yigit boqqanday, / CHaqnab qarar qizga ming yulduz (1.30). Zulfiya ushbu matnda ming so‘zini ko‘chma ma’noda qo‘llab, ko‘zi to‘rt bo‘lmoq frazeologik birligining orginal ekvivalentini hosil qilgan. Qiyoslaymiz: ko‘zi to‘rt bo‘lmoq – ming ko‘z bo‘lib boqmoq. Umuman xalq tilida bu so‘z yordamida shakllangan ming qo‘yli boy, sichqonning ini ming tanga bo‘lmoq, ming eshitgandan bir ko‘rgan yaxshi singari perifrastik va frazeologik iboralar shakllangan. Ular so‘zlashuv uslubida, unga bog‘liq tarzda xalq og‘zaki ijodi namunalarida faol qo‘llaniladi: Sag‘rilari yoyday bo‘lib, Bir ming qo‘yli boy day bo‘lib. Jasading o‘xshaydi buz qarchig‘ayg‘a, YOnboshlab yotishing ming qo‘yli boy g‘a. Bunday tegina bersanglar, bir kunlari shuning nori kelar, boshimizga balo bo‘lar, bizga chichqon ini ming tanga bo‘p qolar (Alpomish). –Balli! Ammo tilla-tilla deb, ming so‘zlagandan bir marta uning o‘zini ko‘rmoq yaxshidur , darvesh! (O.YOqubov. Ulug‘bek xazinasi) kabi. Hatto xalq og‘zaki ijodida bu so‘z ishtirokida an’anaviy odatlar ham ifoda etilgan: Ming qadimdan tanga-pulni urgan ga, Men tegaman shul qirag‘ay merganga (Alpomish). Xalq og‘zaki ijodi uchun tipik bo‘lgan ming bir birikmasining qo‘llanilishi ham Zulfiya poeziyasi uchun xarakterli: ming bir tangri (1.235), ming bitta bahor (1.206), ming bir xil ne’mat (1.235), ming bir til (2.56) va boshq. Senga ming bor hamd lar aytamen, parvardigori olam. Mavlononi qutqarishning ming bir yo‘l ini o‘ylab ko‘rgan Qalandar va uning do‘stlari kecha, nihoyat, shu qarorga kelishdi. –O‘zingiz bilasiz, boshimda ming bir tashvish , bonu ... (O.YOqubov. Ulug‘bek xazinasi). Matndagi xuddi bir so‘zi singari boshqa o‘rinlarda kuchaytirish ottenkasi qatla, chandon, bor birliklari yordamida hosil qilinadi: Ming qatla shukr, osiy bandangta ne-ne saodatli damlarni in’om etding, yaratgan egam. U shogirdi Ali Qushchining ming chandon haq ekanini dil-dilidan his etar, ayni zamonda uning boyagi gaplari qayta-qayta esiga tushib, yuragini o‘rtar edi. So‘nggi kunlarda mavlononing ikkala oyog‘i shishib, burungi og‘rig‘iga ming chandon og‘riq qo‘shildi. Faqir sizday shogirdlarimdin ming bor rozimen. (O.YOqubov. Ulug‘bek xazinasi) . O.YOqubovning “Ulug‘bek xazinasi” romanida uning ming xil reja, ming yil, ming hiylayu nayrang, ming maqom kabi ko‘plab birikmalar hosil qilganligi so‘zning bu ikki uslubda qo‘llanish imkoniyati juda keng ekanligidan dalolat beradi. Matnlarda son ma’nosini anglatadigan tuman so‘zi ham ko‘zga tashlanadi. O‘n ming ma’nosini anglatadigan ushbu birlik aynan shu ma’noda eskirgan va faqat badiiy-tarixiy asarlarda uchraydi: Amir Jondor bilan amir Sultonshoh barlos boshchiligidagi hirovul qismlar qo‘shindan ilgarilab ketgan, bir necha tuman chap qanot va qalb lashkari orqada kelar, lashkarning ketidan aslaha ortilgan tuya va xachirlar, bakovullar bilan saroy mahramlarining soyabon aravalari sudralib kelardi. Butun qo‘shin bir-ikki tumandan oshmasa ham, keng dasht lashkarga to‘lib ketganga o‘xshar, sipohlar son-sanoqsiz tuyular, otlarning kishnashi, eshak va xachirlarning hangrashi, tuyalarning bo‘kirishi eru ko‘kni larzaga solgan edi. Odatda bunday yurishlarda a’lohazratni o‘rab oladigan amirlar, tuman boshliqlari va muqarrab-us sultonlar bugun birmuncha orqada kelar, go‘yo Mirzo Ulug‘bekning xayolini buzishni istamas edilar (O.YOqubov. Ulug‘bek xazinasi). Tuman hozirgi tilimida avvalgi rayon so‘zi o‘rnida qo‘llanilmoqda. Son turkumi doirasida qaraladigan birliklarning ikkinchi katta qismini numerativlar tashkil qiladi. Ularning ba’zilari funksional jihatdan xoslangan bo‘ladi. Masalan, karra, baravar, sutka, sekund, sentner, nafar, nusxa kabi numerativlar kitobiy xarakterda bo‘lib, ilmiy, rasmiy va qisman ommabop uslublarga xoslangan. SHuningdek, ular badiiy matnda faol ishlatiladiganlari ham bor: bor, daqiqa, da’fa, zum, karra, lahza, on, palla, soniya, fursat, chimdim, shoda, qatra kabilar: Ikki kungacha ustodning mahzun nigohi ko‘z oldidan ketmay iztirob chekdi, bir necha bor Ko‘ksaroyga borishga chog‘landi, lekin jur’at etolmadi. Mana endi ustoz o‘zlari uni Ko‘ksaroyga chorlabdilar. Garchi, Ali Qushchi va uning shogirdlari ko‘p nodir kitob va qo‘lyozmalarni gumdon qilgan bo‘lsa ham, shahzoda kutub xonani ko‘zdan kechirayotib, bunga yana bir karra inondi! Siz bilan o‘tgan bir daqiqa visol onlarimni yuz yil umrga almashmaymen. CHopar ustiga chopar kelar, arbobi din va arkoni davlat, a’yon va boyonlar, amirlar tashrif buyurishar, qo‘sh tavaqali zalvarli darvoza bir soniya ham yopilmas edi (O.YOqubov. Ulug‘bek xazinasi) . SHunda shivirlar menga kaftda qolgan chimdim qum (O.Matjon. CHorlov). Kuntug‘mish to‘ra Mohini ko‘kragiga olib: - SHamolni ochinglar, - deb hap ko‘zidan etmish qatra yoshini to‘kib, qaddi bukilib, Mohining betiga tiklab turibdi (Kuntug‘mish). Bir daqiqa fursat bergaysiz (O.YOqubov. Ulug‘bek xazinasi). Men ham bir zum yashay bir odam kabi (A.Oripov). Bir lahzali dil ayyomidan, / Sira so‘nmas shirin boqishing (Zulfiya. Visol bayrami). Bog‘, bosh, bo‘lak, gala, og‘iz, poy, siqim, tilim, tomchi, tosh, tup, to‘da, to‘g‘ram, to‘p, qarich, quloch, qultum singari numerativlar esa so‘zlashuv nutqida faol ishlatiladi. Ular orasida chiqim, chaqmoq, chaqirim singari qo‘llanishi kamayib ketgan numerativlar ham bor. Bundan tashqari adabiy tilimizning me’yorlari va zamonaviy o‘lchov atamalarining faollashishi tufayli pud, botmon, toy, gaz, tanob, tosh, chaqirim, farsah, chaqa, miri, tuya kabi numerativlarning qo‘llanish imkoniyatlari toraygan va ularni asosan badiiy matnlarda uchratish mumkin: Senu men o‘z toshimizga bir botmon bo‘lib yuribmiz-da, buning toshi bilan tortilsak, posangisiga yaramaymiz (A.Qahhor. Sinchalak). Nomaga qaraganda, shahzoda qo‘shinlari ikki-uch farsah joyga kelib qolgan, Mirzo Ulug‘bek qanday qarorga kelmasin, bu qarorni darhol qabul qilmog‘i lozim edi! Quduq chuqur emas, nari borsa o‘n-o‘n besh gaz bo‘lib, uning bir tomonidan odam arang sig‘adigan tuynuk ochilgan edi (O.YOqubov. Ulug‘bek xazinasi) O‘zining ko‘chma ma’nolarida numerativlar vazifasini bajaradigan piyola, qoshiq, kosa, choynak, qop, quti, mashina maishiy hayotda faol ishlatiladi. arava/ chamadon, jo‘ra/kiyim,kiyimlik, qavat/qat, qator, o‘rim, tandir so‘zlarining esa faoliyat doirasi bilan bog‘liq holda numerativ sifatida hozirgi kunda imkoniyatlari cheklangan. Ayrim numerativlar muayyan sonlar bilan turg‘un birikma hosil qiladi. Masalan, qatla so‘zi hamisha ming soni bilan birgalikda keladi: Ming qatla shukr, osiy bandangta ne-ne saodatli damlarni in’om etding, yaratgan egam. Ha, parvardigorimga ming qatla shukur (O.YOqubov. Ulug‘bek xazinasi), Ming qatla faryod aylaram kabi. CHaqa, miri so‘zlari ham inkor ma’nosida faqat bir soni bilan birgalikda qo‘llanadi: Bir chaqa ham olomaysan. Bir chaqaga qimmat odam. Bir miri ham puli yo‘q kabi. Taqlidiy so‘zdan paydo bo‘lgan qultum birligi faqat suyuqlikka nisbatan qo‘llaniladi va shu holda turg‘unlik kasb etadi: Ali Qushchi bu suvning yarmini ichib, yarmi bilan yuz-qo‘llarini yuvgan bular, arpa kulchani uchga bo‘lib, bir qultum suv bilan uch mahal tanovul qilardi. –Bir qultum may ichasizmi? Bonu mayizdekkina zaharni og‘ziga soldi-da, bir qultum sovuq sharbat ichib o‘zini yostiqqa tashladi. (O.YOqubov. Ulug‘bek xazinasi). Bu turg‘un birikmalarda ham ekspressiya mavjud va ularni ham stilistik resurslar sifatida qarashga asoslar bor. Numerativlar tilimizda son jihatdan ko‘chilikni tashkil etgishi tufayli ularning ayrimlariga misollar keltirish bilan chegaralanamiz: SHunda sarkasini tayinlab, ikki og‘iz so‘z aytib turgan ekan (Alpomish). Kel-e, bu bachchalarning og‘ziga bir luqma solay (Kuntug‘mish). So‘ng, rahmatlik usta Temur Samarqandiy yasab bergan po‘lat pichog‘i bilan erni kovlab bir siqim tuproq oldi (O.YOqubov. Ulug‘bek xazinasi). go‘yo masjid gumbaziga qadalgan kumush hilolday bir tilim oy yaltillab turar (O.YOqubov. Ulug‘bek xazinasi). Qancha xor aylasang, falak rizoman, Bo‘ldim endi qultum suv ning gadoyi (Kuntug‘mish). Garchi, Ali Qushchi va uning shogirdlari ko‘p nodir kitob va qo‘lyozmalarni gumdon qilgan bo‘lsa ham, shahzoda kutub xonani ko‘zdan kechirayotib, bunga yana bir karra inondi! SHahzoda bir necha bor rasadxonaga pinhona borib, bu kitoblarni ko‘zdan kechirgan edi. (O.YOqubov. Ulug‘bek xazinasi). Endi e’tiborimizni sonlar tarkibidagi grammatik vositalarga qaratamiz. A.Nurmonov va N.Mahmudovlar “O‘zbek tili so‘z yasalishiga bir nazar” maqolasida son so‘z turkumiga oid so‘zlarning grammatik tabiati xususida so‘z yuritib, “O‘zbek tili faktlarining tahlili shuni ko‘rsatadiki, son turkumi doirasida so‘z yasalishi yo‘q va ko‘rsatilgan “son turlari”ni hosil qiluvchi qo‘shimchalar so‘z yasovchilar emas. Masalan: besh+inchi=beshinchi yasalishida motivlovchi baza (besh) bilan yasalma ( beshinchi ) alohidadan denotat va signifikatga ega emas. Demak, funksional forma yasalishi, shuningdek, variatsion forma yasalishi o‘z mohiyatiga ko‘ra so‘z yasalishidan mutlaqo farq qiladi, ularni qorishtirish juda ko‘p boshqa nazariy yanglishishlarga olib kelishi tabiiy”, degan fikrni bayon etgan. 7 Son tarkibidagi funksional va variatsion shakl yasaydigan qo‘shimchalar yangi sonlar yasalishi nuqtai nazaridan hech qanday ahamiyatga ega bo‘lmasa-da, ularga stilistik resurslar sifatida qarash mumkin. Ushbu turkum doirasida - (i)nchi, - (i)nchidan, -ov, -ala, -ta, -tacha, -tadan, - lab singari shakl yasovchi affikslar kategorial jihatdan guruhlanadi. Masalan, 7 Нурмонов А., Маҳмудов Н. Ўзбек тили сўз ясалишига бир назар // Ўзбек тили ва адабиёти, 1987, 3-сон, 41-б. predmet, narsa-hodisalarning tartibini ko‘rsatuvchi - (i)nchi qo‘shimchasi barcha funksional uslublar uchun teng bo‘lgani holdan, uning –dan qo‘shilgan - (i)nchidan shaklida ilmiy va rasmiy uslublarga xos bo‘lgan uslubiy chegaralanish mavjud. CHunki –(i)nchi ga –dan ning qo‘shilishi natijasida ta’kidlash, sanash ottenkasi hosil bo‘ladi va bu ottenkalar ilmiy va rasmiy bayon uslubi uchun xos va muhim xususiyat sanaladi. Bu uslublar talab qiladigan aniqlik har bir holat, fikr va xulosani birinchidan, ikkinchidan, uchinchidan va hokazo tarzida sanash va ta’kidlashni taqozo etadi. Guruhlashni, to‘dani, birgalikni ifoda etadigan - ov, -ala xususida ham shu gapni aytish joiz. Ular yordamida shakllangan ikkov, uchov, to‘rtov, beshov, oltov, ettov kabi so‘zlar og‘zaki uslubga xoslangan bo‘lsa, ikkala, uchala, to‘rtala, beshala, oltala, ettala ko‘rinishlari kitobiy uslubga xoslangan. Aniq ma’noni ifoda etganligi sababli –ta, -tadan barcha uslublar uchun umumiy sanaladi. Ammo taxminni bildiradigan -tacha, -lab elementlarida funksional chegaralanishni kuzatamiz. Odatda o‘ndan baland bo‘lgan yirik sonlarga –tacha ning qo‘shilishi natijasida ularning aniqliq ma’nosi yo‘qoladi va taxminiylik, gumon, ishonchsizlik, mavhumlik, faraz ottenkalari paydo bo‘ladi: o‘ntacha, yuztacha, mingtacha kabi. Ammo bu qo‘shilish ham sanashning inson tasavvuriga sig‘adigan darajada amalga oshiriladi. SHuning uchun odatda milliontacha deyilmaydi. –lab ham xuddi shu tarzda qo‘shila oladi: o‘nlab, yuzlab, minglab kabi. Hatto millionlab deyish ham mumkin. Bu esa qo‘shimcha qo‘shilgandan keyingi holatda mavhumlikning nisbatan kuchli ekanligi hamda raqamni bo‘rttirib ko‘rsatishga intilish mavjudligini ko‘rsatadi. Fnuksionallik nuqtai nazaridan –tacha og‘zaki nutqqa, - lab esa kitobiy nutqqa xoslangan. Masalan: Minglab bemorlar dardiga darmon bo‘layotgan shifokorlar hamda hamshiralardan minnatdormiz. Mukofot ta’sis etilgandan buyon viloyatimizdan etti nafar qizimiz Zulfiyaxonim nomidagi Davlat mukofotiga rasman ega bo‘lgan bo‘lsalar-da, ushbu saralash bahslarida yuzlab qizlarimiz o‘zlaridagi bor qobiliyat va iste’dodlarini ishga solishdi, o‘zlarini sinab ko‘rishdi. Boisi, xaftaning ikki-uch kuni – bozorda minglab bozorchilar oyog‘i tegadi-ki bu hududda bozor xizmatchilaridan tashqari mahallamiz yoshlari, faollar ham bevosita obodonchilik-tozalik ishlariga bosh qo‘shadilar. O‘zining kichikkina oilasida tartib o‘rnatolmagan, bunday kishiga yuzlab yoshlar ta’lim-tarbiya olayotgan o‘quv maskani ishonib topshirilganligiga hayratlanasan. Lekin u kishi hayoti davomida qilgan ishlari, tayyorlagan yuzlab shogirdlari bilan urgutliklar qalbida yashab kelmoqda. Natijada o‘nlab poezdlarning qatnovi bekor qilingan. Uning aytishicha, telefon so‘zlashuvilarini tinglash amaliyoti besh yil ilgari qo‘llanilganida, 11 sentyabr voqealarining oldi olingan va minglab odamlar omon qolgan bo‘lur edi. Bu holda Milliy Xavfsizlik Agentligi Federal qidiruv Byurosini minglab familiyalar , telefon raqamlari, elektron pochta adreslariga ko‘mib tashlamaydimi? Rasmiy ma’lumotlarga ko‘ra, CHilida harbiy tuzum o‘rnatilgan yillar mobaynida siyosiy sabablarga ko‘ra uch mingdan ortiqroq kishi nobud qilingan, minglab kishilar bedarak ketgan. (“Zarafshon” gaz.). Og‘zaki nutqda: o‘ntacha kitob, yigirmatacha odam, o‘ttiztacha mashina kabi. Bu so‘zlarni taqqoslashdan yana shu narsa anglashiladiki, bu ikki element qo‘shilgan so‘zlar umumiy ma’noda taxminiylik, gumon, ishonchsizlik, mavhumlik, farazni anglatsa ham, xususiy hollarda songa –tacha qo‘shilganda ma’lum ma’noda taxmin haqiqatga yaqin bo‘ladi. Agar shunday bo‘lmaganda Darsga o‘n beshtacha talaba keldi deyilmasdi. –lab qo‘shilganda esa sonlar ko‘proq mavhumlikni ifoda etadi, miqdorning ko‘pligini mubolag‘ali tarzda bayon qiladi. Sonlar yozuvda raqamlar tarzida namoyon bo‘ladi. Ushbu raqamlarning yozma matnlarda uchrashi ham son turkumining tabiatiga bog‘liq holda turlicha kechadi. Ammo ular qanday matnlar uchramasin, barchasi uchun umumiy bo‘lgan xususiyat mavjud. “Raqamlarga avvalo axborot berish xususiyati xosdir. Biroq raqamlarning haddan tashqari ko‘pligi hamma vaqt ham muallifning hodisa mohiyatini to‘liq anglab etganligidan dalolat beravermaydi”, deb yozadi K. M. Nakoryakova. 8 Darhaqiqat, sonlarning yozuvdagi belgisi bo‘lgan raqamlarning informativ xarakteri bu so‘z turkumiga oid so‘zlarning funksional chegaralanishlarini yana ham oydinlashtiradi. Boshqacha aytganda hamma 8 К. М. Накорякова Цифра в публицистическом тексте. Часть 2 Дата создания оригинала документа: 05.02.2004 . 43 Kb | koi8-r | http://www. gramota. ru/mag new.html?id=42 . uslublarda ham raqamlarga faol murojaat qilish xos emas. U asosan rasmiy uslubga, uning moliyaviy va hisob-kitob bilan bog‘liq bo‘lgan janrlariga xosdir. Ilmiy uslubda ham mavzu va fan sohalari taqozosi bilan raqamlarga tez-tez murojaat etiladi. Ulardan ommabop uslubda ham ba’zan foydalanish mumkin. Masalan: Tadqiqot natijalariga ko‘ra, yaqin o‘n yil ichida ko‘proq soliq to‘lashga to‘g‘ri keladi, deb hisoblaydi aholining 77 fozi. Atigi 3 foiz fuqaro soliqlarning kamayishidan umidvor. 82 foiz aholi 2015 yilda ishsizlik ko‘payadi, deb hisoblaydi. 7 foizi esa buning tkskarisini tanlagan. Ishtirokchilarning 51 foizi o‘n yildan so‘ng mamlakat kambag‘allashadi, degan fikrda bo‘lsa, 6 foizi aksincha, deb hisoblagan. Besh yil avval o‘tkazilgan so‘rovlar natijalariga ko‘ra, mazkur ko‘rsatkich 36 foiz va 12 foizga to‘g‘ri kelgan edi. 76 foiz aholi 2015 yilga qadar Avstriyada chet elliklar soni ko‘payib boradi, deb javob bergan kabi. (“Darakchi” gaz.) Tildagi sonlarga xos bo‘lgan muhim xususiyatlardan biri, ayni paytda, ekspressivlikni yuzaga keltiruvchi xususiyat ularning birikmalar tarkibida turg‘unlik kasb etishi va an’anaviyligi sanaladi. Badiiy adabiyot va xalq og‘zaki ijodiga xos bo‘lgan qirq kokil (1.64), o‘n sakkiz yosh (1.20,262), etti qush (1.209), etti mo‘‘jiza (1.210) kabi an’anaviy shakllar shular jumlasidanbir. “Alpomish” dostonida besh yuz soni alohida mazmun va urg‘u bilan qo‘llanilgan: besh yuz oqsoqol, arboblari, besh yuz mirg‘azab, jallod, besh yuz so‘m, besh yuz nor, besh yuz tilla, besh yuz qadam, besh yuz ot, besh yuz otli, besh yuz odam, besh yuz kishi, besh yuz botmon, besh yuz quloch arqon, besh yuz qo‘y, besh yuz arava kabi . Sonlarning qo‘llanilishidagi bu xususiyatlarni ulardagi ramziylik, diniy aqidalar, milliy urf odatlar va an’analar nuqtai nazaridan o‘rganish ma’naviyatimiz uchun qiziqarli materiallar berishi mumkin. Anglashiladiki, o‘zbek tilida ham sonlar alohida turkum sifatida o‘zining nafaqat leksik-grammatik, balki stilistik resurslariga ham ega. Ularning namoyon bo‘lishi turli uslublarda turlichadir. Ustunlik esa so‘zlashuv va badiiy uslublarda ko‘zga tashlanadi. Adabiyotlar: 1. Мамажонов А. Қўшма гап стилистикаси.- Тошкент, 1990. 2. Шомақудов А., Расулов И., Қўнғуров Р. Ўзбек тили стилистикаси. – Тошкент, 1983. 3. Содиқова М. Феъл стилистикаси. – Тошкент, 1975. 4. Қў нғуров Р. Ўзбек тили стилистикасидан очерклар.- Самарқанд, 1975. 5. Қў нғуров Р. Грамматик стилистика // “Ўзбек филологияси” тўплами. СамДУ асарлари, янги серия, № 315. – Самарқанд, 1975. 6. Қў нғуров Р. Субъектив баҳо формаларининг семантик ва стилистик хусусиятлари. – Тошкент, 1980. 7. Қў нғуров Р. Стилистика имени существительного в узбекском языке. – Ташкент, 1983. 8. Қў нғуров Р. Олмош стилистикасига оид айрим мулоҳазалар // “Ўзбек тили стилистикасидан кузатишлар” тўплами. – Самарқанд, 1981. 9.Қў нғуров Р. Сифат стилистикаси // “Ўзбек тили стилистикаси ва нутқ маданияти” тўплами. – Самарқанд, 1982. 10. Қў нғуров Р. Каримов С. Ўзбек тили стилистикаси ва нутқ маданияти. Библиографик кўрсаткич.– Самарқанд, 1984. 11. Ўзбек тили грамматикаси. I том – Тошкент, 1975. II том – Тошкент, 1975.

Son uslubiyati. Reja: 1. Son so‘z turkumiga oid so‘zlar ma’nosidagi aniqlik ularning uslubiy imkoniyatlarini bir qadar cheklab qo‘yishi. 2. Bir sonining uslubiy imkoniyatlari. Sonlardagi ramziylik, ularning xalq og‘zaki ijodida, so‘zlashuv uslubida qo‘llanishidagi an’anaviylik. 3.Numerativlar. Ularning o‘zaro va boshqa so‘zlar bilan sinonimiyasi. 4.Songa oid affikslar sinonimiyasi.

Son. O‘zbek tilida, garchi ot, fe’l yoki sifat so‘z turkumlari darajasida bo‘lmasa- da, songa oid birliklarning ham stilistik imkoniyatlari haqida so‘z yuritish mumkin. “O‘zbek tili grammatikasi”da tilimizdagi barcha sonlar va numerativlar hisoblanadigan dona, nusxa, bosh, tup, nafar; parcha, varaq, og‘iz, luqma, siqim, tilim, chimdim, qultum/yutum/ho‘plam, tomchi/qatra, chaqmoq, nimta, to‘g‘ram, poy, bo‘lak, shingil; gala, to‘p, guruh, to‘da, dasta, bog‘/bog‘lam, quchoq, shoda, hovuch; juft; gramm, kilogramm, metr, pud, botmon, sentner, tonna, piyola, qoshiq, kosa, choynak, qop, quti, chamadon, jo‘ra/kiyim,kiyimlik, toy, arava/mashina/tuya, qavat/qat, qator, o‘rim, tandir; metr, santimetr, kilometr, gaz, tanob, tosh, qarich, quloch, chaqirim, qadam, farsah; yosh/yashar, oylik, kunlik; asr, yil, oy, hafta, sutka, kun, kecha, kunduz, soat, daqiqa, minut, sekund; so‘m, tiyin, tanga, chaqa, tilla, miri, paqir, chiqim; marta, navbatda, karra, bor, hissa, qatla, da’fa, sidra, baravar singarilar keltirilgan. 1 Ularning ekspressivlik va funksional imkoniyatlari turlicha. Son so‘z turkumi doirasidagi birliklar orasidan emotsional ekspressiv ottenkalar va semantik-stilistik hamda funksional-stilistik ma’nolar yaqqol ko‘zga tashlanib turadigan elementlarni qarab chiqamiz. Bunda birinchi navbatda diqqatimizni bir so‘zi tortadi. Darhaqiqat, sonlar orsida bir o‘zining qo‘llanish chastotasi va anglatgan semantik-stilistik ma’nolari bilan alohida mavqega ega. Undagi raqamni anglatishdan tashqarida bo‘lgan bu qo‘shimcha ottenkalar ayniqsa badiiy matnda o‘ziga xos tarzda namoyon bo‘ladi. Ana shu alohidaliklar nimalardan iborat ekanligini ko‘rsatish maqsadida Zulfiya asarlari tili va uslubi yuzasidan olib borgan tadqiqotlarimiz materiallaridan hamda boshqa manbalardan foydalanamiz. 1 Ўзбек тили грамматикаси, I том. – Т.:Фан, 1975, 307-331-бетлар.

O‘zbek tilshunosligida bir so‘zining leksik-grammatik ma’nosi durust yoritilgan deyish mumkin. 2 Bir so‘zining S.Nizomiddinova tomonidan 20 ortiq ma’nosi izohlangan. 3 Bir so‘zi Zulfiya ijodida 442 marta qo‘llangan. 4 SHoira asarlarida bu so‘zning semantik-stilistik ma’nolari uning grammatik ma’nosi bilan uyg‘unlashib ketgan. Leksik birlik sifatida bu so‘zning vazifasi sonni ifodalash, predmet yoki voqea-hodisaning yakka-yagona ekanligini ko‘rsatishdan iborat bo‘lsa, matnda uning ma’nosi jiddiy ravishda kengayib ketgandir. Jumladan: 1. Bir so‘zi sonni anglatadi:a) yakkalik ma’nosini ifodalovchi sanoq sonni ko‘rsatadi va bu uning asosiy leksik ma’nosi hisoblanadi: Qanday paydo bo‘ldi, bilmayman hali / Qarshimda bir barno yigit ni ko‘rdim (1.66). Bunday vaqtda u matnda yakka, yolg‘iz so‘zlariga sinonim bo‘lishi mumkin: Ikki bo‘lsa yolg‘iz bosh ing, / Armonim shu bolajonim (2.98). Bir daraxt turardi yo‘l chekkasida, / SHamol urar edi uni muttasil (1.217). Bu so‘zlar leksik jihatdan birining o‘rnini ikkinchisi bosa olsa-da, stilistik jihatdan ularning har birining ma’no ottenkasi farqlanib turadi. YUqoridagi misollarda bir so‘zida ma’noni ta’kidlab, ajratib ko‘rsatish xususiyati yakka va yolg‘iz so‘zlaridagidek kuchli emas; b) garchi semantik tabiatiga zid bo‘lsa-da, u matnda ko‘pchilik ma’nosini ifoda etadi. Bunda bir qo‘shilib kelib, mikromatn hosil qilayotgan so‘zning ham sezilarli ahamiyati bordir. SHuning uchun ham sonlar ma’nosining reallashuvidagi matnning roli tadqiqotchilar tomonidan alohida ta’kidlanadi. 5 Birikmadagi ikkinchi so‘z mazmunan ko‘plikni anglatib turadi, bir ana shu ko‘plikni reallashtirishga, bo‘rttirishga xizmat qiladi: Harorat ne o‘zi? / Harorat, harorat, / Bir jahon og‘ushida sezasan o‘zingni (1.9) yoki Bir osmon yulduzni qamragan okeanday kengmisan, / Har ezgu insonga porlagan zarrang bor? (1.9) parchalaridagi bir so‘zli birikma o‘zini alohida urg‘u bilan talaffuz qilishni talab etadi. SHoira qo‘llagan bir olam (1.44), bir daryo (1.78), bir dunyo (1.146) birikmalarida ham bu so‘z o‘zi birikib kelgan so‘z bilan 2 Шоабдураҳмонов Ш. ва бошқ. Ҳозирги ўзбек адабий тили. – Тошкент: Ўқитувчи, 1980; Ўзбек тили грамматикаси, I том. –Тошкент:Фан, 1975; Ҳозирги ўзбек адабий тили, икки томлик, I том. – Тошкент: Фан, 1966. 3 Низомиддинова С. Ҳозирги замон ўзбек тилида сон. – Тошкент: Фан, 1963, 43-бет. 4 Қўнғуров Р., Каримов С. Зулфия поэзияси тилининг луғати. – Тошкент: Ўқитувчи, 1981, 41-42-бетлар. 5 Низомиддинова С. Ҳозирги замон ўзбек тилида сон, 41-бет.

birga ana shu ma’nolarni ifodalash maqsadiga bo‘ysundirilgan. Bulardan tashqari, Zulfiya asarlarida bir to‘da (1.234), bir necha (2.91,117), bir gala (2.14), bir dasta (2.73), bir quchoq (2.34) kabi birikmalar ham uchraydi. Ammo ko‘plik ma’nosi ifodalangan bu birikmalarda obrazlilik yuqorida keltirganimiz misollardagi kabi sezilib turmaydi. 2. Men ketdim bir o‘zim, ko‘zda surating / Qalbda xandoningdan lazzatlar qoldi (1.69) parchasida bir so‘zi stilistik jihatdan ortiqchaday ko‘rinsa-da, aslida bunday emas. Bu so‘z o‘zida ma’lum stilistik yuk tashiydi. Bu o‘rinda bir orqali egalik affiksidan anglashilayotgan yakkalik ma’nosi ta’kidlanmoqda. Mana bu misoldagi takror qo‘llanilayotgan bir so‘zi shoira uchun she’riy ta’kidni, poetik obrazni kuchaytirish, badiiylikni ta’minlash vositasi bo‘lib xizmat qilgan: U bir quyosh, u bir tong, go‘zal bir doston, / Aytay desam tilim lol, kim, u yigit kim (2.72). Bir gapning o‘zida bir so‘zining takroriy qo‘llanilishi ham turli semantik ma’nolarning yuzaga kelishiga sabab bo‘ladi. Masalan, harakatni bajaruvchilarni alohida ajratib ko‘rsatiladi: CHoyxurlar biri tizzasiga shappatilab, biri kornini ushlab xoxolashadi (O‘. Xoshimov Ikki eshik orasi), sanash ma’nosi: Daladan tuppa-tugri xasharga kelgan kolxozchilar biri loy otib, biri lumboz bosib, maktab devorini kutaradi. Birining boshida kuya yalagan telpak, yana biri kiyikchasi bilan kulogini boglab olgan edi; tenglik ma’nosi: To‘yga borsa bir yoniga Fotima kelinini, bir yoniga Zuhra kelinini olib cho‘g‘day yasantirib oboradi (O‘. Xoshimov Ikki eshik orasi). Umuman, bir so‘zi yordamida ta’kid ottenkasini berish qulayroqdir. Bir necha misollar keltiramiz: nurli bir panoh (1.293), mehribon bir qo‘l (1.293), og‘ir bir sukut (1.294), ajib bir qudrat (1.296), o‘ktam bir vazminlik (1.299), munis bir latofat (1.303), shunday bir qissa (1.299) kabi. Bunday ta’kidlash orqali ijodkorning tasvir ob’ektiga befarq qaramayotganligi, uning alohida e’tibori kuzatiladi. Masalan: U bir o‘tki , seni ko‘rmasam, / Iztirobga solar jismimni (1.19).

3. Birgalik, umumlashtirish ma’nosi anglashiladi: Fikrlab ko‘raman zafar boisin: / Ishchi-yu dehqonu olim bir og‘ush (1.300). Do‘stu og‘aynidan, yuz til, bir dildan / O‘qilgan tahsinlar muborak bo‘lsin! (1.301). 4. Bir so‘zining uyushiq bo‘laklar tarkibida takrorlanishi yaqinlik ma’nosini ifodalaydi va bunda u ot yasovchi –dosh affiksi bilan vazifadosh bo‘ladi: SHodman: Adib bilan bir suv, bir tuproq, / Bir el ga farzandlik orttirar faxrim (2.52). Lekin bir havo dan oladi nafas, / Ko‘ki bir, suvi bir, birdir tuprog‘i (1.101). 5. Birikma ichidagi so‘z tarkibida kelgan –cha affiksi bilan birgalikda qiyoslash vositasi bo‘lib xizmat qiladi va bunda u ko‘plikni ham anglatadi: Sizning bir xirmoncha she’r yozmasam ham, / Baxt haqqi, qalbimdan qilaman ta’zim (1.305). 6. Kamtarlik, oddiylik ma’nolari ifodalanadi va shu yo‘l bilan faxrlanish ottenkasi ham beriladi: Bu – Oyjamol, bir cho‘pon qizi , / O‘qib keldi shaharda shu qish (1.150). Bu ottenka quyidagi misolda yana ham seziladi: Men oddiy bir o‘zbek cho‘ponning qizi , / Meni fan doktori qilgan Vatanim (1.136). 7. Bir so‘zi yordamida tasvir ob’ektining noaniq ekanligi ifoda etiladi: Balki allaqachon bir dor tagida, / Menga muntazirdir og‘zi qon jallod (1.49). Bir tinglovchi qolaman izlab / Va orqaga tortar yuragim (1.288). Mana bu misoldagi bir so‘zli birikma anglatgan stilistik ottenka bir oz boshqacha: -Domla, endi bizda sizning ixtiyor!- Deydi mezbon. – Ish bas, olasiz orom. Bir erga boramiz! “YAna hoynahoy Serhasham xonada ming turli taom…” (1.58). Bir erga birikmasi alohida olinsa noaniqlik ifodalanadi, boramiz fe’lida esa qat’iyatlik ma’nosi bor. Bu qat’iyatdan boriladigan joyning so‘zlovchiga ma’lum, ammo hurmat va kamtarlik yuzasidan mehmonga aytilmaydi. Demak, bu o‘rinda shoira stilistik maqsadni nazarda tutib, noaniqlikni ifodalaydigan bir so‘zli birikmadan aniq ma’noni ifodalashda foydalanadi. Ba’zan shoira uni narsa so‘zi bilan ham birgalikda qo‘llab (1.66; 2.81), noaniqlik ma’nosini ifodalaydi. Ammo ularda ekspressiya yuqoridagi bir so‘zining o‘zi anglatayotganday emas. Zulfiya asarlarida uchraydigan bir so‘zining tahlili shuni ko‘rsatadiki, u juda ko‘p o‘rinlarda ma’noning shakllanishida asosiy yordamchi vosita sifatida ishtirok etadi.

Похожие

kompleks son
Yordamchi so‘zlar uslubiyati. Ko‘makchi uslubiyati.
komplex son uslubiy
Sifat uslubiyati.
Fe’l uslubiyati.