MAVZU: SUG‘ORISH TIZIMLARIDA SUV O‘LCHASH Reja: 1.Kanallarning suv sarfini o‘lchash. 2.Suv o‘lchash inshootlari. 3.Muvaqqat sug‘orish tarmoqlarida suv o‘lchash. 4.Suv o‘lchagichlarning suv sarfini aniqlash.

1. Kanallarning suv sarfini o‘lchash Sug‘orish tizimlarida suv o‘lchashni tashkil etish va amalga oshirish gidrometriya xizmati tomonidan olib boriladi. Gidrometr (mirob)lar zimmasiga gidrotexnik inshoot va kanallarni kuzatish va ularda o‘lchash ishlarini olib borish, olingan ma’lumotlarni ishlash, ma’lumotnomalar, in ventarь-texnik vedomostlar, hisobot tuzish, suv o‘lchash inshootlarini tarirovka qilish kabi vazifalar yuklangan. Gidrometrik kuzatuv va o‘lchash natijalari qabul qilingan shakllarda (dala jurnali, jami suv hajmi va sutkalik suv sarflarini o‘lchash varaqalari, xo‘jaliklar, uchastkalar va sug‘orish tizimi bo‘yicha suv sarflari balansi vedomosti, sug‘orish tarmoqlari FIK vedomosti, suv manbaining sarfini ko‘p yillik kuzatish vedomosti va boshqalar) hujjatlashtiriladi. Suv manbalari va sug‘orish tizimlarida suv sarfini o‘lchash uchun quyidagi gidrometrik postlar tashkil etiladi: 1. Tayanch postlar suv manbaida (sug‘orish tizimiga suv olish bosh inshootidan yuqorida) uning suv rejimini va sug‘orish qobilyatini aniqlash maqsadida tashkil etiladi; 2. Bosh postlar magistral kanalning bosh qismida unga olinayotgan suv miqdorini hisobga olishda qo‘llaniladi; 3. Balans (muvozanat) postlari suvdan foydalanish ba lansini aniqlash maqsadida alohida sug‘orish uchastkasi, tuman, yirik kanal, sug‘orish tizimi chegaralarida tashkil etiladi; 4. Taqsimlagich postlari xo‘jaliklararo taqsimlash kanallarida suv sarfini hisobga olish uchun ishlatiladi; 5.Xo‘jalik postlari xo‘jalik taqsimlagichida suvdan foydalanuvchilarga suv ajratish miqdorlarini hisobga olish maqsadida qo‘llaniladi; 6. Oqova postlar kollektor-zovur va tashama tarmoqlari orqali chiqarib yuborilayotgan suv miqdorlarini hisobga olishda qo‘llaniladi; 7. Maxsus postlar ilmiy tadqiqot maqsadlarida ishlatiladi.

Xo‘jaliklarda suv o‘lchash va taqsimlash ishlariga gidrotexniklar rahbarlik qiladi. U, shuningdek, suvdan to‘g‘ri foydalanish, sug‘oriladigan dala va xo‘jalik kanallaridan oqova tashlashni nazorat qilib boradilar. Har bir postda bir nechta takroriylikda amalga oshirilgan o‘lchash ishlari natijalari suv o‘lchov jurnalida qayd etib boriladi. Suv sarfini aniqlash o‘lchash inshootlarining turiga ko‘ra Q=f(H) bog‘liqlik grafigi va jadval ko‘rinishida bajarilgan hisob-kitoblardan foydalangan holda amalga oshiriladi. Olingan hisob- kitob natijalari umumiylashtirilib, kunlik, so‘ngra ular asosida o‘n kunlik o‘rtacha sarflar hisoblanadi. Xo‘jalikda o‘lchash ishlari suvni dalalarga kirish va chiqish qismlarida olib boriladi. Buning uchun dalaga suv kirish va chiqish joyini aniq belgilash, suv taqsimlash joylarini aniqlash va ro‘yxatga olish, suv o‘lchash inshoot (jihoz) lari pasportlarini yaratish va suv o‘lchov jurnalini yuritish talab etiladi. 2. Suv o‘lchash inshootlari Suv o‘lchash inshootlari va jihozlari suv sarfini rostlashga imkon byeradigan va byermaydigan turlarda bo‘ladi. Suv o‘lchagich-rostlagichlar suv o‘lchash bilan bir vaqtda uning sarfini rostlashni ta’minlaydi. Ular suv taqsimlash tugunlarida, xo‘jalik taqsimlash kanaliga suv olish joylarida, doimiy xo‘jalik kanallari va quvurlarida qo‘llaniladi. Bunday inshootlar suv o‘lchash qurilmalari, asboblar, mexanizmlar, ayrim hollarda tarirovka qilingan reykalar bilan ta’minlanadi. Suv sarfi rostlanmaydigan suv o‘lchash vositalari sirasiga turli xil suv o‘lchagichlar, novlar, nasadkalar kirib, ular suv sarfi va sug‘orish me’yorini o‘lchash gidrometrik inshootlarini tarirovka qilishda qo‘llaniladi. Quvurli suv o‘lchagich rostlagichlar sifatida M.V.Butirin konstruksiya-sidagi inshoot, VGD-58, DRS-60, DRS-66, K.S. Glubshevning diafragmali suv o‘lchagichlari (VPG va VDG), DS-64M kabilardan foydalaniladi. Amaliyotda suv o‘lchagich sifatida suv kirish qismi toraygan va chiqish qismi kengaygan ochiq suv o‘lchash novlari keng ishlatiladi. SHuningdek, yopiq suv o‘lchagich rostlagichlar ham qo‘llanilib kelinmoqda.

Suv o‘lchash ostonasi bilan jihozlangan suv o‘lchash posti kanalning betonlangan qismidan, amaliy profilli o‘lchagich (vodosliv), yuqori bьefda o‘rnatilgan sath o‘lchovchi reyka, ostonaning suv bilan bosilish (ko‘milish) darajasi (h n )ni o‘lchaydigan kuzatish reykasidan iborat. Ostona sarfi 60 m 3 /sek. gacha bo‘lgan ochiq kanallardagi suvni o‘lchash uchun mo‘ljallangan. U o‘zani o‘zgaruvchan, quyi bьefda suv oqimi tartibi o‘zgaruvchan dimlanishli bo‘lgan hamda suv oqimi tushishi yerkin va qisman yerkin bo‘lmagan, chuqurligi uncha katta bo‘lmagan kanallarda ishlatiladi. Suv o‘lchash novi tik yon devorlari suv oqimi tomoniga qarab torayib boruvchi hamda tubi gorizontal bo‘lgan kalta novdan iborat. Nov kanalning yuqori va quyi bьeflari bilan oqim yo‘nalishiga ko‘ndalang devorchalar orqali tutashadi. O‘lchash reykasi suv oqimiga ko‘ndalang bo‘lgan devorga quyi bьef tomondan o‘rnatiladi. Uning nolь belgisi novning ostonasiga to‘g‘ri kelishi kyerak. O‘lchash reykasi oddiy santimetrlarga bo‘lingan yoki suv sarfi birligida graduirovkalangan bo‘lishi mumkin. Suv o‘lchash nasadkasi nishobligi kichik kanallarda, suv oqimining dimlanish balandligi 0,3 m. dan oshmaydigan va boshqa turdagi suv o‘lchagichlarni qo‘llash yaxshi natija byermaydigan hollarda ishlatiladi. Suv sarfi 40 l/sek. gacha bo‘lgan kichik kanallar uchun VN-10x20 turdagi suv o‘lchash nasadkasi tavsiya qilinadi. Suv sarfini bevosita aniqlash uchun eni 25–30 sm bo‘lgan yog‘och taxtadan yasalgan sarf o‘lchash ayrisi ishlatiladi. Ayrining tayoqchalari 25x30 mm o‘lchamli to‘g‘ri to‘rtburchakli kesimga ega. O‘zgarmas o‘zan boshqa vositalarni ishlatishning iloji bo‘lmagan ochiq kanal va ariqlarda suv sarfini davriy va muntazam o‘lchashda hamda suv oqimi rejimi o‘zgaruvchan dimlanishli bo‘lmaganda qo‘llaniladi. O‘zgarmas o‘zan kanal yoki ariqning ko‘ndalang kesimi mustahkamlangan (tubi va yon bag‘irlari biron qattiq matyerial bilan o‘zgarmaydigan qilingan) qismidan iborat 3. Muvaqqat sug‘orish tarmoqlarida suv o‘lchash

Muvaqqat tarmoqlar doimiy ravishda qurilmaganligi tufayli ularda ko‘chma suv o‘lchagichlardan foydalaniladi. Quyidagi suv o‘lchagichlar hozirgi kunda keng foydalanish uchun qulay hisoblanadi: trapetsiya shaklidagi VCH-50 CHipoletti suv o‘lchagichi muvaqqat sug‘orish tarmoqlarida 50–60 l/sek. gacha suv sarfini, VCH-75 CHipoletti suv o‘lchagichi uchastka taqsimlash kanallarida 100–230 l/sek. gacha suv sarfini o‘lchashga, 90 o li uchburchak qirqimga ega VT-90 Tomson suv o‘lchagichi o‘qariq va egatlardagi 1–45 l/sek. suv sarfini aniqlashga imkon byeradi (9 va 10- rasmlar). CHipoletti suv o‘lchagichining suv o‘tkazadigan qismi trapetsiya ko‘rinishiga va Tomson suv o‘lchagichiniki esa uchburchak shaklga ega. Ular 3–4 mm qalinlikdagi metall tunukadan tayyorlanadi. CHipoletti suv o‘lchagichining ostonasiga yopishgan burchaklari 104 o ga teng (yon devorlarining qiyaligi 1:4). Ostonasining eni 25, 50, 75, 100, 125 sm qilib olinadi. Tomson suv o‘lchagichida quyi burchak 90 o ga teng. Suv o‘lchagichlarni qo‘llashda quyidagi talablarga rioya qilinishi lozim: burchaklarni ostonaning pastki qismiga qat’iy bog‘lanishi; suv o‘lchagichning chekkalari qoziqlar bilan jihozlanishi; ostonasining kengligi 50 va 75 sm. li o‘lchagichlarda hisob-kitoblarni ±(5–10) mm aniqlikda o‘tkazilishi; o‘lchagich- ning suv oqib o‘tadigan qismini tekis va yaxlit bo‘lishi, enini tanlashda ko‘pi bilan 2–3 mm. gacha xatolikka yo‘l qo‘yilishi; o‘lchov reykalarini zanglamaydigan matyeriallardan tayyorlanishi, chizg‘ichdagi son va chiziqchalarni aniq ko‘rinib turishi; reykaning nolь chizig‘ini suv o‘lchagichning tubi bilan bir chiziqda yotishi; zanglashga qarshi bo‘yalishi; VCH-50 va VCH-75 suv o‘lchagichlari bir joyda mustahkam va doimiy holda o‘rnatilishi va boshqalar.