Mavzu: SSSR parchalanishining xalqaro oqibatlari va MDHning paydo bo ’lishi Reja: 1. SSSRning parchalanishi arafasidagi ziddiyatlarning kuchayishi 2. Yangi Ittifoq shartnomasi 3. Avgust voqe alari 4. MDHning tashkil topishi 5. SSSR p archalanishing xalqaro oqibatlari SSSR parchalanishining asosiy sababi chuqur va hal qilib bo'lmaydigan milliy muammolar edi. 1980 -yillarning o'rtalariga kelib. SSSR milliy -davlat tuzilishi inqirozi keskin namoyon bo'ldi. Markaziy partiya -davlat apparatining zaiflashishi, ularning kelaja kdagi mavqeidan qo'rqish mahalliy partiya -davlat elitasini milliy ziyolilar bilan ittifoq tuzishga majbur qildi, ular ittifoq va avtonom respublikalar aholisining ijtimoiy ongida hukmronlik qilish uchun kurashni boshladilar. SSSRning butun tuzilmasini po rtlatib yuborishga qodir bo'lgan kelajakdagi birlashish konturlari qayta qurishning dastlabki bosqichidayoq aniq konturlarni oldi. 1986 yil etnik to'qnashuvlar yili bo'ldi. Mart -aprel oylarida Yakutskda yakutlik talabalar va rus yoshlari o‘rtasida to‘qnash uvlar sodir bo‘ldi. 17 -19 dekabr kunlari Olmaotada Kunaev oʻrniga Kolbin Qozogʻiston Kompartiyasi Markaziy Komitetining birinchi kotibi lavozimiga tayinlandi, degan bahona bilan minglab qozoq yoshlari tartibsizliklar uyushtirdilar. Ikki rus jangchisi halok bo'ldi. Mingdan ortiq odam tibbiy muassasalarga yordam so'rab murojaat qildi. Qo'shinlar birinchi marta tartibni tiklash uchun ishlatil di. Qayta qurishdan oldingi davrda internatsionalizm aslida sovetlashtirish va ruslashtirishni anglatardi. Yangi sharoitda bu milliy harakatlarni rag'batlantirishni anglatardi, bu markazning roli belgilab qo'yilgan bo'lib, u milliy hokimiyat maqomiga da'vo qilgan, ammo respublikalarda Rossiya hokimiyati bilan bog'langan edi . Markaz ruslarning kuchi bo'lmagani va ularning manfaatlarini himoya qilmagani uchun mahalliy titulli xalqlarning millatc hiligiga ko'z yumdi. Millatlar usti g'oyasiz qolgan millatlararo markaz xolisona yagona davlatga qarshi ishladi. «Xalqlarning ajralmas huquqlari» uchun kurash muqarrar ravishda birlashgan SSSRga qarshi kurashga aylandi. Milliy istiqlol uchun kurash shaklla ridan biri sovet tarixini tanqid qilish edi. 1987 yil avgust oyida Sovet - Germaniya hujum qilmaslik to'g'risidagi shartnoma imzolanganining bir yilligi munosabati bilan Boltiqbo'yi davlatlarida maxfiy protokollarni nashr etish va Stalin davridagi ommaviy de portatsiyalar haqidagi haqiqatni tiklash talablari bilan namoyishlar bo'lib o'tdi. Ozarbayjonning Tog‘li Qorabog‘ avtonom viloyatida sodir bo‘lgan voqealar davlat qudrati, uning murakkab millatlararo muammolarni yangi sharoitda hal etish qobiliyatining biri nchi sinovi bo‘ldi. 1988 -yil oktabr oyida Tog‘li Qorabog‘da yashovchi armanlar Armaniston bilan birlashishni talab qildi. O'sha yilning fevral oyida Qorabog'ni Ozarbayjondan ajratish shiori ostida talabalar ish tashlashlari bo'lib o'tdi. Va 20 fevralda vil oyat kengashining sessiyasi Ozarbayjon SSR Oliy

Kengashiga mintaqani Ozarbayjondan Armaniston tarkibiga o'tkazish talabi bilan murojaat qildi. Shu bilan birga, sessiya SSSR Oliy Sovetidan ushbu qarorni qo'llab -quvvatlashni so'radi. Stepanakert va Yerevanda millatchilarning mitinglari bo‘lib o‘tdi. Armanistonda yashovchi ozarbayjonlarning aksariyati qochishga majbur bo'ldi. 27 -29 fevral kunlari Armanistondan minglab ozarbayjonlar qochgan Sumgaitda tartibsizliklar va pogromlar boʻlib, rasmiy maʼlumotlarga koʻr a, 32 kishi halok boʻlgan va j ami 197 kishi jarohatlangan. 24 martda KPSS Markaziy Komiteti va SSSR Vazirlar Soveti “1988 -1995 yillarda Ozarbayjon SSR Togʻli Qorabogʻ avtonom viloyatini ijtimoiy -iqtisodiy rivojlantirishni jadallashtirish chora -tadbirlari toʻ gʻrisida” qaror qabul qildi. Viloyat ehtiyojlari uchun 400 million rubl ajratildi. Bu o'zboshimchalik bilan belgilangan ma'muriy chegaralar bilan bog'liq bo'lgan birinchi ziddiyat edi. O'shanda ham ma'muriy chegaralarni davlat chegaralariga aylantirishning kelajakdagi tendentsiyasi belgilandi. Unitarizmga qarshi kurash gan respublikalar amalda kelajakdagi hududiy mojarolarga asos soldi. Markaziy hukumat endi hududiy qayta tashkil etish masalasini hal qila olmadi va xohlamadi. Mavjud ma'muriy -hududiy bo' linish natijasida qo'shimcha hududlarni qo'lga kiritgan respublikalar mavjud chegaralarni mustahkamlashga intildi. Markaziy hukumat respublikalar bilan noz -karashma qila boshladi, ittifoq vazirliklari va idoralariga tanqid bilan hujum qila boshladi, federa tsiya sub'ektlari fikrini inobatga olmagani uchun ularni qoraladi. Aslida bo‘lginchilarni tinchlantirish yo‘li tanlandi. Federativ hukumat qancha ko‘p yon bersa, o‘z -o‘zini tanqid qilish bilan shug‘ullansa, respublikalar shunchalik talabchan va qat’iyatli bo‘lib borardi. 28 iyunda boʻlib oʻtgan partiya konferensiyasida “ittifoq respublikalari huquqlarini tub iqtisodiy islohotga muvofiqlashtirish”, “ittifoq va respublikalarning oʻzaro hamkorligini tartibga soluvchi koʻplab meʼyoriy hujjatlarga baho berish” “ittifoq, avtonom respublikalar, boshqa milliy tuzilmalarning pozitsiyasi, huquq va majburiyatlarini aniqlashtirish” va zifasi qoʻyildi. Milliy muammolarning keskinlashishini SSSR taraqqiyotidagi kamchiliklar bilan bog‘lab, hokimiyat aholining ko‘pchiligiga t ayangan holda markazlashtiruvchi tamoyillarni mustahkamlash yo‘lidan emas, balki respublikalar huquqlarini kengaytirish yo‘lidan bordi. Tanlangan yo‘l markazsizlashtirishni rag‘batlantirish, bir qator boshqaruv funktsiyalarini respublikalarga o‘tkazish, o‘zini -o‘zi ta’minlash tamoyillariga o‘tish, to‘g‘ridan -to‘g‘ri iqtisodiy aloqalarni o‘rnatish edi. Titulli xalqlar tillari ga davlat maqomi ni berish g‘oyasi qo‘llab - quvvatlandi. 18 -may kuni Bokuda ozarbayjonlarning Armanistondan chiqarib yuborilishiga qarshi norozilik namoyishi bo‘lib o‘tdi. 22 may kuni Stepanakertda ish tashlash boshlandi, bu mish -mishlarga ko'ra, Y. Ligachev Bo kuda bo'lganida, Tog'li Qorabog' masalasi hal bo'lgan va endi muhokama qilinmaydi, degan gapi uchun boshlangandi . Iyun oyida deyarli bir vaqtning o'zida Armaniston Oliy Kengashi Tog ’li Qorabog ’ Avtonom viloyati ( TQAV )ning Armaniston SSR tarkibiga kirishiga rozi bo'ldi va Ozarbayjon Oliy Soveti avtonom viloyatni

Oz arbayjon tarkibida qoldirishga qaror qildi. TQAV viloyat kengashining sessiyasi Armaniston Oliy Kengashining qarorini ko'rib chiqish iltimosi bilan SSSR Oliy Kengashiga yana bir bor murojaat qildi. 12 iyul kuni Tog‘li Qorabog‘ mintaqaviy kengashi Ozarbayjo n SSR tarkibidan chiqish to‘g‘risida qaror qabul qildi. 1988 yil 18 iyuldagi majlisda SSR Oliy Kengashi Prezidiumi Armaniston SSR va Ozarbayjon SSR Oliy Kengashlarining qarorlarini ko'rib chiqib, TQAV ni Armanistonga o'tkazish mumkin emas degan xulosaga kel di. Mixail Gorbachev antidemokratik kuchlarni hokimiyatga, jumladan SSSR Oliy Kengashi Prezidiumiga bosim uyushtirishda aybladi. 18 -21 sentabr kunlari Tog‘li Qorabog‘da armanlar va ozarbayjonlar o‘rtasida qurolli to‘qnashuvlar bo‘lib o‘tdi. Stepanakert v a Agdam viloyatida favqulotda holat joriy etildi. Ittifoqchi hokimiyatlar "qayta qurishni qo'llab -quvvatlashda respublikalar jamoatchiligining umumiy qatlamlariga" tayanishga qaror qildilar. Darhaqiqat, ular xalq frontlari deb ataladigan narsalarni yaratishnin g homiylari sifatida harakat qilishdi. Bu, ayniqsa, 1988 yilning yozida milliy harakat uyushgan shakllarga ega bo'la boshlagan Boltiqbo'yi davlatlarida yaqqol namoyon bo'ldi. Tallin va Rigada Estoniya va Latviya xalq frontlari, Litvada “Sajudis” tashkiloti ning taʼsis qurultoylari boʻlib oʻtdi, Belarus Xalq fronti tashkiliy qoʻmitasi tuzildi. Oktyabr oyida "SSSR Konstitutsiyasiga o'zgartirish va qo'shimchalar kiritish to'g'risida" gi va "SSSR xalq deputatlari saylovlari to'g'risida" gi qonun loyihalari e'lon qilindi, ular frontlar tomonidan suverenitet uchun kurashni kuchaytirish uchun foydalanildi. 1 -dekabrda ittifoq va respublikalar vakolatlarini chegaralash bo‘yicha takliflar tayyorlash bo‘yicha ishchi guruh tuzilgani e’lon qilindi. Shu tariqa tashkillashtirilgan yemirilish mexa nizmi ishga tushirildi. Shu bilan birga, Zaqafqaziyadagi vaziyat keskinlashdi. Bokuda ko‘p kunlik miting boshlandi, u tez orada butun respublikani qamrab oldi. Vaziyat shu qadar murakkablashdiki, SSSR Oliy Soveti Prezidiumi Ozarbayjon SSR va Armaniston SSR da tartibni tiklash bo'yicha shoshilinch chora -tadbirlar to'g'risida farmon chiqarishga majbur bo'ldi. 24 -noyabr kuni Boku, Naxichevan va Kirovobodda favqulodda holat joriy qilingan, 5 -dekabrga o‘tar kechasi qo‘shinlar Bokudagi Lenin maydonini namoyishchil ardan tozalagan. Shaharda tartibsizliklar boshlandi. 1989 yil 12 yanvarda SSSR Oliy Soveti Prezidiumi Tog‘li Qorabog‘da bevosita ittifoq organlariga bo‘ysunuvchi alohida boshqaruv shaklini joriy qildi. Aprel oyida Tbilisida “Gruziya uchun mustaqillik” shior i ostida ko‘p kunlik ruxsat etilmagan miting boshlandi. Shu munosabat bilan Gruziya rasmiylarining iltimosiga binoan, Markaziy Qo'mita qarori bilan Tbilisiga qo'shinlar yuborildi. Bu voqealar Gruziyada millatchilik harakatining rivojlanishiga kuchli turtki berdi. 1989 yil 17 mayda Litva va Estoniya Oliy Kengashlari 1939 yilgi Sovet - Germaniya paktini qoraladilar va imzolangan paytdan boshlab uning noqonuniyligini tan olishni talab qildilar. Biroz vaqt o'tgach, Latviya Oliy Kengashi ham bu talabga qo'shildi. 25 may - 9 iyun kunlari Moskvada bo'lib o'tgan SSSR xalq deputatlarining 1-s'ezdida 1939 yildagi Sovet -Germaniya shartnomasiga siyosiy -huquqiy baho berish komissiyasini tuzish to'g'risida qaror qabul qilindi. Boltiqbo'yi respublikalari uchun Kongressning bu nday qarori ushbu mamlakatlarning SSSRga kirishining

noqonuniyligini, ya'ni Sovet Ittifoqi tomonidan amalda bosib olinishini tan olish uchun shart -sharoitlarni tayyorlashni anglatadi. Oʻzbekistonda (Fargʻonada), Qozogʻistonda (Yangi Oʻzen) may -iyun oylarid a qotillik va qirgʻinlar bilan kechgan millatchilikning avj olishi kuzatildi. 29 -mayda Armaniston SSR Oliy Kengashi 1918 -yil 28 -mayni Armaniston davlatchiligi tiklangan kun deb tan olish to‘g‘risidagi farmon qabul qildi. Avgust oyida Latviyada Latviya suver eniteti e’lon qilingan qonun e’lon qilindi. 17 sentabrda Markaziy Komitetning milliy masala boʻyicha Plenumi chaqirildi. Plenumda ittifoq respublikalarining huquqlarini sezilarli darajada kengaytirish, ittifoq respublikalari va markazning vakolatlarini che garalash, avtonom tuzilmalarga yangi maqom berish taklif etildi. Plenumdan so'ng SSSR Oliy Kengashi Prezidiumi SSSRning xalqaro munosabatlar sohasidagi qonunchiligini takomillashtirish bo'yicha birinchi navbatdagi chora -tadbirlar to'g'risida qaror qabul qi ldi. SSSR Oliy Soveti Boltiqboʻyi respublikalari, Belorussiya va Sverdlovsk viloyatiga keng iqtisodiy huquqlar berdi. Siyosiy byuro yangi Ittifoq shartnomasi taklifini yana eshitdi. 1989 yil oxiri hech qanday o'zgarish keltirmadi. Plenumdan keyingi separati zm so‘nmadi, aksincha kuchaydi. 23 sentyabrda Ozarbayjon SSR Oliy Kengashi tomonidan suverenitet toʻgʻrisidagi qonun qabul qilindi. Litva Oliy Kengashi 1940 yilda respublikaning SSSR tarkibiga qo'shilishini noqonuniy deb tan oldi. Noyabr oyida Gruziya Oliy Kengashi konstitutsiyaga ittifoq qonunlariga veto qo'yish huquqiga oid tuzatishni qabul qildi. 1990 -yillarning boshi Zaqafqaziyadagi vaziyatning yangi keskinlashuviga olib keldi. 13 yanvar kuni Bokuda arman pogromlari sodir bo'ldi. Armanistonda Qorabogʻ q oʻmitasi safarbarlik eʼlon qildi. SSSR Oliy Soveti bu hududlarda favqulodda holat joriy qildi. 19 yanvarda Naxichevan ASSR oʻz mustaqilligini eʼlon qildi. Bokuda vaziyatning keskinlashuvi munosabati bilan favqulodda holat joriy etildi. 19 yanva rdan 20 yanvarga o'tar kechasi Bokuga qo'shinlar kiritildi, Xalq fronti jangarilari o't ochdi. Qo'shinlar javob berishga majbur bo'lishdi. Natijada tartibni tiklash jarayonida o‘nlab tinch aholi halok bo‘ldi. Xuddi Tbilisidagi mitingning tarqatilishida bo' lgani kabi, qo'shinlarning kirib kelishi Ozarbayjonda separatizmning kuchayishi uchun bahona bo'ldi. 22 yanvarda Ozarbayjon SSR Oliy Soveti SSSR Oliy Kengashi Prezidiumining Bokuda favqulodda holat joriy etish toʻgʻrisidagi farmonini respublikaga bosqinchi lik harakati sifatida eʼlon qildi. Mart oyida L itva, Latviya va Estoniyada mustaqillik tarafdorlari respublika parlamentlariga saylovlarda g‘alaba qozonishdi. Litva parlamenti tomonidan qabul qilingan birinchi hujjatlar "Litva mustaqil davlatini tiklash to'g'risida" gi akt, SSSR Konstitutsiyasini va Li tva SSR Konstitutsiyasini respublika hududida bekor qilish, vaqtinchalik qonun hujjatlarini , 1938 yil Konstitutsiyasi asosida Litva Respublikasining asosiy qonuni ni tasdiqlash edi. 16 mart kuni Gruziya Oliy Kengashi 1921 yilgi shartnomani va 1922 yilgi Ittifo q shartnomasini birinchi bo'lib denonsatsiya ((frans. dénoncer — eʼlon qilish, uzish), denonsatsiya qilish — xalqaro huqukda ikki tomonlama xalqaro shartnoma amal qilishini toʻxtat ishning yoki koʻp tomonlama xalqaro shartnomadan

chiqishning eng keng tarqalgan usuli. Odatda, shartnomaning oʻzida nazarda tutilgan tartib va muddatlarda amalga oshiriladi. D.ga oid umumiy qoidalar Xalqaro shartnomalar huquqi toʻgʻrisidagi 1969 -yil Vena k onvensiyasida bayon qilingan .) qilgan respublika suverenitetini himoya qilish kafolatlari to'g'risida farmon qabul qildi. Mart oyida boʻlib oʻtgan SSSR xalq deputatlari qurultoyi Litva Oliy Kengashining uning mustaqilligini eʼlon qilish toʻgʻ risidagi qarorlarini respublikaning SSSR tarkibidan chiqishining qonuniy tartibi oʻrnatilgunga qadar oʻz kuchini yoʻqotdi. 30 mart kuni Estoniya Oliy Kengashi "Estoniyaning davlat maqomi to'g'risida" gi qonunni qabul qildi, unda SSSR davlat hokimiyatining qonuniyligini inkor etdi va Estoniya mustaqilligini tiklash yo'lini e'lon qildi. 1990 yil ma y oyida Latviya Oliy Kengashi Latviya Respublikasining mustaqilligini tiklash to'g'risida deklaratsiya qabul qildi. Shu munosabat bilan ittifoq, Rossiya va respublikalar muammosini ko'rib chiqish kerak edi . Mamlakatning butun keyingi rivojlanishiga ta'sir ko'rs atgan asosiy voqea 1990 yil 16 mayda ochilgan Rossiya xalq deputatlarining 1 -s'ezdi bo'lib, uning kun tartibiga Rossiya suvereniteti, Ittifoq shartnomasi va xalq hokimiyati masalalari kiritilgan. 29 mayda B. Yeltsin RSFSR Oliy Kengashining raisi etib sayla ndi va 30 mayda boʻlib oʻtgan matbuot anjumanida u allaqachon Rossiya suvereniteti toʻgʻrisidagi deklaratsiya qabul qilingandan soʻng u koʻp jihatdan mustaqil boʻlishini va uning qonunlari Ittifoq qonunlaridan yuqori bo'lar edi. B.Yeltsin hech qanday shart larsiz yangi Ittifoq shartnomasini tuzish yuzasidan respublikalar bilan muzokara boshlashni taklif qildi. 1990 yil 12 iyunda Rossiyaning davlat suvereniteti to'g'risidagi deklaratsiya qabul qilindi. Shu kuni Federatsiya Kengashi barcha respublikalar vakilla ridan Ittifoq shartnomasini tayyorlash bo'yicha ishchi guruh tuzishga qaror qildi. Kengash federatsiya, konfederatsiya va jamoa elementlarini birlashtirgan suveren davlatlar ittifoqini yaratishni taklif qildi. Rossiyadan keyin bir necha oy ichida O‘zbekist on, Moldova, Ukraina, Belarus, Turkmaniston, Armaniston, Tojikiston va Qozog‘iston suverenitet deklaratsiyasini qabul qildi. SSSR tarkibidagi suverenitet masalasi kun tartibi ga ko ’tarildi . Ammo milliy harakatlarning rivojlanish mantig‘i tubdan yechim – to‘liq mustaqillikka u ndadi. Milliy harakatlar oʻz qurultoylarida mustaqillik yoʻli boʻyicha qarorlar qabul qildilar. Shunday qilib, Ukrainada 27 -28 oktyabr kunlari bo'lib o'tgan 2 -Rux Kongressi qayta qurishni qo'llab -quvvatlashdan voz kechishini e'lon qildi va Ukrainaning davl at mustaqilligiga erishish yo'lini belgiladi. Rossiyaning suverenlashuvi ittifoq markazini chetlab o'tib, respublikalar o'rtasidagi ikki tomonlama munosabatlarning boshlanishi ga yo ’l ochdi . 28 iyul kuni Yurmalada Rossiya delegatsiyasi bilan uchrashuvda Boltiqboʻyi d avlatlari rahbarlari yangi Ittifoq shartnomasini tuzish boʻyicha muzokaralarda ishtirok etishdan bosh tortganliklarini eʼlon qilishdi, biroq Rossiya bilan ikki tomonlama shartnoma boʻyicha muzokaralar olib borishga tayyor edilar. Ular 1 avgust kuni Boltiqb o‘yi davlatlari kengashining yangi Ittifoq shartnomasini ishlab chiqishda