ТАЪРИХИ ПАЙДОИШ ВА ТАШАККУЛИ ИЛМИ ФОЛКЛОРШИНОСИИ ТОҶИК
ТА Ъ РИХ И ПА ЙДОИШ ВА ТА ША К К УЛИ ИЛМИ Ф ОЛК ЛОРШИНОСИИ ТО Ҷ ИК На қ ш а : 1. Муаррихон ва бостоншиносони қ адим ва аср ҳ ои миёна – Ҳ еродот , Страбон , Табар ӣ , Наршах ӣ , Абурай ҳ они Берун ӣ ва дигарон дар бораи э ҷ одиёти шифо ҳӣ в а анъана ҳ ои ниёгони форсу то ҷ ик . 2. Шар қ шиносони маъруф дар бораи фолклор . 3. Маълумот дар бораи фолклоршиносии то ҷ ик ; пешгомони фолклоршиносии то ҷ ик : М . Семёнов , С. Андреев , О . Исмат ӣ , Л . Бузургзода , Н . Болдирев , О . Сухарева , М . Турсунзода , Ҳ . Карим , А . Де ҳ от ӣ , Р . Амонов, Р.Қодиров, Ф.Зеҳниева, Р . А ҳ мадов , В.Асрорӣ, Б . Шерму ҳ аммадов , Д . Обидов , Р.Ра ҳ мон ӣ , Д.Ра ҳ им ов ва дигарон.
Расму оин, тарзи рўзгордориву маросим ҳ ои м ардум ӣ , хусусан , э ҷ одиёти шифо ҳ ии хал қ , аз замон ҳ ои бостон ди ққ ати а ҳ ли қ аламро ба худ ҷ алб карда омадааст . Дар матн ҳ ои бостонии тоислом ӣ нишона ҳ ои фаровони анъанаи шифо ҳ иро метавон дид . Инро мо аз китоби бостонии “Авесто” шурўъ намуда , то «Таърихи табар ӣ » -и Балъам ӣ , «Таърихи Бухоро» - и Наршах ӣ , « Қ обуснома» - и Кайковус , «Осор ул - бо қ ия» - и Берун ӣ инчунин таълифоти Рўдак ӣ , Хайём , Фирдавс ӣ , Берун ӣ , Сино , Ҷ алолиддини Балх ӣ , Ҳ офиз , Наво ӣ , Восиф ӣ , Айн ӣ ва дигарон мушоҳида менамоем , ки бидуни таъсироти фар ҳ анги шифо ҳ ии мардум тасаввур кардан имконнопазир аст. Бояд гуфт, ки дар асар ҳ ои мазкур баробари инъикоси во қ еаву ҳ одиса ҳ ои таърих ӣ , расму оин ҳ ои милл ӣ ва дин ӣ , бовару эъти қ одоти мурдум ифода ёфта , дар баъзе аз он ҳ о аз осори фолклор ӣ , аз қ абили қ исса , ривоят , афсона , достон, латифа, суруду тарона ҳ ои хал қӣ фаровон истифода шудааст . Ҳ амчунин намунаи фаровони осори фолклор ӣ дар асар ҳ ои ривоятии “ Ҳ азору як шаб” , “Калила ва Димна” , “Синбоднома” , “Марзбоннома” , “Самаки айёр” , “Доробнома” , “Тутинома” ва ғ айра ҷ амъовар ӣ ва истифода шудаанд. Фолклоршинос М.Мавлонова иброз медорад, ки “Густариши насри ахло қ ӣ дар аср ҳ ои Х 1- XVI ва таълиф шудани осоре аз қ абили “Панднома” - и Аб ӯ мансур Му ҳ аммади Мотруд ӣ , “ Қ обуснома” - и Унсурулмаолии Кайковус , “Наси ҳ ат - ул - мулук” - и
Му ҳ аммади Ғ азол ӣ , “ Ахло қ и Носир ӣ ” - и Насриддини Т ӯ с ӣ , “Ахло қ и Ҷ алол ӣ ” - и Ҷ алолуддини Даввон ӣ , “Кашф - ул - ма ҳҷ уб” - и Ҳ а ҷ вирии Ғ азрнав ӣ , “Гулистон” - и Саъдии Шероз ӣ , “Ба ҳ ористон” - и Абдура ҳ мони Ҷ ом ӣ , “Футувватнома” ва “Ахло қ и М ҳ ӯ син ӣ ” - и Ҳ усайн Воизи Кошиф ӣ ва ғ айра зарбулмасалу ма қ ол ва ҳ икоя ҳ ои хал қ иро вориди ин осори арзишманд гардонидаанд . Ин дурдона ҳ о асосан зимни баррасии масоили ҳ икам ӣ ба забон ҳ ои форсиву тозиву араб ӣ барои та қ вияти фикри нависандагон ба кор омадаанд” 1 . Дар охири асри XIX ва аввали қ арни XX шар қ шиносону ҷ у ғ роф идон ҳ о , низомиён ва баъзе аз шахсони кун ҷ кову ҳ авасманди рус ҳ ангоми маъмурияташон дар Осиёи Марказ ӣ ба забон , фар ҳ анг , э ҷ одиёти шифо ҳ ӣ , таърих ва анъанаву тарзи рўзгордории мардумони ин минта қ а , аз ҷ умла то ҷ икон , маро қ зо ҳ ир намуда , як силсила ма қ ола , оче рк ва рисола ҳ о таълиф намудаанд , ки он ҳ о тавассути матбуот ва дар дохили китоб ҳ о ба нашр расидаанд 2 . Аз сол ҳ ои 1929 аз но ҳ ия ҳ о ва ша ҳ р ҳ ои Осиёи Марказ ӣ ҷ авонони со ҳ ибистеъдоди то ҷ ик ба маркази ша ҳ ри Душанбе омада , дар бахш ҳ ои гуногуни фило логия ва фан ҳ ои дигар шу ғ л варзида , бо ёрии му ҳ а ққ и қ они рус ба монанди М . С . Ан дреев , А . А . Семёнов , Е . М . Пешерева , А . Н . Болдирев , Я . И . Налский , Н . А . Кисляков , О . Сухарева , И . С . Брагинский , Р . Л . Семенова ва 1 Мавлонова М. Фолклори то ик. –Ху анд: Ношир, 2016, саҳ. 27 ҷ ҷ 2 Ган инаи фолклори то ик. Душанбе, саҳ. 4 ҷ ҷ
дигарон , дар қ атори ришта ҳ ои дигар ба омўзиши фар ҳ анги ма рдум низ маш ғ ул шуданд . Он ҳ о аз байни мардум ро ҷ еъ ба расму оин ҳ о , маросим ҳ о , парастишу му қ аддасот маводи фаровоне гирд оварда , бо му қ аддима ҳ ои та ҳ лил ӣ ба нашр расонидаанд . М. Пешерова, Н. Н. Ершов, А. К. Писарчик, А. П. Колпаков, О. А. Сухарев, И. А. Сухарева ва дигарон ҳ ангоми гирдоварии маводи этнографию шевашинос ӣ намуна ҳ ои зиёди э ҷ одиёти шифо ҳ ии ин ва ё он ма ҳ али то ҷ икнишин po сабт кардаанд , ки як қ исми зиёди он ҳ о тавассути асар ҳ ои илм ӣ ва ма ҷ муа ҳ ои фолклорию этнограф ӣ чоп шуда , ба дасти хонандагон рас идаанд. Дар сол ҳ ои 20-30 садаи ХХ ба ғ айр аз донишмандони рус худи то ҷ икон низ аз зумраи шогирдону пайравони устод Садриддин Айн ӣ бо гирдовар ӣ ва нашри фолклори то ҷ ик тава ҷҷ ў ҳ зо ҳ ир карда , маводи гирдовардаи худро дар матбуоти давр ӣ ба нашр расониданд ва дар бораи ин ё он масъалаи фолклоршинос ӣ ма қ ола ҳ о навиштанд . Баъдан, ба таври расм ӣ , дар умури гирдовар ӣ ва нашри осори фолклор ӣ дар сол ҳ ои 30-40- уми асри ХХ Институти давлатии илмиву тад қ и қ отии Итти ҳ оди Шўрав ӣ (1931-1933), Академияи илм ҳ ои Итти ҳ оди Шўрав ӣ (1941), ки дар асоси он соли 1951 Академияи илм ҳ ои Ҷ ум ҳ урии То ҷ икистон таъсис гардида буд , са ҳ м гирифтаанд , ки қ исме аз ин материал ҳ о дар ФФТ ма ҳ фузанд .
Сол ҳ ои 1940 О . А Сухарева 3 баъзе хусусият ҳ ои расму оини тўи то ҷ икони Самар қ анд ва гирду атрофи онро қ а йд карда, махсусан, ҷ араёни бозию сурудхонии ду пиразан , ки ҳ ангоми ҷ ой партофтан барои хоби арўсу домод сурат мегирад , бештар ди ққ ати му ҳ а ққ и қ ро ҷ алб намудааст . Ин хел намуна ҳ ои фолклор ӣ барои муайян кардани ало қ аи этнография ва э ҷ одиёти шифо ҳ ии хал қ а ҳ ам ияти калон дорад. Дар ин сол ҳ о яке аз му ҳ а ққ и қ они пуркор ва за ҳ маткаш Лутфулло Бузургзода ба гирдоварии маводи фолклор ӣ бештар маш ғ ул гардид . Бо саъю ибтикори ў нодиртарин нусхаи таронаи “ Ҷ ашни лола” ва суруд ҳ о дар бораи шўриши Восеъ сабт шудаанд , ки ҳ оло дар ФФТ нига ҳ дор ӣ мешаванд . Дар он сол ҳ о инчунин адибон ва му ҳ а ққ и қ они то ҷ ик Обит Исмат ӣ , Абдушукур Пирму ҳ аммадзода , Абдусалом Де ҳ от ӣ , Тўра қ ул Зе ҳ н ӣ , Лутфулло Бузургзода , Су ҳ айли Ҷ ав ҳ аризода , Ҷ алол Икром ӣ , Ҳ абиб Юсуф ӣ , Мирзо Турсунзода , Ҳ аким Карим , Ра ҳ им Ҷ алил , Мирсаид Миршакар ва дигарон аз то ҷ икони де ҳ от , но ҳ ия ва ша ҳ р ҳ ои мухталифи Осиёи Марказ ӣ афсона ҳ о , ривоят ҳ о , рубои ҳ о , дубайти ҳ о , суруду тарона ҳ о , зарбулмасалу ма қ ол ҳ о , чистон ҳ о ва матн ҳ ои маросим ҳ ои гуногунро сабт намудаанд . Дар сол ҳ ои чилум , ба ху сус 1945 дар давраи Ҷ анги Бузурги Ватан ӣ , гирдовар ӣ ва сабти осори шифо ҳ ии мардуми то ҷ ик қ атъ нагардидааст . Му ҳ а ққ и қ они дилсўзи фар ҳ анги мардум ба 3 О.А.Сухарева. Свадебные обряды таджиков г. Самарканда и некоторых других районов Средний Азии. –«Советская этнография», 1940;