logo

ТАЪРИХИ ПАЙДОИШ ВА ТАШАККУЛИ ИЛМИ ФОЛКЛОРШИНОСИИ ТОҶИК

Загружено в:

08.08.2023

Скачано:

0

Размер:

69.22265625 KB
ТА Ъ РИХ И ПА ЙДОИШ ВА  ТА ША К К УЛИ ИЛМИ
Ф ОЛК ЛОРШИНОСИИ ТО Ҷ ИК
На қ ш а :
1. Муаррихон   ва   бостоншиносони   қ адим   ва   аср ҳ ои   миёна   –
Ҳ еродот ,   Страбон ,   Табар ӣ ,   Наршах ӣ ,   Абурай ҳ они   Берун ӣ   ва
дигарон   дар   бораи   э ҷ одиёти   шифо ҳӣ   в а   анъана ҳ ои   ниёгони
форсу   то ҷ ик . 
2. Шар қ шиносони   маъруф   дар   бораи    фолклор . 
3. Маълумот   дар   бораи   фолклоршиносии   то ҷ ик ;   пешгомони
фолклоршиносии   то ҷ ик :   М . Семёнов ,   С. Андреев ,   О . Исмат ӣ ,   Л .
Бузургзода ,     Н .   Болдирев ,   О .   Сухарева ,   М . Турсунзода ,   Ҳ . Карим ,
А . Де ҳ от ӣ ,   Р .   Амонов,     Р.Қодиров,   Ф.Зеҳниева,   Р .   А ҳ мадов ,
В.Асрорӣ,   Б .   Шерму ҳ аммадов ,   Д . Обидов ,   Р.Ра ҳ мон ӣ ,   Д.Ра ҳ им ов
ва дигарон. Расму   оин,   тарзи   рўзгордориву   маросим ҳ ои   м ардум ӣ ,
хусусан ,   э ҷ одиёти   шифо ҳ ии   хал қ ,   аз   замон ҳ ои   бостон   ди ққ ати
а ҳ ли   қ аламро   ба   худ   ҷ алб   карда   омадааст .  Дар   матн ҳ ои   бостонии
тоислом ӣ   нишона ҳ ои   фаровони   анъанаи   шифо ҳ иро   метавон   дид .
Инро   мо   аз   китоби   бостонии   “Авесто”   шурўъ   намуда ,  то   «Таърихи
табар ӣ » -и Балъам ӣ ,  «Таърихи   Бухоро» - и   Наршах ӣ ,  « Қ обуснома» - и
Кайковус ,   «Осор   ул - бо қ ия» - и   Берун ӣ   инчунин   таълифоти   Рўдак ӣ ,
Хайём ,   Фирдавс ӣ ,   Берун ӣ ,   Сино ,   Ҷ алолиддини   Балх ӣ ,   Ҳ офиз ,
Наво ӣ ,  Восиф ӣ ,  Айн ӣ   ва   дигарон   мушоҳида   менамоем ,  ки   бидуни
таъсироти   фар ҳ анги   шифо ҳ ии   мардум   тасаввур   кардан
имконнопазир аст.
Бояд   гуфт,   ки   дар   асар ҳ ои   мазкур   баробари   инъикоси
во қ еаву   ҳ одиса ҳ ои   таърих ӣ ,  расму   оин ҳ ои   милл ӣ   ва   дин ӣ ,  бовару
эъти қ одоти   мурдум   ифода   ёфта ,   дар   баъзе   аз   он ҳ о   аз   осори
фолклор ӣ ,   аз   қ абили   қ исса ,   ривоят ,   афсона ,   достон,   латифа,
суруду тарона ҳ ои   хал қӣ   фаровон   истифода   шудааст .
Ҳ амчунин   намунаи   фаровони   осори   фолклор ӣ   дар   асар ҳ ои
ривоятии   “ Ҳ азору   як   шаб” ,   “Калила   ва   Димна” ,   “Синбоднома” ,
“Марзбоннома” ,   “Самаки   айёр” ,   “Доробнома” ,   “Тутинома”   ва
ғ айра   ҷ амъовар ӣ  ва истифода шудаанд. 
Фолклоршинос М.Мавлонова иброз медорад, ки “Густариши
насри   ахло қ	
ӣ   дар   аср ҳ ои   Х 1- XVI     ва   таълиф   шудани   осоре   аз
қ абили   “Панднома” - и   Аб ӯ мансур   Му ҳ аммади   Мотруд ӣ ,
“ Қ обуснома” - и   Унсурулмаолии   Кайковус ,   “Наси ҳ ат - ул - мулук” - и Му ҳ аммади   Ғ азол ӣ ,   “ Ахло қ и   Носир ӣ ” - и   Насриддини   Т ӯ с ӣ ,   “Ахло қ и
Ҷ алол ӣ ” - и   Ҷ алолуддини   Даввон ӣ ,   “Кашф - ул - ма ҳҷ уб” - и   Ҳ а ҷ вирии
Ғ азрнав ӣ ,   “Гулистон” - и   Саъдии   Шероз ӣ ,   “Ба ҳ ористон” - и
Абдура ҳ мони   Ҷ ом ӣ ,   “Футувватнома”   ва   “Ахло қ и   М ҳ	
ӯ син ӣ ” - и
Ҳ усайн   Воизи   Кошиф ӣ   ва   ғ айра   зарбулмасалу   ма қ ол  ва  ҳ икоя ҳ ои
хал қ иро   вориди   ин   осори   арзишманд   гардонидаанд .   Ин
дурдона ҳ о   асосан   зимни   баррасии   масоили   ҳ икам ӣ   ба   забон ҳ ои
форсиву   тозиву   араб ӣ   барои   та қ вияти   фикри   нависандагон   ба
кор   омадаанд” 1
.   
Дар   охири   асри   XIX   ва   аввали   қ арни   XX   шар қ шиносону
ҷ у ғ роф идон ҳ о ,   низомиён   ва   баъзе   аз   шахсони   кун ҷ кову
ҳ авасманди   рус   ҳ ангоми   маъмурияташон   дар   Осиёи   Марказ ӣ   ба
забон ,   фар ҳ анг ,   э ҷ одиёти   шифо ҳ	
ӣ ,   таърих   ва   анъанаву   тарзи
рўзгордории   мардумони   ин   минта қ а ,   аз   ҷ умла   то ҷ икон ,   маро қ
зо ҳ ир   намуда ,   як   силсила   ма қ ола ,   оче рк   ва   рисола ҳ о   таълиф
намудаанд ,   ки   он ҳ о   тавассути   матбуот   ва   дар   дохили   китоб ҳ о   ба
нашр   расидаанд 2
. 
Аз   сол ҳ ои   1929   аз   но ҳ ия ҳ о   ва   ша ҳ р ҳ ои   Осиёи   Марказ ӣ
ҷ авонони   со ҳ ибистеъдоди   то ҷ ик   ба   маркази   ша ҳ ри   Душанбе
омада ,   дар   бахш ҳ ои   гуногуни   фило логия   ва   фан ҳ ои   дигар   шу ғ л
варзида ,   бо   ёрии   му ҳ а ққ и қ они   рус   ба   монанди   М .   С .   Ан дреев ,   А .
А .   Семёнов ,   Е .   М .   Пешерева ,   А .   Н .   Болдирев ,   Я .   И .   Налский ,   Н .   А .
Кисляков ,   О .   Сухарева ,   И .   С .   Брагинский ,   Р .   Л .   Семенова   ва
1
  Мавлонова М. Фолклори то ик. –Ху анд: Ношир, 2016, саҳ.  27	
ҷ ҷ
2
 Ган инаи фолклори то ик. Душанбе, саҳ. 4	
ҷ ҷ дигарон ,   дар   қ атори   ришта ҳ ои   дигар   ба   омўзиши   фар ҳ анги
ма рдум   низ   маш ғ ул   шуданд .   Он ҳ о   аз   байни   мардум   ро ҷ еъ   ба
расму   оин ҳ о ,   маросим ҳ о ,   парастишу   му қ аддасот   маводи
фаровоне   гирд   оварда ,   бо   му қ аддима ҳ ои   та ҳ лил ӣ   ба   нашр
расонидаанд . 
М. Пешерова, Н. Н. Ершов, А. К. Писарчик, А. П. Колпаков, О.
А.   Сухарев,   И.   А.   Сухарева   ва   дигарон   ҳ ангоми   гирдоварии
маводи   этнографию   шевашинос ӣ   намуна ҳ ои   зиёди   э ҷ одиёти
шифо ҳ ии   ин   ва   ё   он   ма ҳ али   то ҷ икнишин po   сабт   кардаанд ,   ки   як
қ исми   зиёди   он ҳ о   тавассути   асар ҳ ои   илм ӣ   ва   ма ҷ муа ҳ ои
фолклорию   этнограф ӣ   чоп   шуда ,  ба   дасти   хонандагон   рас идаанд.
Дар   сол ҳ ои   20-30   садаи   ХХ   ба   ғ айр   аз   донишмандони   рус
худи   то ҷ икон   низ   аз   зумраи   шогирдону   пайравони   устод
Садриддин   Айн ӣ   бо   гирдовар ӣ   ва   нашри   фолклори   то ҷ ик
тава ҷҷ ў ҳ   зо ҳ ир   карда ,   маводи   гирдовардаи   худро   дар   матбуоти
давр ӣ   ба   нашр   расониданд   ва   дар   бораи   ин   ё   он   масъалаи
фолклоршинос ӣ   ма қ ола ҳ о   навиштанд . 
Баъдан,   ба   таври   расм ӣ ,   дар   умури   гирдовар ӣ   ва   нашри
осори   фолклор ӣ   дар   сол ҳ ои   30-40- уми   асри   ХХ   Институти
давлатии   илмиву   тад қ и қ отии   Итти ҳ оди   Шўрав ӣ   (1931-1933),
Академияи   илм ҳ ои   Итти ҳ оди   Шўрав ӣ   (1941),   ки   дар   асоси   он
соли   1951   Академияи   илм ҳ ои   Ҷ ум ҳ урии   То ҷ икистон   таъсис
гардида   буд ,   са ҳ м   гирифтаанд ,   ки   қ исме   аз   ин   материал ҳ о   дар
ФФТ   ма ҳ фузанд . Сол ҳ ои  1940  О . А   Сухарева 3
 баъзе хусусият ҳ ои   расму   оини   тўи
то ҷ икони   Самар қ анд   ва   гирду   атрофи   онро   қ а йд карда, махсусан,
ҷ араёни   бозию   сурудхонии   ду   пиразан ,   ки   ҳ ангоми   ҷ ой
партофтан   барои   хоби   арўсу   домод   сурат   мегирад ,   бештар
ди ққ ати   му ҳ а ққ и қ ро   ҷ алб   намудааст .  Ин   хел   намуна ҳ ои   фолклор ӣ
барои   муайян   кардани   ало қ аи   этнография   ва   э ҷ одиёти   шифо ҳ ии
хал қ   а ҳ ам ияти калон дорад.
Дар   ин   сол ҳ о   яке   аз   му ҳ а ққ и қ они   пуркор   ва   за ҳ маткаш
Лутфулло   Бузургзода   ба   гирдоварии   маводи   фолклор ӣ   бештар
маш ғ ул   гардид .   Бо   саъю   ибтикори   ў   нодиртарин   нусхаи   таронаи
“ Ҷ ашни   лола”   ва   суруд ҳ о   дар   бораи   шўриши   Восеъ   сабт   шудаанд ,
ки   ҳ оло   дар   ФФТ   нига ҳ дор ӣ   мешаванд .   Дар   он   сол ҳ о   инчунин
адибон   ва   му ҳ а ққ и қ они   то ҷ ик   Обит   Исмат ӣ ,   Абдушукур
Пирму ҳ аммадзода ,   Абдусалом   Де ҳ от ӣ ,   Тўра қ ул   Зе ҳ н ӣ ,   Лутфулло
Бузургзода ,   Су ҳ айли   Ҷ ав ҳ аризода ,   Ҷ алол   Икром ӣ ,   Ҳ абиб   Юсуф ӣ ,
Мирзо   Турсунзода ,   Ҳ аким   Карим ,   Ра ҳ им   Ҷ алил ,   Мирсаид
Миршакар   ва   дигарон   аз   то ҷ икони   де ҳ от ,   но ҳ ия   ва   ша ҳ р ҳ ои
мухталифи   Осиёи   Марказ ӣ   афсона ҳ о ,   ривоят ҳ о ,   рубои ҳ о ,
дубайти ҳ о ,   суруду   тарона ҳ о ,   зарбулмасалу   ма қ ол ҳ о ,   чистон ҳ о   ва
матн ҳ ои   маросим ҳ ои   гуногунро   сабт   намудаанд .  
Дар  сол ҳ ои   чилум ,   ба   ху сус  1945  дар  давраи   Ҷ анги   Бузурги
Ватан ӣ ,   гирдовар ӣ   ва   сабти   осори   шифо ҳ ии   мардуми   то ҷ ик   қ атъ
нагардидааст .   Му ҳ а ққ и қ они   дилсўзи   фар ҳ анги   мардум   ба
3
  О.А.Сухарева.   Свадебные   обряды   таджиков   г.   Самарканда   и   некоторых   других   районов   Средний   Азии.
–«Советская этнография», 1940;  монанди   H.   Маъсум ӣ ,   Б .   Ра ҳ имзода   ва   M.   Ра ҳ имов   дар   сол ҳ ои
1943,   1944   ва   1945   ба   де ҳ аву   но ҳ ия ҳ ои   Ҳ оиту   Шулмак   ва   гирду
наво ҳ ии   он ҳ о   сафар   карда ,   маводи   арзишманди   фолклор ӣ   ҷ амъ
овардаанд .   Дар   он   сол ҳ о   ходимони   илм ӣ   С .   Табаров ,   М .   Ра ҳ имов
ва   дониш ҷ ўён   Қ одир   Расулов   ва   Исмоил   Саидов   аз   достонсаро
Одина   Шакар    достони   «Гўрў ғ л ӣ » - po  навишта   гирифтаанд .
Дар   соли   1945   бо   саъю   талоши   Бобо ҷ он   Ниёзму ҳ аммадов
аввалин   ма ҷ мўаи   нисбатан   калон ҳ а ҷ ми   афсона ҳ ои   то ҷ ик ӣ   ба
забони   рус ӣ   ба   табъ   расонида   шуд ,   ки   он   дар   мавриди   омўзиши
осори   шифо ҳ ии   хал қ и   то ҷ ик   як   қ адами   ҷ иддие   ба   пеш   буд .
Паж ҳӯ иши   нисбатан   батафсили   ин   минта қ а ,   хусуса н
маросими тўи то ҷ икону   ўзбекони   ин   ҷ ой ҳ о   аз   ҷ ониби   этнограф ҳ о
асосан   аз   сол ҳ ои   50   асри   ХХ   сурат   мегирад   ва   як   қ атор   асар ҳ ои
илм ӣ   ба   ву ҷ уд   меояд ,   ки   дар   илми   этнография   ва
фолклоршинос ӣ   а ҳ амияти   калон   дорад .   Тад қ и қ от ҳ ои
Н . А . Кисляков   аз   ҷ умлаи   он ҳ ост 4
.     Ф.Зе ҳ ниева   қ айд   менамояд ,   ки
китоби   Н . А .   Кисляков     «ма ҳ сули   ран ҷ и   бистсолаи   ў   буда ,   дар   он
бисёр   ҷ и ҳ ат ҳ ои   одат ҳ ои   қ адимии   тўю   оиладор ӣ   ва   тарзи
зиндагонии   то ҷ икон   та ҳ лил   гардидааст .   Дар   асар   мав қ еи   як
қ атор   суруд ҳ ои   тўй   низ   то   андозае   муайян   карда   шудааст» 5
.
Дар   сол ҳ ои   пан ҷ о ҳ ум   ба   таври   гурў ҳ	
ӣ   ташкил   намудани
экспедитсия ҳ ои   фолклор ӣ   ба   минта қ а ҳ о   шурўъ   гардид .   Дар
ибтидои   соли   1953   Институти   забон   ва   адабиёти   ба   номи   Рўдак ӣ
4
  Н.А.   Кисляков.   Семя   и   брак   у   таджиков.   М о сква,   1959 ;   Кисляков   Н.А.   Некоторые   материалы   по
этнографии таджиков верховний Кашка-дарьи. Тр. АН. Тадж. Душанбе, 1960
5
 Ф.Зеҳниева. Сурудҳои маросими тўи то икон. –Душанбе: Дониш, 1978, саҳ. 3.	
ҷ нахустин   ҳ айати   илмии   фолклоршиносонро   ба   но ҳ ия ҳ ои   вилояти
Сў ғ ди   ҳ озира   фиристод .   Пеш   аз   ҳ ама   тавассути   чунин   кори
майдон ӣ   аз   но ҳ ия ҳ ои   ин   вилоят ,   ба   мисли   Мастчо ҳ ,   Фал ғ ар ,
Пан ҷ акент   ва   Ша ҳ ристон   осори   шифо ҳ ии   фаровоне   гирдовар ӣ
шуд .   Сониян ,   вилояти   мазкур   азбаски   бо   ҷ ум ҳ ури ҳ ои   Ўзбекистон
ва   Қ ир ғ изистон   ҳ аммарз   мебошад ,   та ҳқ и қ у   баррасии   робита ҳ ои
фар ҳ ангиву   и ҷ тимоии   байни   ин   миллат ҳ о   а ҳ амияти   махсус   дошт .
Ин хел экспедитсия ҳ о   ва   сафар ҳ ои   илм ӣ   аз   ҷ ониби   адибон   ва
фолклоршиносони   то ҷ ик   пеш   аз   таъсис   ёфтани   шўъбаи   фолклор
ва   пас   аз   сол ҳ ои   50- и   қ арни   ХХ   бо   ро ҳ барии   Ра ҷ аб   Амонов
ташкил   гардидааст .   Хусусан   аз   сол ҳ ои   50- ум   тава ҷҷ ў ҳ и
му ҳ а ққ и қ он   ва   фолклоршиносони   хори ҷ иву   дохиларо
минта қ а ҳ ои   то ҷ икнишини   Ўзбекистон ,   хусусан ,   фар ҳ анги
то ҷ икони   водии   Қ аш қ адарё     низ   ба   худ   ҷ алб   намудааст   ва   як
дара ҷ а   тад қ и қ   гардидааст .   Сол ҳ ои   1956-1957   аз   ҷ ониби
Б . Шерму ҳ ам мадов   ва   Р.А ҳ медов   гирдоварии   фолклори
Самар қ анд   ва   вилояти   Қ аш қ адарё   о ғ оз   мегардад .   Р . А ҳ мадов
соли   1958   э ҷ одиёти   шифо ҳ ии   бадеии   сокинони   яке   аз   де ҳ а ҳ ои
калонтарини   вилояти   Қ аш қ адарё ,   Варганзаро   мавзўи   рисолаи
хатм ӣ   қ арор   дода ,   маводи   фаровоне   сабт   намудаа ст.   Сипас,
тирамо ҳ и   соли   1959-1960   ба   вилояти   Қ аш қ адарё   Р . А ҳ мадов ,
У . Дониев ,   Ҳ . Ра ҳ матов ,   сол ҳ ои   1958-1961   ба   ин   вод ӣ   Р . Қ одиров ,
соли   1966   ба   вилояти   мазкур   Б . Шерму ҳ аммедов ,   Р . А ҳ медов ,   Б .
Тилавов ,   С .   Ма ҳ диев   ва   Д . Обидов   сафар   намуда ,   намуна ҳ ои зиёде   ҷ амъ   ме намоянд.   Дигар   аз   сафар ҳ ои   илм ӣ   соли   1984   ба
вилояти   мазкур   аз   ҷ ониби   Р . Қ одиров   ва   С .   Фат ҳ уллоев   ташкил
мегардад ,  маводи   фаровоне   гирд   оварда   мешавад 6
. 
Фолклоршинос   Р. Қ одиров   сол ҳ ои   дароз   ба   ҷ амъ   намудани
фолклори   то ҷ икони   водии   Қ аш қ адарё   маш ғ ул   шуда ,  дар  нати ҷ а
ма ҷ мўаи   се ҷ илдаи   «Фолклори   то ҷ икони   водии   Қ аш қ адарё» - ро
тартиб   додаст .   Ма ҷ мўа ҳ ои   аввал   соли   1998   ( ҷ илди   аввал
" Афсона ҳ ои   се ҳ ромез "   ва   дуввум   " Афсона ҳ о ,   достон ҳ о ,   ҳ икоёт ,
на қ л ,   ривоёт   ва   латифа ҳ о ")   дастраси   хонандагон   ва
паж ӯҳ андагон   гардидааст .   Ҷ ил ди   сеюми   «Фолклори   то ҷ икони
водии   Қ аш қ адарё» ,   ки   Р . Қ одиров   бо     ҳ амро ҳ ии   Р . А ҳ мадов   ин
ма ҷ м ӯ аи   фолклориро   тартиб   додааст ,   зарбулмасал ҳ о ,   чистон ҳ о ,
бовари ҳ о ,   байт ҳ о ,   дубайти ҳ о ,   рубои ҳ о ,   суруд ҳ ои   маросим ӣ ,
суруд ҳ ои   лирик ӣ ,   суруд ҳ ои   бачагона   ва   матн ҳ ои   ўзбекиро   фаро
мегирад 7
.
Э ҷ одиёти   шифо ҳ ии   мардуми   то ҷ икони   водии   Қ аш қ адарё ,   ки
дар   ма ҷ м ӯ аи   мазкур   ҷ амъ   оварда   шудааст   та қ рибан   ҳ амаи
намуд ҳ ои   фолклор ӣ :   афсона ,   достон ,   латифа ,   на қ лу   ривоят ,
ҳ икоят ,   ма қ олу   зарбулмасал ,   чистон ,   рубо ӣ ,   байт ,   суруду   тарона
ва   ғ айра ҳ оро  фаро мегирад.  Аз номи ма ҷ мўаи   аввал   «Афсона ҳ ои
се ҳ ромез»   ба   мо   маълум   мегардад ,   ки   яке   аз   жанри
бар ҷ астатарини   фолклори   то ҷ икони   ин   вод ӣ   жанри   афсона   ба
ҳ исоб   рафта ,   қ исми   калони   онро   афсона ҳ ои   се ҳ ромез ,   ҷ узъи
6
  Ган инаи фолклори то ик. Сарредаксияи илмии Энсиклопедияи Миллии то ик. Душанбе, 2008, саҳ. 14ҷ ҷ ҷ
7
 Р.Қодиров. Фолклори то икони водии Қашқадарё. Иборат аз се  илд. Душанбе, 1998, 2000	
ҷ ҷ . дигарашро   афсона ҳ ои   ҳ аёт ӣ - маиш ӣ ,   пандомез ,   в о қ е ӣ   ва   ҳ а ҷ в ӣ
ташкил   меди ҳ анд . 
Аз   ҷ умла   Р . Қ одиров   доир   ба   афсона ҳ ои   то ҷ икони   ин   вод ӣ
менависад ,   ки   “Дар   афсона ҳ ои   то ҷ икони   вод ӣ   дев ,   ажда ҳ о ,   пар ӣ ,
симур ғ   ва   бисёр   ҳ айвонот   низ   ба   таври   васеъ   амал   мекунанд ,   ки
дар   образи   он ҳ о   ҷ а ҳ онбин ӣ   ва   а қ ида ҳ ои   анимист ию   тотемистии
одамони  қ адим   ифода   ёфтааст .
Афсона ҳ о   ҳ амчун   як   ҷ узъи   му ҳ ими   фолклор ,   яке   аз
хусусият ҳ ои   бар ҷ астаи   э ҷ одиёти   шифо ҳ ии   то ҷ икони
Қ аш қ адарёро   акс   мекунанд .   Дар   афсона ҳ о   одамони   ме ҳ наткаш
якдигарро   ҳ имоя   мекунанд .   Яке   аз   сабаб ҳ ои   ҳ амеша   душманро
ма ғ луб   намудани   қ а ҳ рамони   мусбати   афсона ҳ о   низ   дар   ҳ амин
аст .   Қ а ҳ рамон ҳ ои   и ҷ обии   афсона ҳ о   одамони   хоксор   ва   одд ӣ
буда ,   к ӯ шиш   мекунанд ,   ки   ба   одамони   м ҳӯ то ҷ   ёр ӣ   расонанд ,
он ҳ оро   аз   чанголи   қ увва ҳ ои   бад   халос   намоянд .   Қ а ҳ рамон ҳ ои
мусбат   ма ҳ внашавандаанд   ва   ҳ ат то   аз   тарафи   душман   кушта
шаванд  ҳ ам ,  г ӯ янда ҳ о   он ҳ оро   аз   сари   нав   зинда   мекунанд” 8
.
Дар   ин   вод ӣ   афсона ҳ о   одатан   бо   сарафсона ҳ ои   маш ҳ ури
то ҷ ик ӣ   «буд   набуд ,   як   фалон ӣ   буд» ,   «будаст   набудаст   як   фалон ӣ
будаст»   о ғ оз   меёбанд ,   ки   бо   сарафсона ҳ ои   дигар   минта қ а ҳ ои
то ҷ икнишин   шабо ҳ ат   дорад .   Вале   дар   баробари   ин   баъзе
гўянда ҳ о   пеш   аз   о ғ оз   намудани   афсона   суруди   «Буд ,   набуд ,
будгор   буд ,   Замин   набуд   шудгор   буд» - ро   мехонанд ,   ки   хеле
ҷ олиби   ди ққ ат   аст .   Гарчи   дар   илми   фолклоршинос ӣ   баъзе
8
 Р.Қодиров. Фолклори тореволюционии то икони водии Қашқадарё. Душанбе, 1963	
ҷ , саҳ. 18 масъала ҳ ои   назарии   афсона ҳ ои   хал қӣ   мавриди   ом ӯ зиш   қ арор
ёфта   бошад   ҳ ам ,   ҳ оло   афсона ҳ ои   водии   мазкур   ба   таври   бояду
шояд   тад қ и қ   нашудааст . 
Ма ҷ мўаи   дуюми   фолклори   ин   диёр   афсона ҳ о ,   достон ҳ о ,
ҳ икоёт ,   на қ л ,   ривоёт   ва   латифа ҳ оро   фаро   гирифтааст .   Дар
э ҷ одиёти   шифо ҳ ии   то ҷ икони   ин   вод ӣ   ҳ икоят   ва   н а қ лу   ривоят ҳ о
мав қ еи   калон   доранд .   Як   қ атор   ҳ икоят ҳ о   ба   шахсони   маш ҳ ур ,
чун   Сино ,   Ҳ офиз ,   Наво ӣ   ва   Бедил   ало қ аманданд .   Чи   хеле   ки
мураттиби   ин   ма ҷ м ӯ а   таъкид   мекунад ,   ин   хел   ҳ икоят   ва   на қ лу
ривоят   «аз   он   ҷ и ҳ ат   қ обили   ди ққ атанд ,   ки   ғ оя ҳ ои   хал қ парвар ӣ
ва   инсон дўстиро   ифода   мекунанд» 9
.     Сайёра ҳ о ,   ҳ айвонот ,
паррандагону   хазандагон ,   ки   мавзўи   на қ лу   ривоят   қ арор
ёфтаанд ,   асосан   дар   ин   гуна   на қ лу   ривоят   тасаввуроти   қ адими
одамон   ва   а қ ида ҳ ои   тотемист ӣ   мушо ҳ ида   карда   мешавад .
Ривоят ҳ о   дар   фолклори   то ҷ икони   водии   Қ аш қ а дарё   ҷ узъи
му ҳ имро   ташкил   меди ҳ анд   ва   дар   аксарияти   он ҳ о   а қ ида ҳ ои
дин ӣ - анимист ӣ ,   тотемист ӣ ,   се ҳ ру   ҷ оду ӣ   ва   культи   ҳ осилдор ӣ
ифода   гардидаанд ,  ки   орзую   ҳ авас ,  ҷ а ҳ онбин ӣ   ва   ну қ таи   назари
гузаштагони   хал қ и   то ҷ ик   нисбат   ба   оламу   ҳ аёт   ба   хуб ӣ   инъикос
ёфтааст .
Дар ҳ а қ и қ ат   на қ лу   ривоят ҳ о ,   ки   ҳ ам   аз   ҷ ониби   Р . Қ одиров   ва
ҳ ам   Р . Ра ҷ аб ӣ   гирдовар ӣ   шудаанд ,   хеле   масъала ҳ ои   бисёреро
дарбар   мегирад ,  ки   ҳ оло   махсус   тад қ и қ   нашудааст . 
9
 Ҳамон асар, саҳ. 21. Ҷ илди   сеюми   ма ҷ мўаро   зарбулмасалу   ма қ ол ҳ о ,   чистон ҳ о ,
бовари ҳ о ,   байт ҳ о ,   дубайти ҳ о ,   рубои ҳ о ,   су руд ҳ о   ва   матн ҳ ои
ўзбек ӣ   иш ғ ол   намудааст ,   ки   хусусият ҳ ои   ба   худ   хоси   фолклори
шифо ҳ ии   ин   минта қ а   акси   худро   ёфтааст   ва   дар   он   суруд ҳ ои
маросим ӣ   ва   лирик ӣ   мав қ еи   ҷ удогонаро   иш ғ ол   менамояд   ва   он
ҳ оло   ҳ ар ҷ ониба   тад қ и қ оти   ало ҳ идаро   талаб   мекунад 10
.  
Дар ҳ а қ и қ ат ,   за ҳ мат ҳ ои   фолклоршинос   Р . Қ одиров   доир   ба
гирд   овардани   фолклори   то ҷ икони   водии   Қ аш қ адарё   хеле   калон
аст .     Материал ҳ ои   дар   ин   ма ҷ мўа ҳ о   ҷ амъшуда   барои   нишон
додани   ҳ аёти   маънавии   то ҷ икони   тамоми   вилоят   арзанда   аст .   Ў
дар   сарсухани   ҷ илди   сеюми   ма ҷ м ӯ аи   "Фолклори то ҷ икони   водии
Қ аш қ адарё "   (2000)   таъкид   мекунад,   ки   « дар   асоси   маводи   дар
пан ҷ о ҳ   соли   садаи   XX   ба   даст   омада ,   ма ҷ мўаи   " Фолклори
то ҷ икони   водии   Қ аш қ адарё "- ро   ба   табъ   расондааст 11
.
Инчунин   Р. Қ одиров   дар   рисолаи   « Фолклори   маросими
тореволюционии   то ҷ икони   в одии   Қ аш қ адарё»   ( Душанбе ,   1963)
фолклори маросимии то ҷ икони   ин   вилоятро   як ҷ оя   бо   ҷ и ҳ ат ҳ ои
этнографиашон   омўхтааст .   Ў   қ айд   менамояд ,   ки   дар   ин   вод ӣ
то ҷ икон   аз   замон ҳ ои   хеле   қ адим   умр   ба   сар   бурда ,   э ҷ одиёти
шифо ҳ ии   гуногунжанру   баландмазмуни   хос   доранд.   Фолклори
мардуми   ин   вод ӣ   як   қ исми   таркибии   э ҷ одиёти   шифо ҳ ии   хал қ и
то ҷ ик   буда ,  онро   аз   баъзе   ҷ и ҳ ат ҳ о   пурраю   бой   мегардонад .
10
 Ниг.: Р.Қодиров, Р.Аҳмадов. Фолклори то икони водии Қашқадарё. –Душанбе, Амри илм, 2000ҷ
11
 Ҳамон китоб, саҳ.5 Баъди му ҳ айё   гардидани   шароити   муносиб   Институти   забон
ва   адабиёти   ба   номи   Рўдак ӣ   зарурати   таъсиси   шўъбаи   муста қ или
фолклорро   матра ҳ   наму д   ва   бо   фармони   №   30   аз   таърихи   20
марти   соли   1958   шўъбаи   фолклори   то ҷ ик   таъсис   дода   шуд ,   ки
бахши   шевашинос ӣ   низ   шомили   он   буд .   Ба   ин   шўъба   Ра ҷ аб
Амонов   мудир   таъин   гардид .  Дар   ва қ ти   таъсиси   шўъбаи   фолклор
дар   ҳ айъати   он   С . Норматов ,   Ф . Зе ҳ ниева   ва   Б . Шерму ҳ аммадов
кор   мекарданд.   Мо ҳ и   июни   ҳ амон   сол ,   яъне   пас   аз   ду   мо ҳ и
таъсиси   шўъба   хатмкунандагони   Донишго ҳ и   давлатии
То ҷ икистон   М . Холов   ва   Р . А ҳ мадов   бо   ро ҳ хати   Донишго ҳ   ба
шўъбаи   мазкур   ба   кор   омаданд .
Соли 1969 дар шўъбаи фолклор 27 нафар, аз   ҷ умла   4   нафар
ко рманди калони илм ӣ , 12  нафар   корманди   хурди   илм ӣ , 3  нафар
лаборанти   калон ,   5   нафар   лаборант   ва   як   нафар   аспирант
фаъолият   доштанд .                                                        
Соли   1959   як   ҳ айъати   фолклоршинос   ба   ша ҳ ри   Самар қ анд
ва   но ҳ ия ҳ ои   дуру  наздики он ба муддати се мо ҳ   ба   сабти   маводи
фолклор ӣ   маш ғ ул   шуданд .   Ба   он   Б . Шерму ҳ аммадов   ( ро ҳ бар ),
Р . А ҳ мадов ,   Ф . Зе ҳ ниева ,   М . Ҳ одиева   шомил   буданд .   Аз   байни
сокинони   ин   ша ҳ ри   бостон ӣ ,   инчунин   аз   бошандагони   де ҳ а ҳ ои
Синтоб ,   Ухум ,   Катта   Эч   ва   маркази   но ҳ ияи   Нурато   маводи
фаровони   фолклор ӣ   ба   даст   омад ,   ки   сипас   дар   асоси   он ҳ о
ма ҷ муа ҳ ои   «Афсона ҳ ои   Самар қ анд»   ( соли   1965)   ва   «Тарона ҳ ои
Самар қ анд»   ( соли   1966)   ба   табъ   расидаанд .   Ҳ исоботи   Р . А ҳ мадов ва   Б . Шерму ҳ аммадов   оид   ба   нати ҷ аи   ин   сафари   илмии
фолклоршиносон   д ар ахбороти АИ Ҷ Т   чоп   шудааст .
То   соли   1965   чунин   сафар ҳ ои   илм ӣ   барои   гирдоварии
намуна ҳ ои   фолклор   ба   вилоят ҳ ои   Бухоро ,   Қ аш қ адарё ,   Фар ғ она
ва   Сурхандарёи   Ўзбекистон   созмон   ёфт ,   ки   маводи   аз   ин
сафар ҳ ои   ба   дастомада   ФФТ - ро   хеле   ғ ан ӣ   намуд .   Дар   вилояти
худмух тори   Кў ҳ истони   Бадахшон   аз   соли   1960   то   соли   1964   бо
ро ҳ барии   Н . Шакармамадов   чандин   сафари   илмии   фолклор ӣ
созмон   дода   шуда   буд . 
Соли 1960 кормандони шўъбаи фолклор бо ма қ сади   ҳ ар   чи
хубтар   ва   бештар   ҷ амъ   намудани   фолклори   то ҷ ик   та ҳ ти   унвони
«Дастурамал   ои д   ба   ҷ амъ   кардани   э ҷ одиёти   да ҳ анакии   хал қ »
китоберо   ба   табъ   расониданд .   Ин   дастурамал   ра ҳ намое   буд   оид
ба   усул ҳ ои   гирдовар ӣ   ва   шеваи   сабку   танзими   матни   жанр ҳ ои
фолклории   фар ҳ анги   мардум ,  ки   аз   ҷ ониби   Р . Амонов ,  Р . А ҳ мадов ,
С . Норматов ,   С . Аминова ,   М . Холов ,   Ҳ .Ра ҳ матов ,
Б . Шерму ҳ аммадов ,   А . Сўфиев ,   Қ . Ҳ исомов   ва   Т . Исроилова   таълиф
шудааст .
  Ҳ амин   тавр ,   кормандони   шўъбаи   фолклор   бештар   аз   20
ҷ илди   “ Куллиёти   фолклори   то ҷ ик”ро   дар   ду   давр   танзиму   та ҳ ия
карданд   ( имрўз ҳ о   ми қ дори   ҷ илд ҳ о   зиёд   шудааст ).   Дар   асоси
маводи   омодашуда   чандин   рисола ҳ ои   номзодиву   доктор ӣ   низ таълиф   гаштанд .   Аз   ҷ умла   хусусияти   жанрии   зарбулмасал   ва
ма қ ол   аз   ҷ ониби   Б . Тилавов   ва   М .  Фозилов   ом ӯ хта   шудааст 12
.
Гулчини   зарбулмасалу   ма қ ол ҳ ои   то ҷ ик ӣ   бо   ном ҳ ои
“Зарбулмасал   ва   ма қ ол ҳ ои   то ҷ ик ӣ ”   (1956),   “Фар ҳ анги
зарбулмасал ,   ма қ ол   ва   афиризм ҳ ои   то ҷ икию   форс ӣ ”   (1973)   нашр
шуда ,   ша кли   комили   ин   намуна ҳ о   дар   китоб ҳ ои   та ҳ ти   унвони
“Баёзи   фолклори   то ҷ ик”   ( ҷ илди   2,   1981)   ва   “Куллиёти   фолклори
то ҷ ик”  ( ҷ илди  4, 1986)  фаро ҳ ам   омадаанд .
Жанри  дигари  фолклор ӣ   –   чистон   тава ҳҷҷӯ и   фолклоршинос
А . С ӯ фиевро   ба   худ   ҷ алб   намудаст .   Ӯ   дар   рисолаи   “Чис тон ҳ ои
хал қ ии   то ҷ ик ӣ ” 13
  хусусияти   жанр ӣ ,   таърихи   пайдоиш   ва   такомул ,
мазмун   ва   мундари ҷ аи   чистон ҳ ои   то ҷ икиро   тад қ и қ у   баррас ӣ
намудааст .  
Доир   ба   назми   хал қ	
ӣ   фолклоршиносони   то ҷ ик   Р . Амонов 14
,
Н.Шакармамадов 15
,   Ф.Зе ҳ ниева 16
,   Д.Обидов 17
,   Б.Шерму ҳ амадов 18
навъ ҳ ои   н азми   хал қ	
ӣ ,   хусусият ҳ ои   жанр ӣ   ва   мазмуну   м ҳ	ӯ тавои
фард ,   дубайт ӣ ,   рубо ӣ ,   суруду   тарона ҳ о ,   баде ҳ аву   ашула ҳ оро
тад қ и қ   намудаанд . 
Ро ҷ еъ   ба   жанр ҳ ои   эпик ӣ   низ   як   қ атор   тад қ и қ от ҳ о   ба   ан ҷ ом
расидааст .   Аз   ҷ умла   С . Ма ҳ диев   дар   рисолаи   “Проблемаи   жанри
12
  Тилавов Б. Поэтика таджикских народн ых пасловиц и поговорок. –Душанбе: Дониш, 1967; Фозилов М. 
Зарбулмасалу мақолҳо дар тамсилу ҳикояҳо. – Душанбе: Дониш, 1973
13
  С физода А. Чистонҳои хақии то ик . Душанбе: Дониш, 1972.	
ӯ ҷ ӣ
14
  Амонов Р. Лирикаи халқи то ик. – Душанбе: Дониш, 1968; Амонов Р. Рубоиёти халқ  ва рамзҳои баде . – 	
ҷ ӣ ӣ
Душанбе: Дониш, 1987.
15
  Шакармаметов   Н.   Жанро вые   и   типологическое   особенности   народной   лирики   Бадахшана.   Автореф.
Дисс.док. фил. Наук. Душанбе, 1997 ;  Шакармамадов Н. Назми халқии Бадахшон. – Душанбе: Дониш, 1975.
16
  Зеҳниева Ф. Сурудҳои маросимии тўи то икон. – Душанбе: Дониш, 1978	
ҷ
17
  Обидов Д. Таҳқиқи сурудҳои мавсимии то икони Афғонистон. – Душанбе: Илм, 2009.
ҷ
18
  Шермуҳаммадов Б. Назми халқии бачагонаи то ик. – Душанбе: Дониш, 1973.	
ҷ латифа 19
”   хусусияти   жанр ӣ ,   мазмуну   м ҳӯ таво   ва   психологияи
қ а ҳ рамон ҳ ои   латифа ҳ ои   то ҷ икиро   мавриди   баррас ӣ   қ арор
додааст .   Доир   ба   жанри   афсона ҳ ои   тамсил ӣ   Мира   Явич ,
вижаги ҳ ои   афсона ҳ ои   ҳ а ҷ вии   маиш ӣ   дар   тад қ и қ оти   Д . Обидов
та ҳ ти   унвони   “Афсона ҳ ои   ҳ а ҷ вии   маишии   то ҷ ик ӣ ” 20
,   ривоят   ва
навъ ҳ ои   он   дар   китоби   “ Қ исса ҳ ои   ноб   дар   ҳ ар   боб”   21
,   тад қ и қ у
барравии   афсона   ва   дигар   навъ ҳ ои   насри   шифо ҳ	
ӣ   аз   ҷ ониби
Р . Ра ҳ мон ӣ   дар   китоб ҳ ои   “Афсона   ва   жанр ҳ ои   дигари   насри
шифо ҳ	
ӣ ” 22
,   “Таърихи   гирдовар ӣ ,   нашр   ва   паж ҳ	ӯ иши   афсона ҳ ои
мардуми   форсизабон” 23
  мавриди   ом ӯ зиш   қ арор   ёфтааст .
Ҳ амчунин   му ҳ а ққ и қ   доир   ба   таърих   ва   хусусият ҳ ои   қ иссаг ӯ иву
қ иссахон ӣ   ва   ро ҳҳ ои   пайдоишу   ташаккули   ҳ икоя ҳ ои   асотир ӣ
андеша ҳ ои   ҷ олиб   баён   намудааст . 
Ҳ амчунин   аз   ҷ ониби   Н . Нур ҷ онов   хусусият   ва   таърихи
пайдоишу   ташаккули   драмаи   хал қ ии  то ҷ ик   дар   рисолаи   “Драмаи
хал қ ии   то ҷ ик”   мавриди   ом ӯ зиш   қ арор   ёфтааст .   Р . Қ одиров ,
Р . А ҳ мадов ,   Д . Ра ҳ имов   ба   ом ӯ зиши   фолклори   маросимии   то ҷ ик
шу ғ л   варзидаанд 24
.   Аз   тарафи   Б.Шерму ҳ аммадов   фолклори
бачагон   тад қ и қ у   баррас ӣ   гардидааст 25
.   Дуо,   шугун   (бовар),
19
  Маҳдиев С. Проблемаи жанри латифа. – Душанбе: Дониш, 1977.
20
  Обидов Д. Афсонаҳои ҳа вии маишии то ик . – Душанбе: Дониш, 1978	
ҷ ҷ ӣ
21
  Обидов Д. Қиссаҳои ноб дар ҳар боб (Ривоятҳои халқии то ик ). – Душанбе: Ватанпарвар, 2007.	
ҷ ӣ
22
  Раҳмонов Р. (Раҳмон ). Афсона ва жанри дигари насри шифоҳ . –Душанбе, 1999 	
ӣ ӣ
23
  Раҳмон  Р. Таърихи гирдовар , нашр ва паж ҳиши афсонаҳои мардуми форсизабон. – Душанбе: Сино, 	
ӣ ӣ ӯ
2001.
24
  Қодиров Р. Назаре  ба ба фолклори то икони вилояти Қашқадарё. – Душанбе: Э од, 2005; Аҳмадов Р. 	
ҷ ҷ
Фолклори маросимҳои мавсимии то икони Осиёи Марказ . – Душанбе: Дониш, 2007; Раҳимов Д. Нигоҳе ба 	
ҷ ӣ
ашнҳои милл  ва ойинҳои суннатии то икон. – Душанбе: Истеъдод, 2011	
ҷ ӣ ҷ
25
  Шермуҳаммадов Б. Назми халқии бачагонаи то ик. – Душанбе: Дониш, 1973	
ҷ қ аса мро   фолклоршиносон   Р.Ра ҳ мон ӣ   ва   Д . Ра ҳ имов   ом ӯ хта ,
ма қ ола ҳ ои   ҷ олиб   та ҳ ия   кардаанд 26
.  
Ҳ оло   ҷ амъовар ӣ   ва   пажу ҳ иши   фолклори   то ҷ ик   аз   ҷ ониби
фолклоршиносон   давом   дорад   ва   па ҳ л ҳӯ ои   равшаннагардидаи
он   та ҳқ и қ у   та ҳ лил   шуда   истодааст .
26
  Раҳмонов Р. (Раҳмон ). Афсона ва жанри дигари насри шифоҳ . –Душанбе, 1999; Раҳимов Д. Чинори 	
ӣ ӣ
пургул (Ма м аи мақолаҳо). – Душанбе, 2008	
ҷ ӯ А даби ёт:
1. Амонов Р. Лирикаи хал қ и   то ҷ ик .  –   Душанбе :  Дониш , 1968. 
2. Амонов   Р.   Рубоиёти   хал қӣ   ва   рамз ҳ ои   баде ӣ .   –   Душанбе :
Дониш , 1987.
3. А ҳ мадов   Р .   Фолклори   маросим ҳ ои   мавсимии   то ҷ икони
Осиёи   Марказ ӣ .  –   Душанбе :  Дониш , 2007.
4. Ган ҷ инаи   фолклори   то ҷ ик .   Сарредакс ияи   илмии
Энсиклопедияи Миллии то ҷ ик .  Душанбе , 2008.
5. Зе ҳ ниева   Ф.   Суруд ҳ ои   маросими   тўи   то ҷ икон .   –Душанбе :
Дониш , 1978
6. Кисляков   Н.А. Семя и брак у таджиков. М о сква, 1959 ; 
7. Кисляков   Н.А.   Некоторые   материалы   по   этнографии
таджиков   верховний   Кашка-дарьи.   Тр.   АН.   Тадж.   Душанбе,
1960
8. Қ одиров   Р.   Фолклори   то ҷ икони   водии   Қ аш қ адарё .   Иборат
аз   се   ҷ илд .  Душанбе , 1998, 2000 .
9. Қ одиров   Р.   Фолклори   тореволюционии   то ҷ икони   водии
Қ аш қ адарё .  Душанбе , 1963 , са ҳ . 18
10. Қ одиров   Р .   Назаре     ба   ба   фолклори   то ҷ икони   вилояти
Қ аш қ адарё .  –  Душанбе: Э ҷ од , 2005
11. Мавлонова   М.   Фолклори   то ҷ ик .   –Ху ҷ анд :   Ношир ,   2016,   са ҳ .
27
12. Ма ҳ диев   С .   Проблемаи   жанри   латифа .   –   Душанбе :   Дониш ,
1977. 13. Обидов   Д.   Афсона ҳ ои   ҳ а ҷ вии   маишии   то ҷ ик ӣ .   –   Душанбе :
Дониш , 1978
14. Обидов   Д.   Қ исса ҳ ои   ноб   дар   ҳ ар   боб   ( Ривоят ҳ ои   хал қ и и
то ҷ ик ӣ ).  –   Душанбе :  Ватанпарвар , 2007.
15. Обидов   Д.   Та ҳқ и қ и   суруд ҳ ои   мавсимии   то ҷ икони
Аф ғ онистон .  –   Душанбе :  Илм , 2009.

ТА Ъ РИХ И ПА ЙДОИШ ВА ТА ША К К УЛИ ИЛМИ Ф ОЛК ЛОРШИНОСИИ ТО Ҷ ИК На қ ш а : 1. Муаррихон ва бостоншиносони қ адим ва аср ҳ ои миёна – Ҳ еродот , Страбон , Табар ӣ , Наршах ӣ , Абурай ҳ они Берун ӣ ва дигарон дар бораи э ҷ одиёти шифо ҳӣ в а анъана ҳ ои ниёгони форсу то ҷ ик . 2. Шар қ шиносони маъруф дар бораи фолклор . 3. Маълумот дар бораи фолклоршиносии то ҷ ик ; пешгомони фолклоршиносии то ҷ ик : М . Семёнов , С. Андреев , О . Исмат ӣ , Л . Бузургзода , Н . Болдирев , О . Сухарева , М . Турсунзода , Ҳ . Карим , А . Де ҳ от ӣ , Р . Амонов, Р.Қодиров, Ф.Зеҳниева, Р . А ҳ мадов , В.Асрорӣ, Б . Шерму ҳ аммадов , Д . Обидов , Р.Ра ҳ мон ӣ , Д.Ра ҳ им ов ва дигарон.

Расму оин, тарзи рўзгордориву маросим ҳ ои м ардум ӣ , хусусан , э ҷ одиёти шифо ҳ ии хал қ , аз замон ҳ ои бостон ди ққ ати а ҳ ли қ аламро ба худ ҷ алб карда омадааст . Дар матн ҳ ои бостонии тоислом ӣ нишона ҳ ои фаровони анъанаи шифо ҳ иро метавон дид . Инро мо аз китоби бостонии “Авесто” шурўъ намуда , то «Таърихи табар ӣ » -и Балъам ӣ , «Таърихи Бухоро» - и Наршах ӣ , « Қ обуснома» - и Кайковус , «Осор ул - бо қ ия» - и Берун ӣ инчунин таълифоти Рўдак ӣ , Хайём , Фирдавс ӣ , Берун ӣ , Сино , Ҷ алолиддини Балх ӣ , Ҳ офиз , Наво ӣ , Восиф ӣ , Айн ӣ ва дигарон мушоҳида менамоем , ки бидуни таъсироти фар ҳ анги шифо ҳ ии мардум тасаввур кардан имконнопазир аст. Бояд гуфт, ки дар асар ҳ ои мазкур баробари инъикоси во қ еаву ҳ одиса ҳ ои таърих ӣ , расму оин ҳ ои милл ӣ ва дин ӣ , бовару эъти қ одоти мурдум ифода ёфта , дар баъзе аз он ҳ о аз осори фолклор ӣ , аз қ абили қ исса , ривоят , афсона , достон, латифа, суруду тарона ҳ ои хал қӣ фаровон истифода шудааст . Ҳ амчунин намунаи фаровони осори фолклор ӣ дар асар ҳ ои ривоятии “ Ҳ азору як шаб” , “Калила ва Димна” , “Синбоднома” , “Марзбоннома” , “Самаки айёр” , “Доробнома” , “Тутинома” ва ғ айра ҷ амъовар ӣ ва истифода шудаанд. Фолклоршинос М.Мавлонова иброз медорад, ки “Густариши насри ахло қ ӣ дар аср ҳ ои Х 1- XVI ва таълиф шудани осоре аз қ абили “Панднома” - и Аб ӯ мансур Му ҳ аммади Мотруд ӣ , “ Қ обуснома” - и Унсурулмаолии Кайковус , “Наси ҳ ат - ул - мулук” - и

Му ҳ аммади Ғ азол ӣ , “ Ахло қ и Носир ӣ ” - и Насриддини Т ӯ с ӣ , “Ахло қ и Ҷ алол ӣ ” - и Ҷ алолуддини Даввон ӣ , “Кашф - ул - ма ҳҷ уб” - и Ҳ а ҷ вирии Ғ азрнав ӣ , “Гулистон” - и Саъдии Шероз ӣ , “Ба ҳ ористон” - и Абдура ҳ мони Ҷ ом ӣ , “Футувватнома” ва “Ахло қ и М ҳ ӯ син ӣ ” - и Ҳ усайн Воизи Кошиф ӣ ва ғ айра зарбулмасалу ма қ ол ва ҳ икоя ҳ ои хал қ иро вориди ин осори арзишманд гардонидаанд . Ин дурдона ҳ о асосан зимни баррасии масоили ҳ икам ӣ ба забон ҳ ои форсиву тозиву араб ӣ барои та қ вияти фикри нависандагон ба кор омадаанд” 1 . Дар охири асри XIX ва аввали қ арни XX шар қ шиносону ҷ у ғ роф идон ҳ о , низомиён ва баъзе аз шахсони кун ҷ кову ҳ авасманди рус ҳ ангоми маъмурияташон дар Осиёи Марказ ӣ ба забон , фар ҳ анг , э ҷ одиёти шифо ҳ ӣ , таърих ва анъанаву тарзи рўзгордории мардумони ин минта қ а , аз ҷ умла то ҷ икон , маро қ зо ҳ ир намуда , як силсила ма қ ола , оче рк ва рисола ҳ о таълиф намудаанд , ки он ҳ о тавассути матбуот ва дар дохили китоб ҳ о ба нашр расидаанд 2 . Аз сол ҳ ои 1929 аз но ҳ ия ҳ о ва ша ҳ р ҳ ои Осиёи Марказ ӣ ҷ авонони со ҳ ибистеъдоди то ҷ ик ба маркази ша ҳ ри Душанбе омада , дар бахш ҳ ои гуногуни фило логия ва фан ҳ ои дигар шу ғ л варзида , бо ёрии му ҳ а ққ и қ они рус ба монанди М . С . Ан дреев , А . А . Семёнов , Е . М . Пешерева , А . Н . Болдирев , Я . И . Налский , Н . А . Кисляков , О . Сухарева , И . С . Брагинский , Р . Л . Семенова ва 1 Мавлонова М. Фолклори то ик. –Ху анд: Ношир, 2016, саҳ. 27 ҷ ҷ 2 Ган инаи фолклори то ик. Душанбе, саҳ. 4 ҷ ҷ

дигарон , дар қ атори ришта ҳ ои дигар ба омўзиши фар ҳ анги ма рдум низ маш ғ ул шуданд . Он ҳ о аз байни мардум ро ҷ еъ ба расму оин ҳ о , маросим ҳ о , парастишу му қ аддасот маводи фаровоне гирд оварда , бо му қ аддима ҳ ои та ҳ лил ӣ ба нашр расонидаанд . М. Пешерова, Н. Н. Ершов, А. К. Писарчик, А. П. Колпаков, О. А. Сухарев, И. А. Сухарева ва дигарон ҳ ангоми гирдоварии маводи этнографию шевашинос ӣ намуна ҳ ои зиёди э ҷ одиёти шифо ҳ ии ин ва ё он ма ҳ али то ҷ икнишин po сабт кардаанд , ки як қ исми зиёди он ҳ о тавассути асар ҳ ои илм ӣ ва ма ҷ муа ҳ ои фолклорию этнограф ӣ чоп шуда , ба дасти хонандагон рас идаанд. Дар сол ҳ ои 20-30 садаи ХХ ба ғ айр аз донишмандони рус худи то ҷ икон низ аз зумраи шогирдону пайравони устод Садриддин Айн ӣ бо гирдовар ӣ ва нашри фолклори то ҷ ик тава ҷҷ ў ҳ зо ҳ ир карда , маводи гирдовардаи худро дар матбуоти давр ӣ ба нашр расониданд ва дар бораи ин ё он масъалаи фолклоршинос ӣ ма қ ола ҳ о навиштанд . Баъдан, ба таври расм ӣ , дар умури гирдовар ӣ ва нашри осори фолклор ӣ дар сол ҳ ои 30-40- уми асри ХХ Институти давлатии илмиву тад қ и қ отии Итти ҳ оди Шўрав ӣ (1931-1933), Академияи илм ҳ ои Итти ҳ оди Шўрав ӣ (1941), ки дар асоси он соли 1951 Академияи илм ҳ ои Ҷ ум ҳ урии То ҷ икистон таъсис гардида буд , са ҳ м гирифтаанд , ки қ исме аз ин материал ҳ о дар ФФТ ма ҳ фузанд .

Сол ҳ ои 1940 О . А Сухарева 3 баъзе хусусият ҳ ои расму оини тўи то ҷ икони Самар қ анд ва гирду атрофи онро қ а йд карда, махсусан, ҷ араёни бозию сурудхонии ду пиразан , ки ҳ ангоми ҷ ой партофтан барои хоби арўсу домод сурат мегирад , бештар ди ққ ати му ҳ а ққ и қ ро ҷ алб намудааст . Ин хел намуна ҳ ои фолклор ӣ барои муайян кардани ало қ аи этнография ва э ҷ одиёти шифо ҳ ии хал қ а ҳ ам ияти калон дорад. Дар ин сол ҳ о яке аз му ҳ а ққ и қ они пуркор ва за ҳ маткаш Лутфулло Бузургзода ба гирдоварии маводи фолклор ӣ бештар маш ғ ул гардид . Бо саъю ибтикори ў нодиртарин нусхаи таронаи “ Ҷ ашни лола” ва суруд ҳ о дар бораи шўриши Восеъ сабт шудаанд , ки ҳ оло дар ФФТ нига ҳ дор ӣ мешаванд . Дар он сол ҳ о инчунин адибон ва му ҳ а ққ и қ они то ҷ ик Обит Исмат ӣ , Абдушукур Пирму ҳ аммадзода , Абдусалом Де ҳ от ӣ , Тўра қ ул Зе ҳ н ӣ , Лутфулло Бузургзода , Су ҳ айли Ҷ ав ҳ аризода , Ҷ алол Икром ӣ , Ҳ абиб Юсуф ӣ , Мирзо Турсунзода , Ҳ аким Карим , Ра ҳ им Ҷ алил , Мирсаид Миршакар ва дигарон аз то ҷ икони де ҳ от , но ҳ ия ва ша ҳ р ҳ ои мухталифи Осиёи Марказ ӣ афсона ҳ о , ривоят ҳ о , рубои ҳ о , дубайти ҳ о , суруду тарона ҳ о , зарбулмасалу ма қ ол ҳ о , чистон ҳ о ва матн ҳ ои маросим ҳ ои гуногунро сабт намудаанд . Дар сол ҳ ои чилум , ба ху сус 1945 дар давраи Ҷ анги Бузурги Ватан ӣ , гирдовар ӣ ва сабти осори шифо ҳ ии мардуми то ҷ ик қ атъ нагардидааст . Му ҳ а ққ и қ они дилсўзи фар ҳ анги мардум ба 3 О.А.Сухарева. Свадебные обряды таджиков г. Самарканда и некоторых других районов Средний Азии. –«Советская этнография», 1940;