Temuriylar_davrida_Movarounnahr_va_Xurosonda_zarb_qilingan

Temuriylar_davrida_Movarounnahr_va_Xurosonda_zarb_qilingan_tangalar

Загружено в:

08.08.2023

Скачано:

0

Размер:

88 KB

Скачать

Mavzu:Temuriylar davrida Movarounnahr va Xurosonda zarb
qilingan tangalar
Reja:
1.Amir Temur zarb etgan tangalarning xususiyatlari.
2.. Ulug’bek Mirzo davrida zarb qilingan tanga
3.. Ulug’bek Mirzodan keyingi Temuriylarning tangalari
3.Temuriylar tangalaridagi ramziy belgilar.
Xulosa
XIV asrning 60-yillarida Movarounnaxrda siyosiy,iqtisodiy vaziyat
keskinlashib ketdi. dexkonchilik. xunarmandchilik. savdo-sotik ishlari inkirozga
yuz tutdi. Bundan savdogarlar, xunarmandlar va dexkondar norozi edilar.
Axolining bunday tabaqalari O`rtasida mavjud axvoldan kutulish, mamlakatni
birlashtirish va kuchli davlat tashkil etish xarakati kuchayadi.

Ana shunday sharoitda Temur, barlos kabilasining amirlaridan biri, 1370 yili
Movorounnaxr noibi qilib tayinlanadi.
Temur o`z zamonining bunday talabini yaxshi tushundi. o`z maqsadini amalga
oshirishga ruxoniylar, savdogarlar, xunarmandlarga suyandi. U
Movarounnaxrning yagona xukmdori bo`lib olgach, uz davlatini siyosiy va
iqtisodiy jixatdan mustaxkamdashga kirishadi. Feodal tarqoqlik tugatilib:
markazlashgan davlat tuzilganligi ijobiy xollarga olib keldi. Ayni vaqtda
xo`jalikning asosi bo`lgan dexkonchilikda xam muayyan siljishlar ro`y berdi.
Xunarmandchilik va savdo rivojlanadi, fan va madaniyat ravnak topdi. Savdo
munosabatlarining davlat va jamiyat xayotida tashki siyosatda tutgan muxim
urnini yaxshi anglagan Amir Temur bu borada qator tadbirlarni amalga
oshirgan. Bozorlar qurish. eskilarini kengaytirish. ta`mirlash ishlarini jadal
amalga oshirgan. Buning isboti uchun Samarqand bozorining bino etilishi orqali
ko`rish mumkin. Amir Te mur buyrug’i bilan shaxarniig temir darvozasi
qismidan boshlanib. janubiy garbiy yo`nalishda katta ko`cha quriladi. Uning ikki
tomonida esa ikki qavatli. chorsi tim shaklida qurilgan dexkonlar.rastalar kad
kutaradi. Ko`cha usti boshdan oxir gumbaz shaklida ishlangan tok bilan
yopiladi. YOrug’lik tushib turishi uchun xar er-dan darchalar qoldirilgan.
Bundan tashqari ma`lum masofada favvoralar qurilib. Omborxonalar qad
ko`targan. Bu davrdagi pul muomalasiga to`xtalsak, Amir Temur zamonida 6
gr.og’irlikdagi kumush tangalar va uning turtdan biriga teng 1,5 gr.lik kumush
pullar zarb qilinganligi ma`lum. 1,5 grammlik kumush pullar "miri" deyilgan.
Mazkur nom Soxibkironning Amir unvoni bilan bog’liq.
SHuningdek muomalada mis pullar chaqalar xam bo`lgan. Tangalar Samarqand,
Buxoro, Ardabil, Astrobod. Darband, Damg’on, Tabriz, Sabeavor, SHeroz va
boshqa qator shaxardarda zarb qilingan. Bundan tashqari Amir Temur xarbiy
o`rdasining maxsus zarbxonasida (dor alzarbi urduyi oliy) bo`lgan.

Temuriylar davrida xam ikki xil qiymatda kumush tanga zarb qilish davom
etdi. Yirik kumush tangalar "tanga", maydalari «miri» Temur unvoni "amir"ning
qisqa shakli deyilgan.
Ulug’bek davridan ko`p mis tangalar bizgacha etib kelgan. Uning ilk mis
tangalaridan biri diqqatga sazovor. Axsi, Samarqand, Buxoro, SHaxrisabz va
Termiz tangalarida sher. orqasidan esa kuyosh chiqib kelayotgani tasvirlangan.
Xijriy 832 yil (milodiy 1428-1429)larda Ulugbek ikki bosqichda muxim pul
isloxoti o`tkazdi. Birinchi bosqichda bir xil mis tangalar bir kancha
zarbxonalarda Andijon, SHoxruxiya, Samarqand, Buxoro, SHaxrisabz, Qarshi.
Termizda chiqarildi.
Ikkinchi bosqichda islox qilingan tangalar ishlab chiqarish Buxoroda
markazlashtirildi va nusxasi xamda sanasi o`zgartirilmagan xolda Ulug’bek
o`limiga qadar, undan keyin xam zarb etildi. Ulug’bekning pul isloxoti xazina
va axoli manfaatlarini ma` lum tarzda uyg’unlashtirdi. Temur va Temuriylar
davrida zarb qilingan tangalar qator xususiyatlar bilan boshqa davr tangalaridan
farq qilali. Zarb etilgan tangalarga maxsus tamg’a bosish ana shunday
xususiyatdardan biri edi. Bunday naqshlar CHigatoy davri tangalarida XIII asrda
solinib. XU asrga kelganda keng qo`llanila boshladi. Ular dumaloq,
to`rtburchak, gulga o`xshash va xokazo shakllarda bo`lgan.
Xorazm o`ng qirg’og’i bilan CHig’atoy ulusi tarkibiga kirsada. chap kirg’og’i
Urganch bilan birgalikda Jo`ji ulusi tarki biga kirgan bo`lib. Oltin O`rda xonlari
tomonidan boshqarilar edi. XIV asrning ikkinchi yarmida 1360-1380 yillarda
taxt uchun 25 xon urush olib bordi, markaziy xokimiyatning zaiflashganligidan
ko`ng’irotlar qabilasining maxalliy "sufiylar" sulolasi ustalik bilan foydalandi.
Ular taxminan 1360 yillardan Xorazmni mustaqil idora qila boshladilar. xatto
Xorazmning o`ng qirg’oq erlarini qo`shib oldilar.

1372 yili Temur Xorazmga yurish qilib o`zita tobe qiladi. CHunki YUsuf Sufiy
bir safar Amir Temurni tan olsa. bir safar Oltin O`rda xoni Tuxtamishni tan olar
edi. SHuning uchun Amir Temur Xorazmga bir necha marta yurish qilgan. 1388
yil Urganchni egallaydi. Amir Temur vafotidan sung Xorazmda yana Oltin Urda
xonlari xukmronlik qildi.
1412 yili Amir Temurning o`g’li SHoxrux Xorazmni qayta qo`lga kiritadi.
Mo`g’ullar istibdodidan so`ng Xorazmda zarb qilingan tangalar bizgacha etib
kelmagan. Temur xukmronligi davrida kichik oltin tangalar xam zarb etilgan.
Xorazmda CHig’atoylar dinoriga o`xshash yirik kumush tangalar bo`lmagan,
Xorazmni juld dirxamlari Movorounnaxr CHig’atoy dirxamlaridan farq qilgan.
Birinchidan ularning qiymati turlicha bo`lib u asta-sekin kamayib borgan. XIII
asr oxirlariga kelib xamma kumush tangalarning ogirligi 2,3 gramm bo`lsa, X1U
asr boshlarida 1,9 gramm,1380 yilda 1,5gramm, XU asrning boshlarida esa 1,1
grammni tashkil qilgan. Oltin tangalarning og’irligi esa 1,10 gramm-1,15 va
undan oz bo`lgan.
XIII asrga doir Xorazmning birinchi dirxamlarida usha davr xokimiyatini
boshqarayotgan xukmdor nomi aks etgan . Tanganing bir tomonida diniy oyatlar
yoki Qur`ondan olingan kalima, ikkinchi tomonida tanga chiqarilgan sana, joy
zarb qilingan. Tangalardagi yovuvlarda xatolar xam bo`lgan. xarflar tushib
qolgan yoki qo`shilib ketgan.
Temurning kumush tangalari uning nomidan soxta mo`g’ul xon lari
Suyurgatmish va Sulton Maxmud nomlari bilan Movorounnaxr. Xuroson. eron.
Ozarbayjon. Iroqning 40 dan ortiq shaxarlarida zarb etilgan. Movorounnaxr va
Xurosonning bosh xukmdori sifatida SHoxrux Uirzo Astrobod, Buxoro,
Damg’on. Isfaxon, Kirman, Qum, Nishopur. Marv, Samarqand, Sabzavor,
Sultoniya, Tabriz, Xorazm, Xirot, SHeroz va boshqa shaxarlarda o`z nomi bilan

kumush tangalar zarb qilib. pul zarbi va savdosini tartibga soldi. Bu davrda ichki
chakana savdoda keng ko`lamda muomalada bo`lgan mayda mis chaqa
"fulus"lar ko`proq maxalliy xokimlar tomonidan zarb qilinar edi.
1428 yili Ulugbek tomonidan o`tkazilgan fulusiy pullar isloxoti katta axamiyat
kasb etdi. Axolining ichki savdo munosabatlariga ko`proq jalb etish maqsadida
Ulugbek engil vaznda zarb etilgan va muomalada yurgan barcha chaqa pullarni
bekor qildi. Ichki savdoni mayda mis pullarga bo`lgan talabini qondirish uchun
bir vaqtning o`zida Buxoro, Samarqand, Qarshi, Termiz, Toshkent. SHoxruxiya
va Andijon shaxarlarida zarbxonalar tashkil qilinib bir xil vazndagi fuluslar zarb
qilinib. muomalaga chiqarildi. Mis pullarni zarbini markazlashtirish maqsadida
boshqa shaxarlardagi zarbxonalarga barxam berilib.Buxoro zarbxonasi saqlab
qolingan. Xalk orasida "Fulusi adliya" ya`ni, "adolatli chaqa" nomi bilan shuxrat
topgan bu yangi mis fuluslar Movorounnaxrning bar cha shaxar va qishloqlarida
keng muomalaga kirib davlatning ichki savdosini nakd pul bilan ta`minladi.
Ulug’bekning bunday isloxoti mamlakatda xunarmandchilik maxsulotlarining
ichki chakana savdosi uchun keng yo`l ochib bergan edi.
1428-29 yillardagi isloxot pul muomalasini yaxshilash. Mis tangalar qadrini
oshirish maqsadida amalga oshirilgan edi. Natijada u bir qancha samaralar berdi.
Unga ko`ra 1420 yili zarb etil gan mis tangalar zarbxonalarga topshirilib.
ularning o`rniga ogirligi 1,5-2 barobar ko`p bulgan tangalar zarb etilgan.
Qulaylik uchun zarbxonalar Buxorodan tashqari Andijon. Qarshi. Samarqand,
Termiz. SHoxruxiyada xam tashkil qilingan. Natijada pulning qadri kutarilgan.
O`n beshinchi asr oxiriga kelib bo`shashib ketgan Temuriylar davlati xam
iqtisodiy, xam siyosiy jixatidan inqirozga yuz tutishi natijasida SHayboniylar
boshchiligidagi o`zbeklar tomonidan zabt etildi. Mamlakatda SHayboniylar
sulolasiga asos solindi. By cylola XIV asrning oxiriga qadar davlatni idora

qilganlar.
XIV asrning 40-50 yillariga kelib SHayboniylar davlati tinimsiz o`zaro urush
olib boradigan kichik-kichik xokimlik va viloyatlarga bo`linib ketdi. Faqat 70-
80 yillarda Abdulloxon butun mamlakatni birlashtirishga muvaffak bo`ldi.
SHayboniylar xukmronligi davrida mamlakat iqtisodiyotiga ta`sir ko`rsatib,
tangalar zarb qilishda ancha o`zgarishlar qilishdi. By davrda Temuriylar
davridagi zarb qilingan kumush va mis tanga lar xam mavjud edi. SHayboniylar
ularni tamg’alab, qiymatini kamaytirganlaridan so`ng mazkur tangalar savdo
aloqasida yurgizila boshlandi. SHayboniylar nomi bilan yangi kumush va mis
tangalar zarb qilishda. oz miqdorda oltin tangalar zarb qilindi, faqat Abdulloxon
tomonidan.
SHayboniylar zarb qilgan kumush tangalar Temuriylar davrida zarb kilingan
tangalardan farq qilgan. Lekin mis tangalar Temu riylar davrida zarb qilingan
mis tangalarga o`xshash edi. Ular ko`p xollarda chiroyli bezatilgan dinorlardan
tashqari mayda mis pullar xam zarb qilganlar. Bip dinorga oltita mis pul to`g’ri
kelgan. mis pullar etiborsizlik bilan zarb qilingan. Bizgacha etib kelgan mis
pullar yozuvlari uchib ketganligi uchun yaxshi o`rganilmagan.
SHayboniylar davri tangalaridagi yozuvlar ko`p xollarda nasx yoki kufiy
uslubida bitilgan. Ba`zan tomonlardan biridagi yozuv o`rniga turli naqshlar yoki
xayvon, qushlarning rasmi berilgan.
Xayvonlar yomon tasvirlangan, xozir ularni ajratish xam qiyin. XV asrda
bo`lganidek XVII asrda xam kumush va mis tangalar ni tamg’alash uslubi
davom etgan. Tangalar ilgari nima maqsadda tamg’alangan bo`lsa, shayboniylar
davrida xam tamg’alashni moxiyati xarakteri shundayligicha qolgan.

By davlatda ko`plab zarbxonalar mavjud edi. Andijon, Axsi, Buxoro va boshqa
shaxarlarda tangalar zarb qilingan. Faqat Toshkent, Samarqand, Buxoro va
Balxda muntazam ravishda tangalar zarb qilingan. Xurosonni qo`lga kiritganda
Xirot, Mashxad, Nishopur, Saraxs va boshqa shaxarlarda zarb qilingan.
Bundan tashqari uncha katta bo`lmagan vaqtli zarbxonalar xam bo`lgan. XVI
asrda bunday zarbxonalar mis dinorlarga tamg’a bosish ishi bilan
shug’ullanganlar. mas,: Vobkani (Vobkent), SHavdaro va Miyonqol, Parak
singari zarbxonalardir, ular shasharlarda emas, balki uncha katta bo`lmagan
axoli yashaydigan joylarda ish yuritar edilar.
Kumush tangalarga tamg’a bosish birinchidan oldin man etilgan tangalarni
qaytadan savdo muomalasiga kiritishga imkon yaratsa, ikkinchidan xazina foyda
ko`rar edi. Lekin mavjud kumush tangalar "eski" va "yangi" tangalarga bo`linar
edi. O`nta eski tanga to`qqizta yangi tangaga to`g’ri kelar edi. By xol xazina
uchun boylik xisoblanar edi. SHayboniylar davlati inqirozga yuz tutgan bir
vaqtda ba`zi viloyat xukmdorlari o`z nomlari bilan kumush tan galar zarb
qilganlar. Xullas, SHayboniyxon axoli turmush darajasini yaxshilash niyatida
o`tkazilgan 1507-1509 yillardagi isloxoti natijasida u to shu vaqtgacha mavjud
turli o`lchov va og’irliklardagi tangalar o`rniga bir xil og’irlik ulchovidagi
(5,2gr.) kumush va mis tangalarni joriy etadi. bu albatta pul savdo
munosabatlarini barqarorlashtiradi. Ammo Muxammad SHayboniyxon
o`limidan keyin bir tomondan o`zaro qarama-qarshilik, ikkinchi tomondan
Boburning Samarqandni olish niyatidagi xarbiy yurishlaridagi janglar mamlakat
iqtisodiy xayotiga katta zarar bo`lib, pul qadrsizlangan. SHuning uchun xam
Kuchkunchixon 1515 yildan boshlab pul isloxotiga kirishib, faqat 1527 yilga
kelib axvolni to`g’rilashga erishadi.
SHayboniylar davlati inqirozga uchragandan so`ng xokimiyat tepasiga
joniylardan Muxammad Joniy taxtga o`tirdi-XUSH asr o`rtalariga qadar

xukmronlik qilganlar. Bu davr mobaynida mamlakat iqtisodiy xayotida katta
o`zgarishlar qilishgan. Ular XVII asrda kumush, mis tangalar zarb qilganlar,
1702 yildan oltin tangalar chiqarganlar.
SHayboniylar dastlab tangalarning og’irligini bir misqol, ya`ni 4,8 gramm
miqdorida zarb qilgan bo`lsalar. 17 asrga kelib tangalarni og’irligi 4,4 grammga
tushib qoldi. Joniylarning zarb qilgan tangalari XVI asrdagi tangalardan farq
qilmaydi. ular zarb qilgan kumush va oltin tangalardagi yozuvlar nasx uslubida
berilgan. XVII asrda xam kumush tangalar "eski" va "yangi" tangalarga
bo`lingan. bu davrdan boshlab kumush tangalar a`lo sifatli sof kumushdan
tayyorlangan. Mazkur tangalar "eski" deb e`lon qilinganidan so`ng 10%
qimmatini yo`qotgan, keyinchalik tangalarda kumush miqlori kamayib borgan.
17-asrning o`rtalarida tangalarning yarmi kumushdan iborat bo`lgan. SHunday
bo`lsa xam zarb qilingan tangalar «yangi» xisoblanib ular yuz foiz kumushdan
zarb qilingan tangalardek muomalada yuritilgan. Ammo davlat ularni «eski»
tangalar deb e`lon qilishi bilanoq tangalar yarim qimmatini yo`qotar edi.
Tangalarning 50% kumushdan zarb qilinayotganligiga qoniqmagan joniylar 17-
asrning oxirida kumush miqdorini 25% ga tushirdi. Mazkur tangalar xatto
ko`rinishidan xam kumush tangalarga o`xshamas edi.
18-asrning boshlariga kelib kumush tangalardagi kumush miqdori 9% ga tushib
qoldi. «Eski» tangalarni qiymati tez-tez tushib turganiligi sababli yirik savdo
ishlarini olib borish qiyinlashdi. Savdo ishlarini engillashtirish maqsadida 18-
asrning boshlarida ashrafiy yoki tilla deb nom olgan oltin tangalar zarb qilina
boshlagan.
Ulug’bek Mirzo davrida zarb qilingan tanga
Amir Temurning to’rt o’g’li bo’lib, katta va suyukli o’g’li Jahongir Mirzo 1356
yili tug’ilib 1376 yili 20 yoshida kasal bo’lib vafot etgan. Undan ikki o’g’il

qolgan: birinchisi Muhammad Sulton, ikkinchisi Pirmuhammad Mirzodir.
Muhammad Sulton Amir Temurning eng sevimli nabuirasi bo’lib, otasi Jahongir
Mirzo vafot qilgandan keyin, uni o’zining taxt vorisi qilib tayinlagan edi.
Amir Temurning ikkinchi o’g’li Umarshayx Mirzo 1356 yilda tug’ilib, 1394
yilda Fors viloyatining xokimi qilib tayinlangan. U Kurdistondan o’tib
borayotgan, yo’l ustida Xarmotu nomli kichik bir qal’ani tomosha qilish
maqsadida tepalikga chiqib kuzatayotgan paytda qal’a ichidan otilgan o’qdan
1394 yilda 38 yoshida xalok bo’lgan.
Undan olti o’g’il – Pirmuhammad Mirzo, Rustam Mirzo, Iskandar Mirzo,
Ahmad Mirzo, Said Ahmad Mirzo va Boyqaro mirzolar qoldilar.
Amir Temurning uchinchi o’g’li Mironshoh Mirzo bo’lib 1366 yilda tug’ilgan,
unga avval Huroson keyinchalik 1393 yilda shimoliy Eron, Bag’dod,
Ozarbayjon, Armaniston va Gurjistonlar berilgan edi. U 1408 yili Tabriz
yaqinida Qora Yusuf bilan bo’lgan jangda o’ldiriladi. Undan besh o’g’il –
Abibakr Mirzo, Umar Mirzo, Xalil Sulton Mirzo, Iyjal Mirzo va Syurg’atmish
Mirzolar qoldilar.
Amir Temurning to’rtinchi o’g’li Shoxruh Mirzo bo’lib, u 1377 yilda tug’ilgan.
Shohruh Mirzo 1396 yili Xuroson hokimi etib tayinlangan. Amir temur vafot
qilgan davrda uning yetti o’g’li – Ulug’bek Mirzo, Ibrihim Mirzo, Boysung’ur
Mirzo, Syurg’atmish Mirzo, Muhammad Juki Miro, Jon O’g’lon Mirzo va
Muhammad Yordi Mirzolar bor edi.
Garchi Amir Temur o’z olimi oldida uning eng kichik o’g’li Shohruh Mirzo
hayot bo’lsa-da, biroq saltanatni uning qo’liga topshirmagan, taxtni avvaldan
Jahongir Mirzoning 1376 yilda tug’ilgan o’g’li Muhammad Sultonga vasiyat
qilgan edi. Muhammad Sulton 24yoshida 40 ming lashkarga boshchilik qilib,
xozirgi Qirg’izistondagi Ashpara shahri uchun bo’lgan janglarda qatnashib,
g’olib chiqqan. 1399 yili Amir Temur Hindistonga yurish qilgan vaqtda,
Muhammad Sultonni Samarqand hokimi etib tayinlagan. 1401 – 1402 yillardagi

harbiy yurishlarda shimoliy g’arbiy Eron va Kichik Osiyodagi urushlarda
Turkiya sultoni Boyazidga qarshi janglarda qatnashib qaytib kelayotgan vaqtda
to’satdan kasalga chalinib, 1403 yili 13 martda vafot etgan. Shahzodaning jasadi
Samarqandda dafn qilingan bo’lib, xozirgi Go’ri Amir maqbarasi
Sohibqironning ardoqli nabirasi Muhammad Sulton nomi bilan bog’liqdir,
maqbara dastavval unga atab qurilgan edi.
1405 yili 18 fevralda Amir Temur vafot etgandan so’ng uni shu yerga dafn
etdilar.
Bu maqbara qurilishi faqat Ulug’bek davriga kelibgina tamomlandi va
temuriylar avlodining xilxonasiga aylantirildi. Shohruh va Ulug’bek Mirzolar
ham shu joyga dafn qilingan.
Amir Temur o’zining bu nabirasidan bevaqt judo bo’lganligiga juda qattiq
qayg’urib, uning nomini mangu yod etish maqsadida Muhammad Sulton nomi
bilan tangalar zarb ettirgan.
Bu tangalarning old tomoniga iymon keltirish kalimasi va uning to’rt burchagiga
chahoryorlar, ya’ni to’rt halifaning nomi, boshqa burchaklariga esa tangalarni
zarb qilgan shahar va yillar yozilgan. Masalan: Samarqand, 805/1402-03 yil.-
Sulton Mahmud Amir Temur Ko’ragon Amir Muhammad Sulton.
Muhammad Sulton Amir Temurdan oldin vafot etganligidan, Amir Temur
to’ng’ich o’g’li Jahongir Mirzoning ikkinchi o’g’li Pirmuhammad Mirzoni o’z
taztiga tayinladi va uni vafotidan ilgari o’z qarorgohiga hozir bo’lgan barcha
shahzodalar, malikalar va arkoni davlatga e’lon qildi va ularni saltanatni
boshqarishda Pirmuhammad Mirzoga ko’maklashishga da’vat etdi.
Jahongir Mirzoning o’g’li Pirmuhammad o’sha paytlarda, Qobul, Qunduz,
Bomiyon va Qandahor viloyatlarining hamda Hindistonga oliob o’tuvchi
mashhur dovonlar, jumladan Haybar dovoni joylashgan mintaqalarni o’z ichiga
olgan “kichik Hindiston”ning noibi edi.

Soxibqiron Amir Temur vafotidan so’ng shahzodalar harbiy boshliqlar va
arkoni davlat o’rtasida parokandalik boshlandi. Shaxzodalar toju-taxt talashib
o’zaro qonli janglarga kirishdilar.
1406 yil taxtning haqiqiy merosho’ri bo’lgan Pirmuhammad Mirzo Hurosonda
Shoxruh Mirzo qo’shinlari bilan o’zaro birlashib Xalil Sultonga qarshi kurash
boshlaydi. Jang paytida Pirmuhammad Mirzoning amirlari hiyonat qilib jang
maydinini tashlab ketadilar. Natijada Xalil Sulton jangda g’olib chiqib,
Pirmuhammad Mirzo Balhga, Shohruh Mirzo qo’shinlari esa Hurosonga
qochadi.
Xalil Sdulton hokimiyat tepasiga chiqgandan so’ng, zarb qilingan kumush va
mis pullarga o’z nomi bilan birga Muhammad Jahongirning nomiga “xon”
so’zini qo’shmay zarb qildirdi. Tangalarning old tomoniga: iymon keltirish
kalimasi va uning to’rt burchagiga birinchi halifa nomi va tanga (miri)larni zarb
qilgan shahar, sanalar yozildi.
Xalil Sulton hokimiyatga kelishi bilan Amir Temurning kenja o’g’li va
nabiralari o’rtasida hokimiyat uchun bo’lgan kurash tinchimadi bu kurash
ba’zan yashirin ba’zan oshkora tus oldi. 149 yilda Shohruh Mirzo Samarqand
taxtini Mopvarounnahr hukmronligini katta o’g’li Ulug’bek Mirzoga inom qildi.
Shohruh Mirzo o’z akalari Johongir Mirzo va Umarshayx Mirzo avlodlarini o’z
atrofiga birlashtirib Movarounnahr Huroson va shimoliy Avg’onistondan iborat
katta davlat chirog’ini qo’lida saqlab qoldi.
Shohruh Mirzo Turon va Hurosonning bosh humdori sifatida bu joylardagi
hamma shaharlarda, jumladan, Astrobod, Buhoro, Domg’on, Isfahon, Kushon,
Kirmon, Qum, Nishopur, Marv, Xirot, Sheroz va boshqa shaharlarda o’zining
kumush tanga pullarini zarb qildirdi. Bu tangalarning old tomoniga iymon
kalimasi yozilgan bo’lsa, to’rt burchagiga to’rt halifa – Abu Bakr, Umar Usmon
va Alilarning ismi yozilgan. Orqa tomoniga esa asosan Sulton Al-A’zam
Shohruh Bahodir xaldolloh mulkihu va sultanahu degan so’zlar bilan birga bu
kumush tangalar zarb qilingan sana va shaharlarning nomi qayd etilgan.

Ulug’bek Mirzo Amir Temurning nabirasi va Shohruh Mirzoning o’g’li bo’lib, u
1394 yil 22 martda G’arbiy Erondagi Sultoniya shahrida tug’ilgan. Onasi
Gavharshod oqa turk amirlaridan G’iyosiddin Tarxonning qizi edi.
Ulug’bekning asl ismi Muhammad Tarag’ay bo’lib, bu nom Amir Temur padari
buzrukvorining nomi edi, xali temuriy shaxzodalardan hech biriga berilmagandi.
Lekin ko’p o’tmay, chaqaloqning haqiqiy ismi tildan tushib, uning o’rniga
Ulug’bek deb atala boshlangan. Buning sababi nimada? Bu haqda manbalarda
hech qanday ma’lumot uchramaydi. Fikrimizcha, (Amir) Temur xuzurida yosh
bolani Muhammad Tarag’ay deb chaqirishga istihola qilishgan, - chunki
Tarag’ay bobosining oti, Sharq xalqlari udumida esa kattani ulug’lash odat
bo’lgan. Harholda, (Amir) Temurni “bek”deb otasi Muhammad Tarag’ay
Bahodirni hurmat yuzasidan “kata bek”, ya’ni “ulug’ bek”, deb atashgan.
“Ulug’bek” nomi berilgan bolani mazkur ramziy ism bilan, beklar ulug’i deb
atashgan bo’lsalar ajab emas.Shunday qilib, Muhammad Tarag’ay Ulug’bekka
mubaddal bo’lib, abadiylashib ketgan bo’lishi kerak, degan fikrga keladi
temurshunos olim Turg’un Fayziyev.
Mirzo Ulug’bek Samarqand saltanatida 40 yil (1409-1449)kukmronlik qilgan.
Bu davrda Turon mamlakatida ilm fan va madaniyat gulladi, savdo-sotiq ravnaq
topdi.
Mirzo Ulug’bek davrida garchi Samarqand va Buhoroda kuymush tangalar zarb
qilingan bo’lsa ham, ular o’z nomi bilan emas, balki padaribuzrukvori Shohruh
Mirzoning nomi bilan chiqarildi. Ulug’bek Mirzo otasi Shohruh Mirzo bafotidan
keyingina o’z nomidan kumush pullarni zarb qilishga kirishdi. Bunday kumush
pullarni zarb qilish ishlari Samarqand va Xirotda ikki yilu yetti oygina davom
etdi. Shuning uchun ham Ulug’bek Mirzo nomi bilan zarb qilingan kumush
tangalar kam uchraydi va noyob hisoblanadi.
Shohruh Mirzoning kumush tangalarida Amir Temur tangalariga hos tamg’a va
Sohibqironning nomi yo’q. Ulug’bek Mirzo tangalarida esa Amir Temur
davlatining tamg’asi bilan uning nomi esga olinadi. Maslan: tangada “Xazrat

Temur Ko’ragon himmatidin Ulug’bek Ko’ragon So’zim; zarb Samarqand deb
yozilgan. Ulug’bek Mirzodan boshqa bironta avlodi o’z nomi bilan Amir
Temurning nomini qo’shib tanga zarb qilmagan. Ulug’bek Mirzo huddi
anashunday tangalarni 851/1447 yili Xorazmda, 852/1448 yili esa xirotda zarb
ettirgan.
Ulug’bek Mirzo Turonda savdo-sotiq ishlarini rivojlantirsh va bozorda savdo
muomalasida yuritilgan mis pullarni tartibga keltirish maqsadida 1428-1429
yillari pul islohoti o’tkazib, mis pullarni yangi ko’rinishdagi shaklda zarb qildi.
Bizda ma’lum bo’lgan sharq manbalari ichida Ulug’bek Mirzoning pul islohoti
o’tkazilganligi haqida hech qanday ma’lumot uchramaydi. Lekin uning davrida
movarounnahrda zarb qilingan mis pullarni chuqur o’rganish bu davrda pul
islohoti o’tkazilganligini tasdiqlaydi.
Padarko’sh Adullatif Mirzo o’z inisi Abdulaziz Mirzoni ham qatl ettiradi.
Lekin ko’p o’tmay Abdulatif Mirzo Ulug’bek Mirzoning amirlaridan biri Bobo
Husayn bahodir tomonidan o’ldirildi. Padarko’shning jazosi anashunday
bo’ladi, deb uning boshini Ulug’bek madrasining peshtoqiga osib qo’ydilar.
Abdulatif Mirzo otasidan do’ng Samarqand saltanatida 6 oy hukmronlik qilgan
bo’lsa ham u o’z nomidan pul chiqarishga ulgurdi. Bu tangalarga o’z nomi bilan
birga bobosi Shohruh Mirzo nomini ham qo’shib zarb qildirdi.
Abdullo Mirzo Samarqand taxtida bor-yo’g’i bir yil hukmronlik qildi va shu
vaqt ichida o’z nomidan tanga pullar zarb qilib ulgurdi. Bu tanga pullarning old
tomoniga odatdagiday iymon keltirish kalimasi va dastlabki to’rt halifaning
nomi yozilgan bo’lsa, uning orqa tomoniga (as-Sulton al-azam al-hoqon al-odil
Mirshid ad-din Sulton Abdullo bahodir holdolloh Mulikihu va Sultanahu); zarb
Samarqand fi sanati 854/1451 deb yozilgan
Abdusaid Mirzo 1451-1469 yillari Movarounnahr va Hurosonda, Sulton Ahmad,
Sulton Mahmud, Sulton Boyso’ng’ur va Sulton Ali Mirzolar Movarounnahr
shaharlarida, Samarqandda o’z nomlaridan kumush tangalar zarb qildirganlar.

Abdusaid Mirzo tangalarining orqa tomoniga: (zarb al-sulton al-azam Sulton
Ahmad Ko’ragon xaldalloh mulikihu va sultanahu) deb yozilgan.
Abdusaid vafotidan so’ng o’g’li Sulton Ahmad Samarqandda 1469-1494 yillari
hukmronlik qilib, o’z nomidan tanga pullar zarb qildi. Bu tangalarning orqa
tomoniga (al-Sulton al-azam Sulton Ahmad Ko’ragon haldolloh taolo mulikihu
va sultanahu; zarb Samarqand) deb yozdirgan.
1495 yili uning ikkinchi o’g’li boyso’ng’ur 18 yoshida Samarqand toju taxtiga
ega bo’ldi va 1497 yilga qadar hukmronlik qilib o’z nomidan tanga pullar
chiqardi. Boyso’ng’ur pullarining orqa tomoniga (as-Sulton al-azam haldolloh
mulikihu va sultanahu) deb yozdirgan. Tanganing markaziy qismida doira ichida
Sulton Boyso’ng’ur g’ozi;(901/1495-86)deb yozilgan bo’lsa, tangalarning old
tomoniga: (la ilaha illollohu Muhammadu Rasulilloh), atrofiga esa to’rt
halifaning nomi va sifatlari – Abu Bakr as-Siddiq, Umar al-Farrux, Usmon zun-
nurayn, Ali al-Murtazoi – deb yozilgan. Sulton Ali tangalarining orqa tomoniga:
(as-Sulton al-azam al- Muzaffar Sulton Ali bahodirhon haldolloh taolo mulikihu
va sultanahu); zarb Samarqand. 904/1498 deb yozilgan.
1405 yilda Amir Temur vafotidan so’ng uning yirik davlati parchalana boshladi.
Temuriy shahzodalarning taxt uchun o’z kurashlari qudratli davlatning
bo’linishiga asosiy sabablardan biri bo’ldi. Sohibqiron taxtiga valiaxd qilib
nabirasi Pirmuhammadni qoldirgan bo’lsada, ko’pgina amirlar va amaldorlar
uning hukmronligini tan olmadilar. 1405 yil mart oyida Temurning boshqa bir
nabirasi Xalil Sulton Samarqand taxtini egalladi. Undan tashqari, Xurosonda
Shohrux; Balh, G’azna va Kandahorda Pirmuhammad; g’arbiy Eron va
Ozarbayjonda Mirzo Umar va Abu Bakr Mirzo; Turkiston, Sabron, O’tror,
Sayramda Amir Berdibek; O’ratepa va Farg’onada amir Xudoydod, Xorazmda
amir Idiku o’zlarini xukmdor deb e’lon qildilar.
Mamlakatdagi parokandalik va o’zaro urushlarga barham berish uchun Shohruh
Mirzo ko’p sa’yi-harakatlar qildi, XVasrning 20-yillariga kelib Amir Temur
mulklarining qariyb hammasi Shohruh va uning oila a’zolari qo’l ostida edi.

soxibqiron Movarounnahr yerlarini 1409 yildan boshlab Shohruhiing o’g’li
Mirzo Ulutbek boshqara boshladi. Ulug’bek hukmronlik davri (1409-1449 yy.)
asosan, Movarounnahr ijtimoiy-iqtisodiy hayot, ilm-fan va madaniyatning
rivojlanishi bilan izohlanadi.
Ulug’bek bobosi Amir Temur kabi harbiy iste’dodli emas edi. U mamlakat
ichidagi va atrofidagi osoyishta saqlab turish maqsadida ayrim harbiy yurishlar
qilib turdi xolos. 1447 yilda Shohruh Mirzo vafotidan so’ng Temuriyzodalar
o’rtasida kurash boshlanib ketdi. Oqil va dono hukmdor Ulug’bek bu
kurashlarga barxdm berishga xarchand harakat qilmasin buning uddasidan
chiqolmadi, Aksincha, o’g’li Abdulatifning bevosita ishtiroki tufayli o’zi bu
kurashlarining qurboni bo’ldi. Xullas, XV asrning o’rtalariga kelib, Mirzo
Ulug’bek vafotidan keyin (1449 y.) Temuriy shahzodalar o’rtasida toj-taxt
uchun kurash yana avj oldi. Abduqosim (1452-1457) va Abdusaid Mirzolarning
(1458-1468) faoliyati ham o’zaro urushlarga barham bera olmadi. 1469 yilga
kelganda Xurosonda Xusayn Boyqaro hokimiyatni egallab, bu hududlarda
tinchlik o’rnatdi. Uning do’sti - buyuk shoir Alisher Navoiy (1441-1501)
muhrdor, vazir, Astrobod hokimi lavozimlarida ishlab, Xuroson ijtimoiy-siyosiy
hayotida katta rol o’ynaydi. Navoiyning sa’y-harakatlari bilan Hirotda ilm-fan,
madaniyat gurkirab rivojlandi. O’zaro urushlarga nisbatan barham berildi.
Movarounnahrda esa bu davrga kelib siyosiy tarqoqlik avjiga chiqdi. Har bir
viloyat, har bir shaharlarda temuriy shahzodalar o’zlarining mustaqil
hukmronligini o’rnatishga harakat qildilar. Ular hokimiyat uchun o’zaro
kurashlarda Dashti Qipchoq qabilalari kuchlaridan foydalanishar edilar.
Masalan: 1451 yilda Urusxonning nabiralari Abdusaidga hokimiyatni egallash
uchun yordam bergan bo’lsa, oradan uch yil o’tgach Abulhayron Muhammad
Juqiyga hokimiyatni egallashga ko’maklashdi. Bu o’zaro kurashlar
Movarounnahr ahlining ahvolini yomonlashishiga olib keldi.
XV asr oxirlariga kelib, Movarounnahrda Temuriylarning bir-biridan o’zaro
mustaqil bo’lgan uchta hokimiyat vujudga kelda. 1. Samarqandda Sulton Ahmad

Mirzo hukmroiliga (1468-1503); 2. Toshkentda Sulton Mahmud Mirzo
hukmronligi (1468-1498); 3. Andijonda Umarshayx I Mirzo hukmronligi
(1468-1494).
Bu uchala davlatning o’zaro urushlari Movarounnahr ahlining temuriylardan
noroziligini yanada avj oldirdi. Ayniqsa, yuqori tabaqa vakillari
markazlashgan davlat tarafida turdilar. Bu temuriyzodalarning davlat
boshqaruvida mustahkam tayanchga ega emasligidan dalolat berardi. Bu vaqtda
temuriylar huzurida ta’lim olgan Abulxayrxonning nevarasi Muxammad
Shohbaxt Dashti Qipchoqda dasht urug’larini birlashtirib o’z hokimiyatini
mustahkamlamoqda edi.
Shayboniyxon harbiy harakatlar olib borib markazlashgan davlat tuzish
maqsadida goh temuriylar, goh shimoldan mo’gullar bilan ittifoq tuzdi. U 1487-
88 yillarda O’tror, Sayram, Yassa (Turkiston), Sig’noq shaharlarini bosib olib,
1499 yilda Movarounnahr hududlarida jiddiy harbiy harakatlar boshladi.
Mahalliy hukmdorlar o’rtasidagi o’zaro kurashlar avj olgan Samarqand shahrini
Shayboniyxon 1500 yilning boshlarida egalladi. Dasht ulug’lari bir necha oy
shaharni shafqatsiz talon-taroj qildilar. Bu esa mahalliy feodallar noroziligiga
sabab bo’ldi. Bundan foydalangan Temuriy shahzoda Zaxiriddin Muhammad
Bobur o’sha yili (1500 yil) Samarqand taxtini ikkinchi marta egalladi. Ammo
mahalliy zodagonlar ko’pchiligi Boburni qo’llab-quvvatlamadilar. 1501
yilning bahorida Bobur Shayboniyxon bilan bo’lgan jangda yengiladi va
Samarqandni unga toshpiradi.
Dashti Qipchoqliklar qisqa muddat ichida Buxoro (1500), Samarqand (1501),
Toshkent (1503), Hisor (1504), Urganch (1505), Hirot (1507) kabi shahar va
viloyatlarni egallab, Sharqiy Turkiston chegaralaridan Markaziy Afg’oniston
hududlarigacha cho’zilgan yerlarda markazlashgan shayboniylar davlatiga asos
soldilar. Temuriylar davlatidagi siyosiy tarqoqlik, ayrim hukmdorlarning
ajralib mustaqillikka intilishi bu davlat yemirilishiga olib kelgan bo’lsa,

Shayboniyxon bunday tarqoqlikka chek qo’yib mamlakatning birligini
mustahkamlay oldi.
Shayboniyxonning janubga tomon yurishlari Eron shohi Ismoil I tomonidan
to’xtatildi. 1510 yil Marv atroflarda bo’lgan jangda dasht qo’shinlari tor-mor
etildi va Shayboniyxon halok bo’ldi. Eroniylar tomonidan qo’llab-quvvatlangan
Bobur 1511 yilda Hisor, Ko’lob, Qunduz, Badaxshon va Samarqandni egalladi.
Ammo 1512 yilda shayboniylardan bo’lgan Ubaydulla Sulton qo’shinlari
G’ijduvon yaqinida Bobur va shoh Ismoilning birlashgan kuchlarini
mag’lubiyatga uchratdi. Shundan so’ng Bobur avval Qobulda, keyin esa
Hindistonda hokimiyatini o’rnatdi. Dashti qipchoq qabilalari esa
Movarounnahrda o’rnashib qoldilar.
XV asr oxiri XVI asr boshlaridagi Dashti Qipchoq, Movarounnahr va
Xurosondagi ijtimoiy-siyosiy voqealar to’g’risida yozilgan muallifi noma’lum
«Tarixi guzidai Nusratnoma» Muhammad Solihning «Shayboniynoma»,
Boburning «Boburnoma» asarlari muxim manbalar hisoblanadi.
Temuriyzodalar o’rtasidagi o’zaro urushlar, birodarkushliklar nafaqat quyi
tabaqa ahlining, balki yirik zodagonlarning ham norozliklariga sabab bo’ldi.
Natijada Amir Temur asos solgan ulkan saltanat tanazzulga yuz tutdi va
tugatildi. Temuriylardan keyin hokimiyat tepasiga kelgan shayboniylar sulolasi
davrida ham markaziy hokimiyat unchalik mustahkam emas edi (bu o’rinda
Abdullaxon II hukmronligi davri (1583-1598) birmuncha diqqatga sazovordir).
Bu holat o’sha davr Vatanimiz hududlarining parchalanib, alohida davlatlarga
bo’linib ketishi va zaiflashuvi uchun zamin yaratdi. Temur va temuriylar davri
O‘rta Osiyo madaniyatida alohida davrni tashkil qiladi. Madaniyat tarixida
klassik davr hisoblangan bu davr xususan, o‘zbek madaniyatining butungi
huquqiy joylashuvida asos bo‘lib xizmat qildi. Avvalo, bu davr madaniyati
Temur asos solgan kuchli davlatchilik tamoyillari asosida shakllangan ijtimoiy-
iqtisodiy taraqqiyot bilan bog‘liqdir. Amir Temur davrida O‘rta Osiyoning
mustaqil bir davlat qilib birlashtirilishi mamlakatning iqtisodiy-madaniy

taraqqiyotiga ijobiy ta'sir ko‘rsatadi. Ilm-fan, adabiyot va san'at,
hunarmandchilik va me'morchilik ravnaq topdi. Mamlakat va poytaxt
Samarqandning obodonchiligi yo‘lida mahalliy va chet mamlakatlardan ko‘plab
fan va san'at ahllarini, hunarmand me'morlarni va musavvirlarni to‘pladi.
Temur markazlashgan davlat tuzish jarayonida ishlab chiqarishga, xususan
qishloq xo‘jaligiga alohida e'tibor berdi. O‘rta Osiyoda qishloq xo‘jaligi sun'iy
sug‘orishga bog‘liqligini yaxshi tushungan Temur Angor kanalini qazdirdi va
Murg‘ob vodiysida sug‘orish ishlarini yo‘lga qo‘ydi. Samarqand va Shahrisabz
shaharlari oqar suv bilan ta'minlavchi- Lalmikor yerlarda ariklar qazildi.
Dehqonchiliqda donli ekinlar, paxga, zig‘ir ekilgan. Bo‘yoq uchun ro‘yan
o‘simligi, shuningdek pillachilikda tutlar ko‘p ekilgan. Uzum, limon
yetishgirshgan.
Ulug‘bek davrida Bog‘i maydonda turli o‘simliklar ekilib, Bog‘cha nomli bog‘
barpo etytgan. Temur Samarqand atrofida Bag‘dod, Sultoniya va Sheroz nomli
qishloqlar qurdiradi. Temur va Ulug‘bek davrida qo‘ychilik va yilqichilikka
alohida e'tibor berilgan.
Tog‘-kon ishlari yo‘lga qo‘yilib, turli ma'danlar qazib olinishi tufayli
hunarmandchilik rivojlangan.
Obodonchilik, sug‘orma dehqonchilikning rivojlanishi iqtisodiy hayotda muhim
soha-hunarmandchilik, savdo va tovar pul munosabatlarining taraqqiyotiga
ijobiy ta'sir ko‘rsatdi hunarmandchilik tarmoqlarining ko‘payishi tufayli
shaharlarda hunarmandchilik mahallalarining soni ortib, yangi bozor rastalari,
tim va toqlar qurildi. To‘qimachilik, kulolchilik, chilangarlik, temirchilik va
binokorlik sohalari asosiy o‘rin tuggan. Samarqand, Buxoro, Toshkent,
Shohruhiya, Termiz, Shahrisabz, Karshi shaharlarida yangi hunarmandchilik
mahalalari qurilib, savdo markaziga aylandi. Ip, jun, kanop tolasidan gazmollar
to‘qilgan. Ipakdan shoyi gazlamalar atlas, kimxob. banoras, duhoba, horo, debo
kabi gazmollar to‘qilgan.

XV asrda metall buyumlar, uy-ro‘zg‘or buyumlari, asbob uskunalar, qurol-
yarog‘lar ko‘plab ishlab chiqarilgan. Samarkand qurolsozlik markaziga aylanib,
sovutsozlar mahallasi qurigan. Shaharlarda mis va jezdan buyumlar va mis
chaqalar zarb qilingan. Temur farmoni bilan Usta Izzoddin Isfahoniy yasagan
jez qozon va shamdon hozirgacha saqlanib qolgan. Misgar va chilangarlar
metallni toblash, quyish, sirtiga naqsh solish, oltin va kumush suvi yuritish kabi
murakkab ishlarni bajarganlar.
Masalan, Bibixonim masjidi eshiklari yetti xil madan qotishmadan
tayyorlangan. Zargarlar oltin , kumush va jez qotishmalaridan nafis zeb-ziynat
buyumlari yasaganlar. Oltin va kumush gardishli, qimmatbaho toshlar qadalgan
idishlar sirtiga naqsh va yozuvlar ishlangan.
O‘rta Osiyo zaminida temuriylar davri ilm-fan, adabiyot, san'at sohalarida
kamolot bosqichiga kutarildi. Temuriylar davlatining qudrati ayniqsa
me'morchilikda namoyon bo‘ldi. Oqsaroy peshtoqida bitilgan «Qudratimizni
ko‘rmoq istasang - binolarimizga boq!» degan yozuv Temur davlatining siyosiy
vazifasini ham anglatar edi. Temur davrida Movarounnahr shaharlari qurilishida
istehkomlar, shoh ko‘chalar, me'moriy majmualar keng ko‘lam kasb etadi. Ilk
o‘rta asrlardagi shaharning asosiy qismi bo‘lgan «Shahriston»dan ko‘lam va
mazmuni bilan farq qiluvchi «hisor» qurilishini Samarqand Shaxrisabzda
kuzatish mumkin.
Qadamjolar me'morchiligi ham o‘ziga xos tuzilishga ega. Temur Buxoroda
Chashmai Ayub (1380y.) yodgorligini qurdiradi. Shunigdek, Temur
Shahrisabzda ziyorat va dafn marosimlari uchun «hazira»- «Dor us-Siyozat»
(1389-1400) xilxonasini qurdirgan. O‘g‘li Jahongir vafot etgach Shahrisabzda
maqbara (hazrati Imom) qurdirgan. Unda Xorazm me'morchiligi ananalarini
ko‘rish mumkin.
Samarqanddagi Ulug‘bek rasadxonasi me'moriy san'atining noyob yodgorligidir.
Rasadxona diametri 48 metrli aylana shaklda bo‘lib, uch qavatlidir.

Temuriylar davrida qurilgan saroylar ikki xil bo‘lgan. Birinchisi-ma'muriy-
siyosiy maqsadda bo‘lib, qal'a yoki shahar ichida qurilgan. Ikkinchisi-shahar
tashqarisidagi bog‘larda qurilgan qarorgohlarda qabul marosimlari, majlislar
o‘tkazilgan va xordiq chiqarilgan. Shahrisabzdagi Oqsaroy gumbazining
diametri 22 metr bo‘lib, toq va ravoqlari beqiyos bo‘lgan. Temur va
Ulug‘bekning asosiy, qarorgohi Samarqanddagi Ko‘ksaroy va Bo‘stonsaroy
deyiladi. Shuningdek, shahar tashqarisida Temur o‘n ikkita bog‘ va saroylar
bunyod etgirgan.
Temur darvrida qurilgan Shirinbeka opa, Bibixonim, Tuman opa obidalarida
naqqoshlik va xatgotlik bilan birga tasviriy lavhalar ham mavjuddir. Shirinbeka
opa maqbarasida tasvir ko‘p ranglarda, qolgan ichki bino devorlarida oq va
moviy rangdagi tabiat manzaralari tasvirlanadi.
Xattotlik san'ati taraqqiyotiga XV asrda an'anaviy nasxi, kufiy, devoriy xatlari
bilan birga peshtoqlarni bezovchi suls va tezkor-nasta'liq noyob qulyozma
asarlar ko‘chiriladigan maxsus ustaxonalar kitobotchilikning ravnaqiga ijobiy
ta'sir ko‘rsatdi. Tarixiy shaxslarning qiyofalari ham miniatyuralarda aks etgan.
Amir Temur qiyofasi tiriklik vaqtida aks etgan miniatyuralar hali topilmagan.
Asl holatiga yaqin suratlar «Zafarnoma»ning dastlabki ko‘chirilgan nusxalarida
uchraydi. Uning bir muncha yorqinroq qiyofasi Hirotda (1467 y.) ko‘chirilgan
«Zafarnoma»da keltiriladi. Dastlab Mirak Naqqosh boshlagan va Behzod
yakunlagan ushbu miniatyurada boy kompozitsiya va serjilo bo‘yoqlarning
uyg‘unligi ajralib turadi.
XV asr miniatyuralarining aksariyatida sharq she'riyatining qahramonlari-Layli
va Majnun, Xusrav va Shirin, Rustam, jang lavhalari tasvirlanadi. Umuman
miniatyura san'ati Iroq, Eron, Xuroson, Movarounnahr va Hindistongacha
hududda bir davrga xos badiiy- estetik hodisa edi. Bu hodisa Temuriylar bilan
bog‘liq bo‘lib, temuriylarning Bag‘dod, Sheroz, Tabriz, Hirot, Samarqand, Dehli
kabi markazlarida bir necha miniatyura maktablari vujudga keldi.

Samaqanddagi saroy musavvirlari Abul Xayya va uning shogirdlari Shayx
Mahmud Taliliy, Pir Ahmad Bog‘i Shamoliy, Muhammad bin Mahmudshoh
Darvesh Mansurlar ishlagan rasmlar nozik, bo‘yoqlar ustalik bilan qo‘llangan.
Ularning miniatyuralari temuriylar dazriga xos ov-shikor mavzuida yaratilgan.
1420 yildan keyin Boysunqur Mirzo Hirotda xattotlik va naqqoshlik ustaxonasi
tashkil qilgach bu rassomlarning ayrimlari Hirotga ko‘chib o‘tadi. Abul hayya
tarixiy asarlariga ishlangan miniatyuralarda Amir Temur va temuriylarning
qiyofalari aks etsa, badiiy asarlarga ishlagan rasmlarida ham ular turli holatlarda
tasvirlanadi. Xalil Sulton davrida ishlangan ayrim miniatyuralar grafik tarzda,
badiiy jihatdan o‘ziga xos «siyohi qalam» uslubida ishlangan. Temur hayotlik
davrida uning saroy devorlarida shox va shahzodalar bor bo‘yida tasvirlanib,
haqiqiy portret janrini Kamoliddin Behzod shakllatirdi. Umuman, Temur va
temuriylarning qiyofalari tasvirlangan ko‘plab miniatyuralar dunyoning turli
kutubxonalarida saqlanmoqda. Ularning aksariyatida rasm chizilgan davr yoki
rassom, joy, maktab ko‘rsatilmagan. Biroq, bu miniatyuralarda nur sochib
turgan quyoshsimon sherning boshi tasvirlangan tug‘ Temurning gerbi-uning
saroyi peshtoqida , Xalil Sulton va Ulug‘bek zarb qilgan tangalarda uchraydi.
Samarqand maktabi miniatyurachilari vakillari kompozitsiya yaratish va
manzara tasvirida mahoratlidirlar. Temuriylar davrida madaniyatning yuksalishi
badiiy hunarmandchilikning turli shakllarida namoyon bo‘ldi. Badiiy
hunarmandchilik asosan me'morchilik bilan bog‘liq bo‘lmay, koshinkorlik
kulolchiligi, yog‘och va tosh o‘ymakorligi bilan ham bog‘liq edi. Qabr
toshlariga qisman o‘simliksimon, asosan geometrik nazmlarda xattotlik
namunalari bilan so‘zlar bigilgan. Bu yozuvlar chuqur, qusha o‘yiqlarida
bitilgan. Qabrtoshlar sag‘ana yoki suna shaklida bo‘lib, bo‘z rangli marmardan,
ayrim xollarda o‘ta noyob toshlardan tantana idishlar ishlangan. Yog‘och
uymakarligida Go‘ri Amirda, Shohi Zinda, Yassaviy maqbaralari, eshiklari,
shuningdek XV asrga oid uy ustunlari naqshlar bilan ishlangan. Temur va
Ulug‘bek davrlarida metall o‘ymakorligi taraqqiy etadi. Buyum va idishlar

oltinsimon bronza, latun, qizil misdan ishlangan. Naqshlar o‘yib, bo‘rtma
usulda, qimmatbaho toshlar qadalib tayyorlangan.
Amaliy san'atning kulolchilik turi uchun yashil, zangori tusdagi yorqin sir ustiga
sodda o‘simliknoma naqshlarni qora bo‘yoqlar bilan tushurishga yoki uyurma
gullar ishlanishi, bu davrda paydo bo‘lgan oppoq idishlarga sir ustidan kobalt
yordamida naqsh berilishi yangilik edi. Sopol buyumlardagi naqshlar
mo‘yqalamda chizilgan. Oldingi asrlarda sopol buyumlariga chiziq naqshlar
chizishgan, temuriylar davriga mansub chikkisimon sopol buyumlarda kulol-
rassom turli uslubda och havorangdan to lojuvardga qadar ranglarni qo‘llaydi.
Temur va temuriylar davrining amaliy san'at turlaridan to‘qimachilik,
gilamdo‘zlik, kashtachilik yuksak san'at darajasiga ko‘tarildi.
Amir Temur ilm-fan rivoji uchun g‘amxo‘rlik qilishi tufayli Samarqand
dunyoning ma'rifiy markaziga aylandi. Mashhur olimlar Samarqandga keldi.
Masalan, Qozizoda Rumiy, tabib Xusomiddin Kermoniy, falaqiyotshunos
Mavlono Ahmad, Ulug‘bek davrida turli mamlakatlardan kelgan 100 dan ortiq
olimlar ilmiy va ijodiy faoliyat ko‘rsatgan. Temur va temuriylar zamonida tabiiy
va gumanitar fanlar sohasida buyuk olimlar yetishib chiqdi hamda jahon faniga
munosib hissa qo‘shdi. Falokiyotshunoslik fanida Ulugbek, Qozizoda Rumiy,
G‘iyosiddin Jamshid va Ali Qushchilar yangi kashfiyotlar qildi. Tarix ilmida
Sharofiddin Ali Yazdiy, Hofizi Abro‘, Abdurazzoq Samarqanday, Mirxond,
Xondamir, Zayniddin Vosifiy va boshqalar qimmatli asarlar yaratdi. Badiiy ijod
va tilshunoslikda Jomiy, Navoiy, Davlatshoh Samarqandiy, Atoullo Husayniy ,
Koshifiy singari ijodkorlar yuksak san'at asarlari bilan mashhur bo‘ldi.
Temur va Temuriylar davridagi madaniy yuksalishning umumiy omillarini
aniqlash shuni ko‘rsatadiki, ular o‘zaro uzviy bog‘langan va yaxlit bir butun
holdagina qisqa vaqt ichidagi madaniy-ma'naviy yuksakligini yuzaga keltira
olgan.
Bulardan birinchi navbatda siyosiy- ijtimoiy omilni ko‘rsatish mumkin.
Movarounnahr va Xurosonda tarqoq, o‘zaro nizo va urushlar natijasida turli

viloyat, amirliklarga bo‘linib ketgan va kelgindi hukmronlar - mo‘g‘illar
tomonidan ayovsiz ezilgan xalqning mustamlakachiliqdan qutulishi,
mamlakatda yagona birlashgan davlatning barpo etilishi, yagona davlatchilik
asosida boshqarish qoidalarining joriy etilishi, zo‘ravonliklar,
o‘zboshimchaliklar kabi illatlarning tugatilishi ijtimoiy yuksalishni ta'minladi.
Ikkinchi - iqtisodiy omil - Movarounnahr va Xurosonda yagona idora tizimining
joriy etilishi iqtisodiy osoyishtalik, ishlab chiqarishni jadal rivojlanishga olib
keldi. Davlat tomonidan dehqonchilik, hunarmandchilik, savdo-sotiqning
rivojiga e'tibor berilishi va bu sohada kator tadbirlarning amalga oshirilishi
mamlakatning ma'naviy-madaniy taraqqiyoti uchun nihoyatda muhim ahamiyat
kasb etdi.
Uchinchi - ma'naviy omil - avvalgi madaniy meros, ma'naviy qadriyatlar,
boyliklardan keng foydalanish, ular asosida rivojlanishini amalga oshirishdan
iborat bo‘ldi. Markatiy Osiyoda avvalgi asrlarda, xususan IX-XIII asrlarda
yaratilgan madaniy – ma'naviy boyliklardan, Xorazmiy, Farobiy, Ibn Sino,
Beruniy, Chag‘miniylar merosidan; arab, fors va turkiy tillarda yaratilgan
Firdavsiy, Nizomiy Ganjaviy, Rumii, Tusiy, Attor kabi allomalar merosidan:
Musulmon Sharqi ma'naviy merosida keng ahamiyat kasb etgan qadimgi yunon
ilmiy-ma'naviy, boyliklaridan keng foydalanildi.
To‘rtinchi -g‘oyaviy omil bu omil ma'naviy omilning uzviy davomi bo‘lsa-da,
uning muhim ahamiyatga ega bo‘lganligi va o‘z davri ma'naviy hayotida katta
rol o‘ynaganligi uchun alohida ajratib ko‘rsatish maqsadga muvofiqdir. Bu XV
asrga kelib Movarounnahr va Xurosonda keng tarqalgan tasavvuf - xususan
Naqshbandiya ta'limotidir. Markaziy Osiyoda Yusuf Hamadoniy, Abdu Xoliq
G‘ijduvoniy ta'limotlarini rivojlantirish asosida shakllangan Naqshbandiya
ta'limoti va uning yirik vakillari XIV-XV asrlardaga siyosiy-ijtimoiy hamda
madaniy hayotda nihoyatda muhim rol o‘ynadi, ma'naviy o‘zgarishlar ma'lum
erkinlik uchun g‘oyaviy asos, omil bo‘lib xizmat qildi. Temur va temuriy

shahzodalar, ko‘p olim- fozillar, hunarmandlar naqshbandiya ta'limotidan ozuka
oldilar , o‘z faoliyatlari, ijodlari bilan uni har tomonlama boyitdilar.
Temuriylar ma'naviy madaniyati to'g'risida gap borganda, dastawal, ona
yurtimizda Uyg'onish davrining ikkinchi bosqichi bo'lgan bu oltin asrda ilm-
fanning nechog'lik ravnaq topganligi hamda uning jahon ilmu urfoni
taraqqiyotiga qo'shgan bebaho hissasi haqida har qancha g'ururlansak arziydi.
Bu davrning yana bir muhim yutug'i—bu ijtimoiy fanlar, xususan,
tarixshunoslik sohasida katta tadqiqotlarning yaratilganligidir.
Bu xayrli ishlarning yuzaga chiqishida ham temuriy hukmdorlar tashabbusi va
rahnamoligi beqiyos bo'lgan. Jumladan, Amir Temurning «Tuzuklari», Mirzo
Ulug'bekning «To'rt ulus tarixi», Bobur Mirzoning «Boburnoma»si ijtimoiy
fanlar rivojiga ayricha ta'sir ko'rsatganligi shubhasizdir. Temuriylar davrida
salmoqli iz qoldirgan alloma olimlardan Nizomiddin Shomiy va Sharafiddin
Yazdiyning «Zafarnoma», Xofiz Abruning «Zubdat at-tavorix», Abdurazzoq
Samarqandiyning «Matla ul-sa'dayn» va «Majma' ul-bahrayn» («Ikki saodatli
yulduzning chiqish o'rni va ikki azim daryoning quyilish joyi»), Ibn
Arabshohning «Amir Temur tarixi», Mirxondning yetti jildli «Ravzat ul-safo»
(«Poklik bog'i»), Xondamirning «Makorimul axloq» («Yaxshi fazilatlar»),
«Xabibus siyar fi axboru afodul bashar» («Xabarlar va bashariyat odamlaridan
dilga yaqin siyratlari») asarlari o'sha zamon tarixshunoslik ilmining yuksaklik
darajasini o'zida ifoda etadi. Ularning har birida nafaqat u yoki bu
hukmdorlarning davlat siyosati yohud harbiy yurishlari yohud shaxsiyatlariga
oid ma'lumotlar aks etib qolmay, balki shu bilan birga o'sha davrning barcha
murakkab, ziddiyatli jarayonlari, tarixiy voqealar, hodisalar silsilasi ham
ishonarli tarzda yoritilganligi ayon bo'ladi.
Badiiy adabiyot. Amir Temur va temuriylar davri madaniy muhitining yorqin
sahifasini turkiy (eski o'zbek) adabiyotining ravnaqisiz tasawur etib bo'lmaydi.
Negaki, sarchashmalari ancha olis davrlardan boshlangan bu adabiyot bu vaqtga
kelib yanada sayqal topib, uning badiiy imkoniyatlari yangi ufqlar kashf etib,

yuksak rivojlanishga erishdi. Buning natijasida yangi-yangi nomdor shoiru
adiblar ijod maydoniga kirib kelib, o'z betakror, umrboqiy asarlari bilan badiiy
tafakkur xazinasiga salmoqli hissa qo'shdilar.
Sakkokiy singari zabardast turkigo'y shoirlar ijodining ravnaqi tufayli mumtoz
adabiyotimiz yangi marralarga ko'tarildi va uning xilma-xil janrlarida bir-biridan
go'zal va nafis badiiy asarlar yaratildi. Lutfiiyning turkiy devoni, Xorazmiyning
«Mahzanul asror» (Sirlar xazinasi), Durbekning «Yusuf va Zulayxo» asarlari
yohud Gadoiy va Atoiylarning ishq-muhabbat, hayot nash'u namosini, inson
shaxsi va uning yuksak orzu-armonlari, intilishlarini kuylagan otashnafas she'r-
g'azallari, qasidalari - bular mumtoz o'zbek adabi-yoti rivojining muhim
yutug'idir. Mazkur asarlarda o'zbek tilining jarangdorligi, uning badiiy
imkoniyatlarining benihoyaligi, qolaversa, uning halqchilligi, yuksak estetik
qudrati va ta'sirchanligi to'la kuch bilan ifodalanganligi ko'zga tashlanib turadi.
O'zbek adabiyotning yanada yuksak darajaga ko'tarilib, keng e'tirof topishida
ulug' o'zbek shoiri va mutafakkiri Alisher Navoiy (1441-1501) ijodi alohida o'rin
tutadi. Negaki she'riyat mulkining sultoni Navoiy o'ziga qadar bo'lgan turkigo'y
shoirlar ijodi erishgan yutuqlarni o'zida mujassamlashtiribgina qolmay , balki
ayni zamonda o'zining serqirra ijodi bilan bu adabiyotning yuksak kamol topishi
va dovrug'ini ko'tarilishiga mislsiz ulush qo'shdi.
Navoiy «Xamsa»siga kirgan «Hayratul-abror», «Farhod va Shirin», «Layli va
Majnun», «Sabbayi sayyor», «Saddi Iskandariy» doston-larining har biri
o'zining bebaho ma'naviy qudrati, badiiy yuksakligi, til boyligining
mukammalligi bilan ajrafib turadi. Eng muhimi, o'zbek tilida ilk bor «Xamsa»
bitishdek g'oyatda mashaqqatli vazifani sharaf bilan ado etgan Navoiy dahosi
har qancha tahsinga sazovordir. Ulug' mutafakkir asarlarini mutolaa qilar
ekanmiz, ularda aks etgan, ilgari surilgan chin insonparvarlik, vatanparvarlik,
mehnat-sevarlik, hayotga oshuftalik, keng ma'nodagi ishq-rnuhabbat g'oyalari
vujudimizni qamrab oladi, o'ziga maftun etadi. Bit ham Navoiy ijo dining

umrboqiyligidan, umumbashariy qadriyatlar ruhi bilan chuqur sug'orilganligidan
yaqqol dalolatdir.

Adabiyotlar:
Karimov I.A. “Tarixiy xotirasiz kelajak” Toshkent 1998yil
Karimov I.A. “Yuksak ma’naviyat engilmas kuch” Tashkent 2008 yil
Elizavetin. G. “Pulnoma” Toshkent 1979 yil
Pidaev. Sh. “Tangalar davr ko’zgusi” Toshkent 1984yil

Mavzu:Temuriylar davrida Movarounnahr va Xurosonda zarb qilingan tangalar Reja: 1.Amir Temur zarb etgan tangalarning xususiyatlari. 2.. Ulug’bek Mirzo davrida zarb qilingan tanga 3.. Ulug’bek Mirzodan keyingi Temuriylarning tangalari 3.Temuriylar tangalaridagi ramziy belgilar. Xulosa XIV asrning 60-yillarida Movarounnaxrda siyosiy,iqtisodiy vaziyat keskinlashib ketdi. dexkonchilik. xunarmandchilik. savdo-sotik ishlari inkirozga yuz tutdi. Bundan savdogarlar, xunarmandlar va dexkondar norozi edilar. Axolining bunday tabaqalari O`rtasida mavjud axvoldan kutulish, mamlakatni birlashtirish va kuchli davlat tashkil etish xarakati kuchayadi.

Ana shunday sharoitda Temur, barlos kabilasining amirlaridan biri, 1370 yili Movorounnaxr noibi qilib tayinlanadi. Temur o`z zamonining bunday talabini yaxshi tushundi. o`z maqsadini amalga oshirishga ruxoniylar, savdogarlar, xunarmandlarga suyandi. U Movarounnaxrning yagona xukmdori bo`lib olgach, uz davlatini siyosiy va iqtisodiy jixatdan mustaxkamdashga kirishadi. Feodal tarqoqlik tugatilib: markazlashgan davlat tuzilganligi ijobiy xollarga olib keldi. Ayni vaqtda xo`jalikning asosi bo`lgan dexkonchilikda xam muayyan siljishlar ro`y berdi. Xunarmandchilik va savdo rivojlanadi, fan va madaniyat ravnak topdi. Savdo munosabatlarining davlat va jamiyat xayotida tashki siyosatda tutgan muxim urnini yaxshi anglagan Amir Temur bu borada qator tadbirlarni amalga oshirgan. Bozorlar qurish. eskilarini kengaytirish. ta`mirlash ishlarini jadal amalga oshirgan. Buning isboti uchun Samarqand bozorining bino etilishi orqali ko`rish mumkin. Amir Te mur buyrug’i bilan shaxarniig temir darvozasi qismidan boshlanib. janubiy garbiy yo`nalishda katta ko`cha quriladi. Uning ikki tomonida esa ikki qavatli. chorsi tim shaklida qurilgan dexkonlar.rastalar kad kutaradi. Ko`cha usti boshdan oxir gumbaz shaklida ishlangan tok bilan yopiladi. YOrug’lik tushib turishi uchun xar er-dan darchalar qoldirilgan. Bundan tashqari ma`lum masofada favvoralar qurilib. Omborxonalar qad ko`targan. Bu davrdagi pul muomalasiga to`xtalsak, Amir Temur zamonida 6 gr.og’irlikdagi kumush tangalar va uning turtdan biriga teng 1,5 gr.lik kumush pullar zarb qilinganligi ma`lum. 1,5 grammlik kumush pullar "miri" deyilgan. Mazkur nom Soxibkironning Amir unvoni bilan bog’liq. SHuningdek muomalada mis pullar chaqalar xam bo`lgan. Tangalar Samarqand, Buxoro, Ardabil, Astrobod. Darband, Damg’on, Tabriz, Sabeavor, SHeroz va boshqa qator shaxardarda zarb qilingan. Bundan tashqari Amir Temur xarbiy o`rdasining maxsus zarbxonasida (dor alzarbi urduyi oliy) bo`lgan.

Temuriylar davrida xam ikki xil qiymatda kumush tanga zarb qilish davom etdi. Yirik kumush tangalar "tanga", maydalari «miri» Temur unvoni "amir"ning qisqa shakli deyilgan. Ulug’bek davridan ko`p mis tangalar bizgacha etib kelgan. Uning ilk mis tangalaridan biri diqqatga sazovor. Axsi, Samarqand, Buxoro, SHaxrisabz va Termiz tangalarida sher. orqasidan esa kuyosh chiqib kelayotgani tasvirlangan. Xijriy 832 yil (milodiy 1428-1429)larda Ulugbek ikki bosqichda muxim pul isloxoti o`tkazdi. Birinchi bosqichda bir xil mis tangalar bir kancha zarbxonalarda Andijon, SHoxruxiya, Samarqand, Buxoro, SHaxrisabz, Qarshi. Termizda chiqarildi. Ikkinchi bosqichda islox qilingan tangalar ishlab chiqarish Buxoroda markazlashtirildi va nusxasi xamda sanasi o`zgartirilmagan xolda Ulug’bek o`limiga qadar, undan keyin xam zarb etildi. Ulug’bekning pul isloxoti xazina va axoli manfaatlarini ma` lum tarzda uyg’unlashtirdi. Temur va Temuriylar davrida zarb qilingan tangalar qator xususiyatlar bilan boshqa davr tangalaridan farq qilali. Zarb etilgan tangalarga maxsus tamg’a bosish ana shunday xususiyatdardan biri edi. Bunday naqshlar CHigatoy davri tangalarida XIII asrda solinib. XU asrga kelganda keng qo`llanila boshladi. Ular dumaloq, to`rtburchak, gulga o`xshash va xokazo shakllarda bo`lgan. Xorazm o`ng qirg’og’i bilan CHig’atoy ulusi tarkibiga kirsada. chap kirg’og’i Urganch bilan birgalikda Jo`ji ulusi tarki biga kirgan bo`lib. Oltin O`rda xonlari tomonidan boshqarilar edi. XIV asrning ikkinchi yarmida 1360-1380 yillarda taxt uchun 25 xon urush olib bordi, markaziy xokimiyatning zaiflashganligidan ko`ng’irotlar qabilasining maxalliy "sufiylar" sulolasi ustalik bilan foydalandi. Ular taxminan 1360 yillardan Xorazmni mustaqil idora qila boshladilar. xatto Xorazmning o`ng qirg’oq erlarini qo`shib oldilar.

1372 yili Temur Xorazmga yurish qilib o`zita tobe qiladi. CHunki YUsuf Sufiy bir safar Amir Temurni tan olsa. bir safar Oltin O`rda xoni Tuxtamishni tan olar edi. SHuning uchun Amir Temur Xorazmga bir necha marta yurish qilgan. 1388 yil Urganchni egallaydi. Amir Temur vafotidan sung Xorazmda yana Oltin Urda xonlari xukmronlik qildi. 1412 yili Amir Temurning o`g’li SHoxrux Xorazmni qayta qo`lga kiritadi. Mo`g’ullar istibdodidan so`ng Xorazmda zarb qilingan tangalar bizgacha etib kelmagan. Temur xukmronligi davrida kichik oltin tangalar xam zarb etilgan. Xorazmda CHig’atoylar dinoriga o`xshash yirik kumush tangalar bo`lmagan, Xorazmni juld dirxamlari Movorounnaxr CHig’atoy dirxamlaridan farq qilgan. Birinchidan ularning qiymati turlicha bo`lib u asta-sekin kamayib borgan. XIII asr oxirlariga kelib xamma kumush tangalarning ogirligi 2,3 gramm bo`lsa, X1U asr boshlarida 1,9 gramm,1380 yilda 1,5gramm, XU asrning boshlarida esa 1,1 grammni tashkil qilgan. Oltin tangalarning og’irligi esa 1,10 gramm-1,15 va undan oz bo`lgan. XIII asrga doir Xorazmning birinchi dirxamlarida usha davr xokimiyatini boshqarayotgan xukmdor nomi aks etgan . Tanganing bir tomonida diniy oyatlar yoki Qur`ondan olingan kalima, ikkinchi tomonida tanga chiqarilgan sana, joy zarb qilingan. Tangalardagi yovuvlarda xatolar xam bo`lgan. xarflar tushib qolgan yoki qo`shilib ketgan. Temurning kumush tangalari uning nomidan soxta mo`g’ul xon lari Suyurgatmish va Sulton Maxmud nomlari bilan Movorounnaxr. Xuroson. eron. Ozarbayjon. Iroqning 40 dan ortiq shaxarlarida zarb etilgan. Movorounnaxr va Xurosonning bosh xukmdori sifatida SHoxrux Uirzo Astrobod, Buxoro, Damg’on. Isfaxon, Kirman, Qum, Nishopur. Marv, Samarqand, Sabzavor, Sultoniya, Tabriz, Xorazm, Xirot, SHeroz va boshqa shaxarlarda o`z nomi bilan

kumush tangalar zarb qilib. pul zarbi va savdosini tartibga soldi. Bu davrda ichki chakana savdoda keng ko`lamda muomalada bo`lgan mayda mis chaqa "fulus"lar ko`proq maxalliy xokimlar tomonidan zarb qilinar edi. 1428 yili Ulugbek tomonidan o`tkazilgan fulusiy pullar isloxoti katta axamiyat kasb etdi. Axolining ichki savdo munosabatlariga ko`proq jalb etish maqsadida Ulugbek engil vaznda zarb etilgan va muomalada yurgan barcha chaqa pullarni bekor qildi. Ichki savdoni mayda mis pullarga bo`lgan talabini qondirish uchun bir vaqtning o`zida Buxoro, Samarqand, Qarshi, Termiz, Toshkent. SHoxruxiya va Andijon shaxarlarida zarbxonalar tashkil qilinib bir xil vazndagi fuluslar zarb qilinib. muomalaga chiqarildi. Mis pullarni zarbini markazlashtirish maqsadida boshqa shaxarlardagi zarbxonalarga barxam berilib.Buxoro zarbxonasi saqlab qolingan. Xalk orasida "Fulusi adliya" ya`ni, "adolatli chaqa" nomi bilan shuxrat topgan bu yangi mis fuluslar Movorounnaxrning bar cha shaxar va qishloqlarida keng muomalaga kirib davlatning ichki savdosini nakd pul bilan ta`minladi. Ulug’bekning bunday isloxoti mamlakatda xunarmandchilik maxsulotlarining ichki chakana savdosi uchun keng yo`l ochib bergan edi. 1428-29 yillardagi isloxot pul muomalasini yaxshilash. Mis tangalar qadrini oshirish maqsadida amalga oshirilgan edi. Natijada u bir qancha samaralar berdi. Unga ko`ra 1420 yili zarb etil gan mis tangalar zarbxonalarga topshirilib. ularning o`rniga ogirligi 1,5-2 barobar ko`p bulgan tangalar zarb etilgan. Qulaylik uchun zarbxonalar Buxorodan tashqari Andijon. Qarshi. Samarqand, Termiz. SHoxruxiyada xam tashkil qilingan. Natijada pulning qadri kutarilgan. O`n beshinchi asr oxiriga kelib bo`shashib ketgan Temuriylar davlati xam iqtisodiy, xam siyosiy jixatidan inqirozga yuz tutishi natijasida SHayboniylar boshchiligidagi o`zbeklar tomonidan zabt etildi. Mamlakatda SHayboniylar sulolasiga asos solindi. By cylola XIV asrning oxiriga qadar davlatni idora

Temuriylar_davrida_Movarounnahr_va_Xurosonda_zarb_qilingan_tangalar

08.08.2023

0

88 KB

Похожие