TABIIY FANLAR, ULARNING PREDMETI VA RIVOJLANISH QONUNIYATLARI Reja: 1.Tabiiy fanlar predmeti va tadqiqot maqsadlari 2.Tabiiy fanlarning ijtimoiy va gneseologik funksiyalari 3.Tabiiy fanlar taraqqiyoti qonuniyatlari

Tabiiy fanlar predmeti va tadqiqot maqsadlari Tabiiy fanlar katta bilim sohasi bo’lib, u ko’plab fan tarmoqlaridan tashkil topgan. Hozirgi paytda ularni tabiiyot fanlari deb ham ataydilar. Biz o’rganishimiz lozim bo’lgan mazkur kurs “Tabiiy bilimlar zamonaviy konsepsiyasi” kursidan farq qiladi. “Tabiiy bilimlar zamonaviy konsepsiyasi” kursida talabalar koinot, galaktika, yer, biosfera, inson hususida hozirgi zamon tabiiyot nazariyalari va ta’limotlari bilan tanishib chiqadilar.Bundan farqliroq “Tabiiyotshunoslik falsafasi” kursida talabalar mazkur fanlarda ishlab chiqilgan tushunchalar, tamoyillar va ta’limotlarning falsafiy dunyoqarashga ta’sir ko’rsatish jihatlariga, ular olg’a surgan gneseologik va metodologik muammolarga ko’proq e’tibor beradilar. Tabiiyki,bu masalalarni ko’rib chiqishdan oldin tabiiyot fani predmeti, hususiyati, taraqqiy etish bosqichlari bilan tanishib chiqish lozim. Tabiiyot fanlari predmeti haqida gapirishdan oldin tabiiyotshunoslikning ob’ekti va predmetini farq qilmog’imiz kerak. Tabiiyot fanlarining ob’ekti tabiat, olam, ulardagi tizimlar, narsalar va hodisalarning tuzulishlari, hossalari va harakat qonuniyatlaridir. Ob’ekt oldindan mavjud, uning borlig’i olim yoki fanga bog”liq emas. Fan predmeti esa o’rganish uchun zarur bo’lgan muammolardan tashkil topgan bo’ladi. Tabiiy fanlarning predmetiga tabiatning ma’lum tomonlarini o’rganish ehtiyojidan hosil bo’lgan muammolar majmuasi, tizimi kiradi. Vaqt o’tishi bilan fan predmetining doirasi va muammolar majmuasi o’zgarib boradi. Jamiyat, iqtisodiyot, texnika va texnologiya taraqqiyoti tabiiyot ilmi predmetini kengaytirish va murakkablashishiga katta ta’sir

ko’rsatadi. Shu bois, tabiiyot predmeti unga oid muammolar doirasi, tabiiy-ilmiy tushunchalar, tasavvurlar tarixiy xarakterga egadir. Bundan tashqari yana quyidagi omillarni ham hisobga ilishimiz lozim: 1. Tabiatda turli evolyusion (tadrijiy) va shiddatli (keskin) tarzda sodir bo’lib turadigan o’zgarlar mavjud.Ularni o’ganadigan tabiiyot fanlari odiy va murakkab ob’ektlar, ulardagi jarayonlarni o’ganish borasida taraqqiy etganlar, ularda sohaviy tarmoqlanish va muammoviy birlashuvlar (biofizika, bioximiya) sodir bo’lgan. 2. Jamiyat va inson tabiatga borgan sari katta miqyosda ta’sir o’tkazmoqdalar. Bu esa tabiiyot fanlarining tadqiqot predmeti doirasini o’zgartirishga, fan oldiga yangidan –yangi muammolarni qo’yishga olib keladi. Tabiiy-ilmiy tadqiqot insonning ehtiyojlaridan kelib chiqqan. Ehtiyoj esa turli xil bo’ladi: moddiy, ma’naviy, gneseologik etik, estetik va hakozalar.Tabiiyot fanlari insonni ko’p ehtiyojlarini - moddiy, gneseologik texnologik ehtiyojlarni qondiradi. Ehtiyojlarni qondirishga qaraqtilgan intilishdan maqsad kelib chiqadi. Jamiyat va davlat ehtiyojlaridan kelib chiqqan maqsadlar fan taraqqiyotini belgilab beradigan tashqi turtki, omildir. Aytaylik davlat buyurtmasi, turli fondler va grantlar shaklida tabiiy fanlardagi tadqiqotlar va dastur amallar strukturasiga, dolzarb muammolarni tanlashga ta’sir ko’rstadi. Inson hayoti uchun zarur bo’lgan gneseologik, texnologik va moddiy-amalaiy ehtiyojlar esa tabiat qonuniyatlarini o’rganish, olingan bilimlarni tadbiq qilish, tabiatda sodir bo’ladigan va insonga ta’sir

qiladigan jarayonlarni bashorat qilishga undaydi. Rus olimi D.I.Mendeleevning ta’kidlashicha, tabiatni o’rganishning ikki asosiy maqsadi bor: bashorat qilish va bilimlardan amalda foydalanish. Tabiatshunoslikning bevosita gneseologik maqsadi- narsalarning mohiyatini chuqur tushuntirish,narsa va hodisalarni tasvirlash, tushuntirish, ularning holarini bashorat qilishdir. Bu maqsadni amalga oshirish uchun olimlar tadqiqot olib boradilar, eksperimental tajribalar o’tkazadilar. Hozirgi paytda tabbiyot fanlari ijtimoiy ishlab chiqarish kuchiga aylandilar. Sababi tabbiyot fani hozirgi zamon texnika va texnologiyasining nazariy asosini tashkil qiladi. Tabiat sirlarini o’rganish borasida qilingan ixtirolar va kashfiyotlar olam va koinot to’g’risidagi tasavvurlarimizni yangilamoqda, noan’anaviy texnika va texnologik tizimlar yaratish imkoniyatini bermoqda. Tabiiy fanlarning ijtimoiy va gneseologik funksiyalari Tabiatshunoslik faqat tabiatni o’rganishga qaratilgan hosila yoki gneseologik tizim bo’lmasdan, balki uning ijtimoiy hislatlari ham mavjuddir. Yana ham aniqroq qilib gapiradigan bo’lsak, uni jamiyatda bajaradigan vazifalari, fan sifatida o’zining taraqqiyoti uchun amalga oshiradigan funksiyalari mavjuddir. Tabiiyot fani bajaradigan vazifalarning turlari va miqyosi ijtimoiy va insoniy ehtiyojlarning ko’p xilligi bilan belgilanadi. Shularning ayrimlarini ko’rsatib o’tamiz. 1. Tabiiyotning ijtimoiy funksiyalari: a) tabiat haqidagi bilimlarni hayot va ishlab chiqarishga tadbiq qilish ( tabiiyot texnologik buyum va

tizimlarni yaratish va hakazo); b) ilmiy va falsafiy dunyoqarashni shakllantirishda qatnashish; v) inovatsion texnologiyalatning nazariy asoslarini ishlab chiqish. 2. Tabiatshunoslikning gnoseologik funksiyalari (bilish va o’rganishga oid vazifalar): a) Tabiat va undagi tizimlarni o’rganish, turli jarayonlar va ularning mohiyatini tushuntirish; b) tabiatdagi inson hayoti uchun muhim bo’lgahn jarayonlarni bashorat qilish.Mazkur funksiya oldingi funksiyalardan kelib chiqadi.Tabiatda sodir bo’ladigan harakatlar va qonuniy o’zgarishlarni tushuntirish, aniq matematik qiymati va xossalarini aniqlash, ularning keyingi holatlarini oldindan aytib berish umkoniyatini vujudga keltiradi. Demak: -tushuntirish- predmetning oldingi va hozirgi holatini anglash imkoniyatini beradi; -bashorat qilish - predmetining hozirgi vaqt holatiga nisbatan keyingi vaqtda erishadigan holatini belgikash, oldidan aytishni bildiradi. 3.Bilimlar, tadqiqot va tajribalarda olingan ma’lumotlarni tahlil qilish va umumlashtirish funksiyalari. Tahliliy funksiyalarni bajarish predmetlarining xossalari haqidagi tasavvurimizni konkretkashtiradi,ilmiy tushunchalarni ta’riflash imkonini beradi. Umumlashtirish funksiyasini bajarish jarayonida ob’ektlar xususida ularning xossalari va qonuniyatlarinini tushuntirib beradigan tabiiy-ilmiy ta’limotlar va nazariyalar yaratiladi. 4. Axborot to’plash, tasvirlash va tizimga solish funksiyalari. Bu funksiyalar ilmiy tadqiqotni bishlang’ich ma’lumotlarni to’plash va