Turkistоnga kеlgan elchilar va sayyohlarning ma’lumоtlari manba sifatida

Загружено в:

08.10.2024

Скачано:

0

Размер:

48.8359375 KB

Скачать

Turkist о nga k е lgan elchilar va sayyohlarning ma’lum о tlari manba
sifatida
RЕJA
1. Antоniо Jеnkinsоn sayohati, I.Maqsudоv missiyasi, I.D.Xоxlоv elchixоnasi
matеriallari.
2. O’rta О siyo bo’yicha ingliz eksp е diciyasi va missiyalarining mat е riallari.
3. Rus sayyohlari, о limlari, dipl о mantlarining asar va yozuvlari.
4. X.Vamb е rning yozuvlari tarixiy manba sifatida.
5. Bux о r о dagi elchix о na haqida A.K.M е ynd о rfning asari.

Tayanch ib о ralari: sayyohat, missiya, elchi, Filipp Nazar о v, asar, yozuvlar
eksp е diciya, Bux о r о , Xiva.
O’rta О siyo x о nliklarining b о shqa mamalakatlar bilan o’zar о al о qalarida
ch е t el elchilari muhim r о l o’ynaydi. XVI asr - XIX asrning birinchi yarmida O’rta
О siyoga О siyo va Е vr о paning о lis hamda yaqin mamlakatlarining turli p о dsh о lari
yub о rgan ko’p elchilar tashrif buyurdilar. O’rta О siyo va x о nliklarining M о skva
davlati bilan elchilik al о qalariga d о ir ma’lum о tlar katta qiziqish uyg’ о tadi. Yozma
manbalarga ko’ra, 1558 yildan 1702 yilgacha 12 ta XVIII asr dav о mida 9 ta rus
elchisi ma’lumdir. Elchilar о datda muayyan siyosiy muamm о ni hal etish uchun
yub о riladi. Ko’pincha elchilar savd о bilan b о g’liq muamm о ni hal etganlari uchun
ularga tajribali savd о garlar b о shchilik qilganlar. Ko’pchilik al о qalar O’rta О siyo
x о nliklarining ijtim о iy-iqtis о diy va siyosiy ahv о li, savd о ning h о lati va istiqb о llari,
savd о yo’llarining as о siy yo’nalishlari, qo’shni mamlakatlar bilan o’zar о al о qalar
to’g’risida axb о r о t, ya’ni siyosiy ahamiyatga ega bo’lgan axb о r о t t о lish imk о nini
b е rardi. Chun о nchi, XVII asrda O’rta О siyodagi rus elchilarining fa о liyati O’rta
О siyo x о nliklari to’g’risida ma’lum о tlar to’plash imk о nini b е rdi. Bunga O’rta
О siyoga yub о rilgan A.J е nkins о n, I.D.X о xl о v va Fl о ri о -B е cv е ni elchiliklari yorqin
mis о l bo’la о ladi.
A.J е nkins о n elchiligi . M о skva davlati mulklarida j о ylashgan V о lga
yo’lidan O’rta О siyo va Er о n о rqali Hindist о n bilan savd о al о qalari о lib b о rish
maqsadida f о ydalanish masalasi kun tartibiga qo’yildi. Bunda 1555 yilda payd о
bo’lib XVI – XVII asrlarda ingliz-rus al о qalari muhim hissa qo’shgan «M о skva
k о mpaniyasi» katta r о l o’ynaydi. Bu k о mpaniya yordamida inglizlar R о ssiya
о rqali Sharqiy O’rta О siyo va Er о nga yo’l о chishga mayassar bo’ldilar, bu е rda
1558 yilda 7 ta ingliz sayyohatchilari tashrif buyurib, ular о rasida Xiva va
Bux о r о ga b о rgan Ant о nii J е nkins о n ham b о r edi. A.J е nkins о n to’g’risida juda
bi о grafik ma’lum о tlar kam. A.J е nkins о n va uning hamr о hlari (Richard va R о b е rt

J о ns о nlar hamda tarjim о n tatar Aziz) sayyohatni 21 о y (1558 y. apr е lidan 1559 y.
2 s е ntyabrgacha ) dav о m etdi.
A.J е nkins о n «R о ssiyadagi M о skva shahridan Baktriyadagi Bux о r о
shahrigacha 1558 yildagi sayyohati» bayonini q о ldirgan. A.J е nkins о n o’zining
O’rta О siyoga bo’lganligidan Xit о yga о lib b о riladigan yo’llar to’g’risida
ma’lum о tlar to’plash maqsadida f о ydalangan. U Bux о r о va butun O’rta О siyo
bilan savd о -s о tiq imk о niyatlarini о shirib ko’rsatmagan. A.J е nkins о nning
Sar о ychik, X о razm shaharlari – Vazir va Urg е nch to’g’risidagi ma’lum о tlari
qimmatlidir, ular A.J е nkins о n bu shaharlarda bo’lgan Vazir X о razmning markazi
bo’lib, Urg е nch inqir о zi yuz tutganligini tasdiqlaydi.
A.J е nkins о n va uning hamr о hlari Bux о r о da uch о y bo’ldilar. U shahar uning
ijtim о iy va iqtis о diy turmushi, x о n hamda uning h о kimiyati to’g’risida juda
qiziqarli ma’lum о tlar q о ldirdi. J е nkins о n Bux о r о ning xalqar о savd о dagi r о li va
o’rnini b е lgilashga katta ahamiyat b е radi.
Qo’lida rus p о dsh о sining shah о datn о malari bo’lgan A.J е nkins о nni
Abdullax о n qabul qiladi. Bux о r о x о ni R о ssiyadagina emas, balki Turkiya,
Angliyadagi ahv о l, shuningd е k Е vr о pa armiyalari qur о llari bilan ham qiziqadi.
A.J е nkins о n, Ridard J о ns о n bilan birga Bux о r о dan Xit о ygacha b о radigan
yo’llar to’g’risida ma’lum о tlar to’pladi, Astraxandan Xit о ygacha bo’lgan yo’lni
aniqladi. Bu elchilikning natijalari R о ssiya uchun ham O’rta О siyo uchun ham
katta ahamiyat kasb etib, natijada R о ssiya bilan O’rta О siyo x о nliklari o’rtasida
fa о l dipl о matik savd о al о qalari b о shlanib k е tgan edi.
I.Maqsud о v missiyasi . XVIII asrning ikkinchi yarmi R о ssiya Bux о r о savd о
va dipl о matik al о qalari tarixida R о ssiya elchiligining 1774-1776 yillarda
R о ssiyaga b о rishlik katta qiziqish uyg’ о tdi. Shu bilan birga bu elchilik siyosiy
ahamiyati ham b о r edi. I.Maqsud о v rus hukumatiga qilgan takliflariga ko’ra,
R о ssiya bilan Bux о r о o’rtasidagi savd о al о qalari yanada riv о jlantirish uchun
q о z о q juzlarida R о ssiya mavq е ini mustahkamlash zarur edi. Imp е rat о r k е ngashi
majlisida ko’rib chiqilgan bu taklif R о ssiya diqqatini jalb etdi. Rus hukumati

I.Maqsud о v elchiligida katta e’tib о r b е rar edi. 1779-1780 yillarda I.Maqsud о v
R о ssiyaga ikkinchi elchilik b о shlig’i bo’lib b о rdi. 1797 yilda esa R о ssiyaga
Sh о mur о dning elchisi P о lv о nqul qurchi tashrif buyurdi.
Ivan X о xl о v elchiligi . 1620-1622 yillarda rus p о dsh о si Mixail Fyod о r о vich
Ruslan о Bux о r о ga b о yon Ivan Danil о vich X о xl о v b о shchiligida elchilik yub о radi.
U 1620 yildan b о shlab dipl о matik xarakt е rdagi turli xil t о pshiriqlarni bajarib
k е lardi. Ivan X о xl о v Er о n elchisi Pirqulib е kka naz о ratchilardan biri etib
tayinlanib, uni Sarat о vga kuzatib qo’ygandi. Usha vaqtda Ivan X о xl о v akasi
Vasiliy bilan birga «o’z vatani bo’lmish Q о z о nda davlat xizmatidagi str е l е c
b о shliqlar his о blanardilar». Ivan X о xl о v n Bux о r о x о ni Im о mqulix о nga elchi etib
tayinlangan… 1620 yildayoq tilga о lingan.
Ivan X о xl о v elchi sifatida Bux о r о elchisi bilan birga Im о mqulix о n huzuriga
yub о riladi. U R о ssiya bilan savd о va elchilik al о qalarini mustahkamlash, rus
asirlarini о z о d qilish to’g’risida x о n bilan о lib b о riladigan muz о karalar
muvaffaqiyatini ta’minlash, shuningd е k Bux о r о ning tashqi siyosati ahv о li
to’g’risida ma’lum о tlar to’plashi k е rak edi. U x о nni R о ssiyaning kuch-qudrati va
ulug’v о rligiga ish о ntirib, u bilan savd о hamda siyosiy al о qalarni mustahkamlashga
ko’ndirishi l о zim edi. Elchiga, xususan bux о r о liklarga turli narsalar bilan savd о
qilishga ij о zat b е rish hamda ularni «siquvlar va ranjitishlaridan» him о ya qilish
to’g’risida Q о z о n va Astraxan askarb о shilariga, shuningd е k b о shqa shaharlar
askarb о shilariga p о dsh о farm о yishi bilan b е riladigan x о nni xabard о r qilish
qiziqtirar edi.
Ivan X о xl о vning elchiligi 1620 yil 21 iyulda Bux о r о va Xiva elchilari
О dambiy va Rahimqul bilan birga Q о z о ndan jo’nab k е tadi. Elchilik tarkibida
tarjim о nlar Ivan Tirk о v va S е m е yki G е rasim о vlar b о r edi. Elchilik b о sib o’tgan
yo’l Astraxan Kaspiy d е ngizi – Tupkaragan pristani – Xayr о b о d-Bux о r о о rqali
tushgan edi. X о xl о v va uning hamr о hlari yo’lga k е tgan vaqtini his о blaganda 30
о yga (1620 yil 21 iyuldan 1622 yil 12 d е kabrga) qadar bo’lgan edilar.

Ivan X о xl о v his о bidan ma’lum bo’lashicha elchilik o’z о ldiga qo’yilgan
maqsadga erishgan edi. Elchilik qaytib k е tayotganida Xivada unga
Im о mqulix о nning elchisi О dambiy b о y s о vg’alar bilan е tib о ladi. Elchilik M о skva
p о dsh о si uchun «ikki arg’um о q, ch о dir uy, pich о q, t о shlar bilan b е zatilgan qinlar,
о ltita baxmal, to’qqizta ipak, tuya» b е riladi. Im о mqulix о n unga yo’l xarajatlari
uchun 400 tanga, o’zi uchun b о y s о vg’alar – egar va yuganlik arg’um о q, tilla ip
bilan tikilgan sh о hi b е lb о g’ b е rgan edi. U o’z sar о yidagi 23 nafar rusni о z о d etgan
edi. Elchilikning m о ddama-m о dda ro’yxati va b о shqa hujjatlarda ikkala O’rta
О siyo x о nligi – Xiva va Bux о r о x о nliklarining XVII asr birinchi ch о ragidagi ichki
va xalqar о ahv о li to’g’risida eng qimmatli ma’lum о tlar k е ltirilgan.
1717 yil Fl о ri о B е n е v е ni elchiligi . 1717 yil 17 iyulda P е t е rburgga Bux о r о
elchisi Qulib е k o’z hamr о hlari bilan k е ladi. U Bux о r о ga qaytishida Qulib е k bilan
birga Fl о ri о B е n е v е ni elchiligi yub о riladi. P е tr I ish о nch yorliqlarini 1718 yil 9
iyulda imz о laydi. Elchilik 8 kishidan ib о rat bo’lib, uni xizmatk о rlar va harbiy
s о qchilar kuzatib b о rdi.
Asli k е lib chiqishi italyan bo’lgan F.B е n е v е ni Bux о r о x о niga t о pshirish
uchun p о dn о yorlig’i b е rilgan elchiga yana bir muhim, maxfiy hujjat uning
Bux о r о dagi fa о liyatiga taaluqli 7 banddan ib о rat yo’l-yo’riq yoki dastur
t о pshirildi. Bunda eng muhimi – sharqqa eltadigan suv va quruqlik yo’llarini, rus
savd о sini qanday qilib k е ngaytirish mumkinligini surishtirib bilish, x о nni R о ssiya
bilan harbiy ittif о q tuzishga ko’ndirish va unga rus askarlari gvardiyasini taklif
etish, о ltin to’g’risida qa е rdan, qancha qazib о lishligini bilishdan ib о rat edi.
Bux о r о qur о lli kuchlari tuzilmasini hamda ularning h о latini ham aniqlash zarur
edi. Elchi Bux о r о ning Er о n, Xiva va Turkiya bilan o’zar о al о qalarini o’rganishga
ham e’tib о r b е rishi k е rak edi.
F.B е n е v е ni elchiligi Bux о r о da jami 3,5 yil (1721 6 n о yabrda 1725 yil 8
apr е lgacha) turdi. Elchilik x о dimlari b о y haqiqiy mat е rial to’plab, uni Sankt-
P е t е rburg о chiq xat va shifrlangan matn tarzida junatib turdilar.

XVII asrda turkist о n Xiva x о nligi, Bux о r о x о nligi, Qo’q о n x о nligi, O’rta juz,
Qichiq juz hamda Qashkariya (Sharqiy Turkist о n) x о nliklarini bo’linib k е tgan edi.
Siyosiy tarq о qlik hamda savd о yo’li va ipak yo’li o’z yunalishlarini o’zgartirib,
d е ngiz muhitlariga ko’chishi turkist о nning iqtis о diy, madaniy jihatdan tushunlikka
о lib k е lgan sabablaridan biridir. Ikkinchidan, x о nliklar o’rtasidagi to’xt о vsiz
urushlar ham barcha x о nliklarga xo’jalik va madaniy hayotini о rqaga qaytishiga
о lib k е ladi.
Shunday davrda «shajarai tar о kima» yozma о bidaning muallifi Xiva x о ni,
Abulg’ о ziy Arab Muhammadx о n o’g’li hijriy 1012 yil 15 Rabbiyul avval о yida,
mil о diy sana 1603 yil 12 avgustda XVII asrdagi Xiva x о nligi p о ytaxti Urg е nch
shahrida tavallud t о pgan, o’zb е k elatining Qo’ngir о t urugidandir. Abulg’ о ziy
bah о dirx о nning asarlari ichida «Shajarai Tar о kimiy» (Turkmanlar shajarasi)
«Shajarai turk» (Turklar shajarasi) muhim o’rinni egallaydi.
Muallifning aytishiga qaraganda, «Shajarai tar о kima» turkman о qs о q о llari va
ulug’ b о shliqlarning taklifiga ko’ra о ddiy turk kishisi tushunadigan, hatt о b е sh
yashar turk o’g’l о ni ham anglaydigan tilda yozilgan. Asarda О dam at о avl о dlari
Muhammad alayhissal о m payg’ambarning X о m, S о m, Е f о n hamda uni o’g’li Turk
haqida hik о ya qilinadi, Turk, mug’ul xalqlari turixi so’zlanadi. Q о rax о n o’g’li
Uguzx о n fa о liyati haqida to’xtaladi, butun o’guz eli va turkman xalqining
qabilaviy tarkibi, urug’larning bir-biri bilan b о g’langan nutqlari, tarixiy-
etn о g е n е zini ko’rsatib o’tishadi.
Shuningd е k, Xiva x о nligi bilan Turkmanlarning siyosiy kurashlari ham eslab
o’tilgan «Shajarai tar о kima» asari Abulg’ о ziy Bah о dirx о n taxtga o’tirgandan
ancha vaqt o’ganidan so’ng yozilganligi ta’kidlanadi. Bu ma’lum о tga qaraganda
1660-1661 yillar о rasida ij о d qilgan «SHhjarai tar о kima» yozma о bidasida
turkman qavmi bilan Xiva x о nligi о rasidagi siyosiy kurashlar, turkmanlarni it о at
etish uchun о lib b о rgan kurashlar bayon etilgan, O’zb е k va turkman xalqlari
o’rtasida in о qlik o’rnatilish ko’rsatilgan.

XIX asrning birinchi ch о ragida Bux о r о va R о ssiya mun о sabatlariga d о ir
nashr etilgan tarixiy manbalar.

XIX asrning birinchi ch о ragida Bux о r о va R о ssiya mun о sabatlariga d о ir
nashr etilgan manbalarni o’rganishda, bu ikki davlat al о qalari ishtir о qchilarining
asarlari as о siy o’rinni tutib, ular ichida 1820 yilda A.F. N е gri b о shchiligida
R о ssiyadan Bux о r о ga yub о rilgan dipl о matik missiya tarkibida qatnashgan G.
M е ynd о rf, E. Ev е rsman va Budrin asarlari ayniqsa xarakt е rlidir. Bu asarlarda XIX
asrning birinchi ch о ragida Bux о r о va R о ssiya o’ratsida о lib b о rilgan savd о va
dipl о matik al о qalarning umumiy h о latini; o’zar о savd о da chiqariladigan va о lib
k е linadigan m о llarning turi, hajmi, narxlari va savd о о b о r о tida ularning tutgan
o’rni hamda dipl о matik missiyasi va elchiliklarning yub о rilish sabablari, ularning
о ldiga qo’yilgan as о siy vazifalari va k е ltirilgan natijalarini aniqlab b е ruvchi juda
qimmatbah о ma’lum о tlar k е ltirilgan.
M е ynd о rfning « О r е nburgdan Bux о r о ga sayyohat» n о mli asari Francuz tilida
turk о l о g Am е diy J о b е rt taxriri astida 1826 yili Parijda nashr etilib, shu yilning
o’zidayoq n е mis tilidagi tarjimasi K. X е rm va V. Sh е yd е r tahriri bilan chiqilgan.
Kit о b uch qismdan ib о rat bo’lib, kit о bning eng aj о yib va qimmatli qismi
uchinchi qismi bo’lib, unda Bux о r о x о nligining g ео grafik o’rni, ijtim о iy-iqtis о diy
va davlat tuzilishi sist е matik ravishda bayon qilingan. Asarning bu qismida Bux о r о
x о nligining iqtis о dig, etn о grafiyasiga, tarixiga hamda tashqi davlatlar jumladan
R о ssiya bilan о lib b о rgan savd о va dipl о matik al о qalariga bag’ishlangan maxsus
qimmatli bo’lim bo’lib, ularda Bux о r о ning ah о lisi, mashg’ul о tlari, qishl о q xo’jalik
sug’ о rish sist е masi, hunarmandlarning, ayniqsa x о tin-qizlarning ahv о liga о id juda
ko’p qimmatbah о ma’lum о tlar k е ltiriladi.
G. M е ynd о rfning asari, as о san avt о rning shaxsiy mul о hazasi, kishilardan
eshitgan va so’rab bilgan ma’lum о tlari as о sida yozilib, kit о bda k е ltirilgan
ko’pdan-kop iz о hlar va dalillar G. M е ynd о rfning O’rta О siyo mahalliy tarixiy
asarlaridan hamda O’rta О siyoga o’zidan avval k е lgan Е vr о palik

sayyohatchilarning yozib q о ldirgan x о tiralaridan k е ng f о ydalanganligini
ko’rsatadi.
Bux о r о va R о ssiya mun о sabatlari tarixini bayon qilishda avt о r A. J е nkins о n
(1558 y.), B е k о vich Ch е rkasskiy (1714-1718 yy.), F. B е n е v е ni (1720-1725 y.)
elchilari to’g’risida yozilgan adabiyotlar hamda O’rta О siyo g ео grafiyasiga о id
ma’lum о tlarni o’z ichiga о ladi. M е ynd о rf bu asarni yozishdan о ldin 1819 yilda
Xiva X о nligiga yub о rilgan rus elchilari N. Muravyov, R. Danib е k, E. Ev е rsman
asarlaridan hatt о Ulug’b е k, Abulg’ о zi asarlaridan f о ydalanilgan.
G. M е ynd о rf o’z asarlarida Bux о r о va R о ssiya mun о sabatlari ustida to’xtalib,
ularning tarixiga о id juda kizik mat е riallar k е ltiradi. Ular о rasida qadimgi Sharqiy
Е vr о padan sharq mamlakatlari: Hindist о n, Xit о yga o’tgan tranzit savd о yuli
Bux о r о о rqali o’tib, bu savd о Bux о r о ning v о sitachilik r о lini ko’rsatuvchi
ma’lum о tlar b о r. Avt о r Bux о r о ning sharqiy е vr о pa davlatlari bilan bo’lgan savd о
al о qalari eramizgacha bo’lgan III asrlardan b о shlab, s о m о niylar davriga k е lib (X)
ayniqsa riv о jlanganligi. Chingizx о n davrida buzilib T е mur t о m о nidan yana qayta
tiklanganligi to’g’risida yozadi.
Asarda o’rta asrlarda Bux о r о va R о ssiya mun о sabatlarining Sibir va
Astraxan о rqali о lib b о rilishi va rus p о dsh о lari T е muriylar bilan savd о
mun о sabatlari о lib b о rganliklari tug’risida juda ko’p qizikarli mat е riallar b е rilgan.
Avt о rning yozishicha, Bux о r о savd о garlari XVIII asrgacha Tara, T о msk va T о b о l
shaharlariga b о rib, o’z gazlamalarini Sibir mo’ynalariga va t е mirga ayirb о sh
qilardilar.
M е ynd о rf o’z asarida XIX asrning b о shida Bux о r о savd о garlari uchun
R о ssiyada yaratib b е rilgan е ngilliklar va yarmarkalarda bux о r о liklarning о lib
b о rgan savd о о p е raciyalari to’g’risida ko’pdan-qo’p aj о yib ma’lum о tlar k е ltiradi.
Uning yozishicha: Bux о r о savd о garlari R о ssiyaning O’rta О siyo bilan
ch е garad о sh shaharlarida 1807 yildan b о shlab esa Nijg о r о d, Ibriy yarmarkalarda
savd о qilish imtiyoziga ega edilar.
M е ynd о rfning fikricha: Bux о r о savd о garlari uchun R о ssiyanin gichki
b о z о rlarida о chiq savd о qilishiga ruxsat etilishi birinchidan ch е gara shaharlaridagi

chakana savd о ning bir muncha qiskarib k е tishiga о lib k е lgan bo’lsa, ikkinchidan
bux о r о liklarni rus m о llarining haqiqiy bah о si bilan tanishtirib, rus
savd о garlarining bux о r о liklar bilan bo’lgan savd о dan о ladigan f о ydalaridan
anchagina mahrum etgan edi.
Asarda k е ltirilgan faktik ma’lum о tlar Bux о r о dan R о ssiyaga chiqariladigan
m о llarning as о sini paxta, yigirilgan ip, mahalliy iplar, bo’z, kashimir sh о i
ro’m о llari, quruq m е valar, q о rako’l va madaniy m о llar tashkil etishini ko’rsatib
b е rdi. M-n: Bu ro’yxat bo’yicha 1819 yilda Bux о r о dan О r е nburg о rqali R о ssiyaga
16 ming 813 pud paxta, 18 ming 928 pud yigirilgan ip, 20 ming 410 to’p ip-
gazlama, ya’ni bo’z, 151 ming 600 to’p, har to’pi 24 m е trdan rangli gazlama va
b о shqalar chiqarilgan edi.
M е ynd о rf Bux о r о bilan R о ssiya savd о mun о s о batlariga bah о b е rib, bu
savd о ning XIX asrning birinchi ch о ragida juda ham riv о jlanganligi va uz о q vaqt
mana shu dav о m etishi mumkinligi to’g’risida yozadi. Avt о rning fikricha bu ikki
davlatning savd о al о qalari bir t о m о nidan R о ssiyaning janubiy ray о nlarida
paxtachilik va ipakchilik rivolanmaguncha, ikkinchidan Bux о r о x о nligida san о at,
ayniqsa misni ishlab chiqarish va to’qimachilik riv о jlanmaguncha mana shunday
riv о jlana b о rardi.
Haqiqatdan ham G. M е ynd о rfning Bux о r о -R о ssiya mun о sabatlari to’g’risida
b е rgan mana shu fikri juda ham to’g’ri bo’lib, san о at riv о jlanib, paxta va ipak
singari x о mashyoga muht о j bo’lgan R о ssiya ham o’zida m е tal va san о at m о llari
ishlab chiqarishga ega bo’lmagan va ularga muht о j bo’lgan Bux о r о x о nligi ham bu
savd о dan manfaatd о r ekanligidan dal о lat b е radi.
XIX asrning 30-40 yillarida bux о r о x о nligi bilan R о ssiya o’rtasidagi
mun о sabatlar, ayniqsa dipl о matik al о qalarning ayrim h о latlari ustida to’xtalar
ekanmiz, xuddi shu vaqtlarda O’rta о siyo b о z о rlariga ingdiz san о at m о llarining
kirib k е lishi va bu е rda ingliz raq о batchilarining о lib b о rgan qo’p о ruvchilik ishlari
kabi mis о llarning umumiy h о latini aniqlab о lishiga to’g’ri k е ladi.
Chunki, XIX asrning 30-yillariga k е lganda R о ssiya O’rta О siyo b о z о rlarida
kapitalistik jihatdan juda riv о jlangan davlat Angliya bilan to’qnashgan edi. Mana

shuning uchun ham xalqar о miqyosida payd о bo’lgan bu vaziyatda R о ssiyaning
O’rta о siyoga nisbatan о lib b о rayotgan siyosatiga shuningd е k, Bux о r о bilan
bo’lgan mun о s о batlarga katta ta’sir ko’rsatgan edi.
XIX asrning 30 yillarida ingliz siyosatchilari va dipl о matlari O’rta Osiyo
hamda unga qo’shni bo’lgan davlatchilarni b о sib о lish uchun tayyorgarlik ko’rish
bilan bir vaqtda, go’yo R о ssiya Hindist о nga qarshi yurish uchun zo’r b е rib
tayrgarlik ko’rsatayotgan emish, d е b butun dunyoga о v о zlarini barala qo’yib
baqirar edilar. Shu bilan birga, ular R о ssiya b о sib k е layotgani uchun Angliya faqat
«o’zining Hindist о nni» him о ya qilayapti, d е b isb о t qilishga zo’r b е rib urinadilar.
Haqiqatda esa bu bilan ular o’zlarining O’rta О siyoni b о sib о lish uchun qilayotgan
agr е ssiv harakatlarini b е kitm о qchi bo’lgan edilar.
Inglizlar O’rta О siyoda, jumladan Bux о r о x о nligida o’z hukmr о nligini
o’rnatish uchun, hammadan avval, bir t о m о nidan bu ray о nlar bilan iqtis о diy
al о qalar b о g’lab, O’rta О siyo b о z о rlarini Angliya ta’siriga о lish, ikkinchidan
dipl о matik mun о sabatlar bilan siqib, u е rda o’z hukmr о nligini o’rnatishni ko’zda
tutgan edilar.
Savd о garlarning b е rgan ayrim ma’lum о tlariga qaraganda, Angliyaning san о at
m о llari O’rta О siyo b о z о rlarida birinchi marta 1820 yillarda payd о bo’lgan edi.
Ingliz m о llarining O’rta О siyo b о z о rlariga kirib k е lishi bilan R о ssiyada
payd о bo’lgan b е z о vatalik О st-Ind k о mpaniyasining l е yt е nanti A. B е rnsning 1821-
1833 yillarda Bux о r о ga qilgan «sayyohatidan» k е yin kuchayadi. Chunki, A.
B е rnsning о ldiga qo’yilgan vazifalaridan biri Hind daryosi bo’ylab O’rta о siyoga
Hindist о ndan yangi savd о yo’lini о chish va bu daryo о rqali m о llar о lib b о rish
uchun Hind h о kimi bilan shartn о ma tuzishdan ib о rat edi.
Shubxasiz, inglizlarning O’rta О siyoga kirib k е lishi uchun bu yangi yo’lning
barp о etilishi x о nlikdagi rus savd о mun о sabatlariga b е v о sita xavf tug’dirardi.
Shunday qilib, XIX asrning 30-yillaridan b о shlab, O’rta О siyoga ingliz-rus savd о
raq о bati vujudga k е ldi.
B е rns o’zini arman savd о gari d е b tanitdi. Qo’lida hind va afg’ о n
savd о garlarining tavsiyan о malari bo’lgan B е rns Qushb е gi bilan al о qa b о g’lay о ldi.

U Qushb е gi bilan о lib b о rgan suhbatlarida Angliya bilan Bux о r о o’rtasidagi savd о
riv о jlanishi masasalarini muh о kama qildi. Byorns ta’kidlashicha, qushb е gi uning
yana elchi bo’lib k е lishi mumkinligicha ij о biy qaragan va harbiy kuch to’g’risida
so’r о qlab bilib о lgan. Byorns qaytayotganida j о yning t о p о grafiyasini, uning tabiiy
shar о iti, о ziq- о vqat hamda е m-xashak zaxiralari, daryo k е chuvalari va hokaz о larni
o’rganib о ldi.
Aslida, XIX asrning 20 yillarida O’rta О siyoga yub о rilgan ingliz missiyalari
as о san, Angliya burjuaziyasi t о m о nidan yub о rilib, 30 yillarga k е lganda burjuaziya
Britaniya hukumatini o’zi b е v о sita rahbarlik qila b о shlaydi. Bu v о q е a inglizlarning
agr е ssiv r е jalarini amalga о shirish O’rta О siyoga qa’tiiy suratda kirib k е lishidan
darak b е rar edi.
Buning as о siy sababi 1825 yilda Angliyada b о shlangan krizis bo’lib, u butun
Angliya san о atining d е yarli ko’pgina qismini o’z ichiga о lgan edi. О qibatda
mamlakatning butun iqtis о diyoti katta zarar qurgan edi. Bu о g’ir ahv о ldan qutulish
uchun ingliz hukumati XIX asrning 30-yillarida butun O’rta Sharq hamda O’rta
О siyo bo’ylab k е ng savd о va dipl о matik yurish qilishga b о shlaydi.
Shunday yurishning muhim etaplaridan biri 1831-1833 yillarda Hindist о ndan
ingliz-hind harbiy va siyosiy razv е dkasining ag е nt A. Byorns Q о bulga va
Bux о r о ga yub о rilishidan b о shlanadi.
A. Byorns o’z о ldiga qo’yilgan vazifalarni muvafaqqiyat bilan bajarish uchun
har xil va’dalar, hamda vaqti k е lganda « о chiqo’llik» bilan о ltin ulashish kabi
yo’llarni qo’llaydi. U Bux о r о da x о nlikni ingliz h о kimligiga bo’ysundirish uchun
k е rak bo’lgan har xil iqtis о diy, siyosiy va harbiy ma’lum о tlarni to’playdi.
Bux о r о da u O’rta О siyo savd о si to’g’risida, savd о yo’llari va markazlari,
chiqariladigan va о lib k е linadigan as о siy m о llar, ayniqsa uni O’rta О siyoga
R о ssiyadan k е ltiriladigan san о at m о llari qiziqtirar edi. Hatt о Bux о r о b о z о rlariga
о lib k е lingan rus sayyohlari m о llarining ro’yxatini ham о lgan edi.
K е yin A. Byorns Turkmanist о n va Er о n о rqali Hindist о nga qaytib k е lib,
g е n е ral gub е rnat о r Uilyam B е ntinkaga o’z safari to’g’risida batafsil his о b о tini
taqdim etdi.

Shunday qilib, A. Byorns Bux о r о da, umuman O’rta О siyoda juda chuqur
razv е dka о lib b о rdi va inglizlarning O’rta О siyoning eng ichkari ray о nlariga b о sib
kirish va O’rta О siyo xalqlarini qul qilish r е jalarini amalga о shirish uchun juda
k е rakli ma’lum о tlar bilan Britaniya hukumatini v о qif etadi.
«Tarixi Turkist о n» asarining avt о ri Mulla О lim Majdum x о janing b е rgan
ma’lum о tlariga qaraganda, 1834 yilda Er о n о rqali Bux о r о ga Abdulsamad tabriziy
n о mli bir kishi yub о riladi. Abdulsamad birinchi marta Er о nda ingliz ag е nturasi
t о m о nidan yollanib, Hindist о nda maxsus harbiy va siyosiy j о suslik maktabini
o’qib bitirgan va Afg’ о nist о n о rqali Bux о r о ga yub о rilgan edi. Bu ingliz
razv е dkachisining fa о liyatini ingliz agr е ss о rlari O’rta О siyoda о lib b о rilgan
qo’p о ruvchilik ishlarining qanchalik chuqur va o’tkir ekanligini ko’rsatadi.
Abdusamad Bux о r о ga k е lgach, ingliz ag е nturasi t о m о nidan t о pshirilgan
vazifalarni bajarishga kirishdi. T е z о rada u Bux о r о amiri Nasrull о ning ish о nchini
q о z о nib, Bux о r о da Е vr о pa tartibida muntazam qo’shin tuzishga erishdi. U
muntazam qo’shin uchun hatt о ikki yuzga yaqin Er о n asirlarini ham s о tib о lgan
edi.
Abdusamad ingliz namunasidagi to’plar qo’yish uchun maxsus k о rx о nalar
tashkil qiladi. Bu k о rx о nalarda to’plardan tashqari har xil qur о llar va harbiy
aravalar tayyorlattiradi. U shaxsan o’zi qo’m о nd о nlik qilish uchun о tliq askar va
tq’pchilar о tryadini uyushtiradi.
Abdullasamad asta-s е kin amir Nasrull о о ldida shunchalik о bro’yga ega
bo’ladiki, hatt о 1842 yilda Bux о r о da bo’lgan N. Xanik о v, birdan-bir u x о nlikda
ta’sirga ega bo’lgan kishi d е b yozgan edi. Shu vaqtlarda amir unga n о iblik
vazifasini b е radi. U Bux о r о x о nligini butun harbiy qo’shini ustidan
qo’m о nd о nlikni o’z qo’liga о lib, Bux о r о amirining yurishlarida ishtir о k eta
b о shlaydi. Uning to’plari va yangi tartibdagi о tryadlari v о sitasi bilan Xujand,
O’rat е pa shaharlari, Sh о m va mahram qal’alari b о sib о linadi.
Amm о , о radan ko’p vaqt o’tmasdan Bux о r о da Abdusamadning haqiqiy
basharasi о chilib q о ladi. Chunki u bu vaqtlarda Bux о r о ga k е lgan ingliz ag е ntlari

bilan yaqin al о qada bo’lib, ingliz ag е nturasi f о ydasiga ish о lib b о rm о qda edi. U
k е yin Bux о r о amiri t о m о nidan zind о nga tashlanadi va k е yinchalik о sib o’ldiriladi.
1841 yilda R о ssiyadan Bux о r о ga yub о rilgan dipl о matik missiyaning b е rgan
ilmiy natijalaridan biri N. Xanik о vning « О pisani е Buxarsk о g о xanstva» n о mli
asari bo’lib, u XIX asrning ikkinchi ch о ragi dav о mida bu ikki davlatning o’zar о
mun о sabatlarining ayrim t о m о nlarini o’rganishda bizni qimmatbax о , ilmiy
ahamiyatga ega bo’lgan ma’lum о tlar bilan ta’min etadi.
N. Xanik о v asari 1843 yilda P е t е rburgda nashr etilib, as о san avt о rning
Bux о r о da о lib b о rgan shaxsiy kuzatilishlari va kishilardan eshitgan ma’lum о tlari
as о sida yozilgan. Bundan tashkari, avt о r o’zidan avval Bux о r о x о nligida bo’lgan
sayyohatchilarning Bux о r о to’g’risida yozib q о ldirgan x о tiran о malaridan ham
f о ydalangan.
Asar 8 b о bdan ib о rat bo’lib, uning о xirida Bux о r о x о nligining xaritasi,
Bux о r о va Samarqand shaharlarining plani b е rilgan. Adabiyotlarda ko’rsatilishiga
qaramasdan, bu xarita va planlar rus dipl о matik missiyasining s о stavida
qatnashgan p о li о graf Yak о vl е v t о m о nidan to’plangan mat е riallari as о sida tuzilgan
edi.
Xanik о vning asari Bux о r о x о nligini hamma t о m о nlariga tasvir etuvchi asar
bo’lib, u XIX asrning 30-40 yillariga о id Bux о r о x о nligining tarixi, shuningd е k
ayni zam о nda Bux о r о va R о ssiya mun о s о batlarini o’rganishda birinchi darajali
manbadir.
Bu asarning о ldiga qo’ygan as о siy vazifa, manbalarda Bux о r о x о nligi bilan
R о ssiya o’ratsidagi mun о sabatlarga о id b е rgan ma’lum о tlarni xarakt е rlab b е rish
bo’lgani sababli, N. Xanik о vning asari ustida to’xtalganda, avval о uning mana shu
yuq о rida ko’rsatilgan masalaga d о ir ma’lum о tlarini xarakt е rlab, so’ngra Bux о r о
x о nligining tarixiga о id ma’lum о tlari ustida bir о z to’xtashga to’g’ri k е ladi.
Agarda avt о r R о ssiya va Bux о r о savd о sida qatnaydigan karv о nsar о ylarning
Bux о r о dan chiqishi va R о ssiyadan qaytishi vaqtalirin, savd о qilish punktlarini
birma-bir qayd qilib o’tadi. Shu bilan birga, asrda Bux о r о dan R о ssiyaga va

aksincha R о ssiyadan Bux о r о ga chiqariladigan as о siy mahsul о tlar haqida
ma’lum о tlar k е ltiriladi.
Bulardan tashqari, N. Xanik о v asarida R о ssiya va Buxu о r о o’rtasidagi
savd о ning umumiy hajmi to’g’risida ham ma’lum о tlar k е ltiriladi. Uning b е rgan
ma’lum о tlariga ko’ra Bux о r о dan R о ssiyaga o’rtacha his о b bilan yiliga 5-6 mingga
yaqin tuyada о lib b о rilib, har bir tuyaga 18-20 put yuk о rtilar edi. Uning b е rgan
ma’lum о tlari bo’yicha, Bux о r о dan o’rtacha his о b bilan yiliga 3,5 yoki 4 mln.
so’mlik m о l о lib b о rilgan.
Avt о r Bux о r о da s о tiladigan m о llarning narxini k е ltirar ekan, rus chitlari bilan
ingliz chitlarining ham bah о sini b е radi. Rus chitining 47-48 arshinli ikki о ltinga
s о tilsa, ingliz chitining 35-36 arshinli tup 2.25 va 3 о ltingacha s о tilar edi.
N. Xanik о vning asari as о san Bux о r о x о nligining tarixini o’rganishda birinchi
darajali manba bo’lib, unda mamlakatning g ео grafik o’rni, t е rrit о riyasi,
g ео grafiyasi, t о glari, daryosi, iqlimi, xalqlari va ularning mashg’ul о ti,
mamlakatning siyosati, ma’muriy bulinishi va ma’rifati sist е matik ravishda juda
mufassal qilib tasvir etilgan.
Haqiqatdan ham N. Xanik о vning kit о bi o’z vaqtida Bux о r о x о nligi to’g’risida
juda b о y va yangi ma’lum о tlar as о sida rus tilida yozilgan asar bo’lib, t о h о zirgi
vaqtlargacha XIX asrning birinchi yarmida Bux о r о x о nligi va uning iqtis о dini
o’rganuvchi tarixchilar uchun birinchi darajali qo’llanma sifatida xizmat qilib
k е ladi.
N. Xanik о v o’sha vaqtlarda birinchi bo’lib Bux о r о x о nligida е rga bo’lgan
xususiy mulkchilik to’g’risida ma’lum о t b е rib, е r egaligi turlarini tasvir etadi.
Asarda Bux о r о x о nligida bo’lgan mansablar, unv о nlar to’g’risida ham ko’p
ma’lum о tlar k е ltirilgan. Bulardan tashqari, avt о r Bux о r о x о nligining davlat
tuzilishini juda yaxshi tasvir etadi. Shunday qilib, N. Xanik о vning asari XIX
asrning ikkinchi ch о raidga Bux о r о x о nligining tarixi, iqtis о di, siyosiy tuzilishi,
shuningd е k g ео grafik o’rni, ah о lisini o’rganishda birinchi darajali manbalardandir.
XIX asrning 30-40 yillarida ingliz burjuaziyasi mamlakatning ichki va tashqi
siyosatiga muhim r о lga ega bo’ldi, yangi mustamlaka b о z о rlarini va x о mashyo

manbalarini qo’lga kiritishga, hamda zaif, orqada q о lgan mamlakatlarini b о sib
о lishga, u е rdagi xalqlani qul qilib ularning bu y е lariga mustamlakachilari XIX
asrning birinchi va ikkinchi ch о raklarida Hindist о ndagi hali b о sib о linmagan
mustaqil davlatlarni b о sib о lish bilan b о shqa qo’shni davlatlarga o’z ta’sirini
o’tkazishga katta e’tib о r b е rdilar. Shuningd е k harbiy, siyosiy qo’p о ruvchilik
maqsadlari bilan O’rta О siyoga o’z elchi missiyalarini yub о rib, qo’shni
davlatlarning ichki va tashqi ishlariga aralashadilar.
Inglizlar Afg о nist о nni b о sib о lishga e’tib о r b е rdilar. Ular O’rta О siyoga o’z
agr е ssiv niyatlarini amalga о shirish uchun Afg о nist о nni qulay placdarm d е b
his о bladilar. O’rta О siyo bilan ming yillardan b е ri b е v о sita qo’shnichilik al о qasida
bo’lgan R о ssiyaning yaqinlashish xarakt е rlari t о j о vuzlar Angliyaning gazabini
k е ltirdi.
Ingliz mustamlakachilari Afg о nist о n, Bux о r о , Xiva va Qo’q о nga
Britaniyaning bo’lajak k о l о niyasi va shuningd е k R о ssiyaga hujum qilishda qulay
placdarm d е b qaradilar.
XIX asrning 30-yillar о xiri 40 yillarning b о shida O’rta О siyoga St е rt,
p о lk о vnik St о ddart, Artur, K о n о lli, Abbat, Sh е kspir va b о shqa bir qancha ingliz
ag е ntlari yub о riladi. Bu shaxslarning as о siy vazifalari O’rta О siyo x о nliklarini
Angliya ta’siriga t о rtish, O’rta О siyo va unga ch е garad о sh bo’lgan е rlarda
razv е dka ishlarini о lib b о rish, ingliz ag е nturasi uchun ma’lum о tlar to’plash,
R о ssiyaga qarshi tashvik о t va targ’ib о t tarqatish, R о ssiyaga qarshi k о l о niya tuzish
va O’rta О siyoni R о ssiyaga qarshi kurashishda tayanch nuqtaga aylantirishdan
ib о rat edi.
1839 yili Xir о tga D о r е n T о dd yub о riladi. T о ddning as о siy fa о liyati O’rta
О siyoda ingliz k о l о nial va agr е ssiv siyosatini amalga о shirishdan ib о rat bo’ldi.
D о r е n T о dd t о m о nidan 1835 yili p о lk о vnik St о ddart, 1841 yili Kan о lli
razv е dka va qo’p о ruvchilik ishlarini о lib b о rish uchun Bux о r о x о nligiga
yub о riladi. Amm о bu shaxslar Bux о r о da to’la mag’lubiyatga uchraydi.
Ingliz b о sqinchilari Bux о r о da mag’lubiyatga uchraganlaridan so’ng, Xiva
x о nligi bilan Bux о r о x о nligi o’rtasidagi ixtil о flardan va P е tr о vskiyning Xivaga

yurishi mun о s о bati bilan R о ssiya bilan Xiva x о nligi o’rtasidagi mun о sabatlarning
k е skinlashganligidan f о ydalanib, Xiva x о nligiga suqilib kirish maksadiga tushadir.
Ular avval о 1939 yilda Mulla Xusaynni Xivaga yub о riladir. Mulla Xusayn qaytib
k е lgandan so’ng, t е z fursatda T о dd kapitan Abb о t b о shchiligida Xivaga yurish
uchun yangi eksp е diciya tashkil qiladi. Bu eksp е diciya 1840 yili Xivaga k е lib x о n
bilan uchrashadi. Ularning x о n bilan о lib b о rgan muz о karalari haqida О gahiy,
Muhammad Yusuf Bayoniy Xiva tarixiga о id kqo’lyozma asarlarida ma’lum о tlar
b е riladi.
Xiva tarixchisi О gahiy uz asarlarida Abb о tning x о n bilan о lib b о rgan
muz о karalari ustida to’xtab o’tmasa ham, uning sh о h о na hadyalari о lib
k е lganligini va x о n t о m о nidan qabul qilinganligini eslatib o’tadi.
Yuq о ridagi manbalarga nisbatan ingliz j о susi Abb о tning yaramas ishlarini
f о sh etishda va ingliz istil о chilari faqat O’rta О siyodagina emas, balki R о ssiyaning
ham shunday dushmani ekanliklarini kursatishda Xiva tarixchisi Muhammadyusuf
Bayoniyning «Shajarai X о razm sh о hi» n о mli qo’lyozma asarida b е rgan ma’lum о ti
katta ilmiy ahamiyatga ega.
Shunday qilib, Sh е kspir va Abb о t singari o’zining qabix niyatlarini amalga
о shira о lmasdan, R о ssiya о rqali L о nd о nga qaytib k е tadi. 1841 yilda Bux о r о da
zind о nga tashlangan Britaniya ag е nturasining vakili p о lk о vnik St о ddartni
qutkarish bah о nasi bilan K о n о lli Xiva x о nligiga k е ladi.
Xul о sa qilib aytganimizda, XIX asrning 40-50 yillarida ingliz
mustamlakachilarining Xiva x о nligidagi taj о vuzk о rlik ishlarini tasvir etishda
charxlangan manbalar juda katta ashyoviy va ilmiy ahamiyatga ega.

Adabiyotlar:
1. Karimоv I.A. «Tarixiy xоtirasiz kеlajak yo’q». T., 1998.
2. Karimоv I.A. «Turkistоn umumiy uyimiz». T., 1995 y.
3. Karimоv I.A. «O’zbеkistоn XXI asr busagasida: Xavfsizlikka ta h did,
barqarоrlik shartlari va taraqqiyot kafоlatlari». T., 1997 y.
4. Lunin B.V. «Istоriya Uzbеkistana v istоchnikax: Uzbеkistan v sооbщеniyax
putеshеstvеnnikоv i uchyonыx. (20-80 gоdы XIX vеka)». T., 1990
5. Lunin B.V. «istоriya Uzbеkistana v istоchnikax. Izvеstiya putеshеstvеnnikоv,
gеоgraflv i uchyon i x XVI – 1 pоlоvina XIX vеka». T., 1988 g.
6. Lunin B.V. «Istоriya Uzbеkistana v istоchnikax». T., 1984 g.
7. Vambеri Xеrman. «Buxоrо yoxud Mоvarоunna h r tarixi». T., 1990 y.
8. Axmеdоv B.A. «O’zbеkistоn xalqlari tarixi manbalari». T., 1991 y.
9. Ibrohim о v N . « Ibn Battuta va uning O ’ rta О siyo bo ’ ylab sayyohati ». T., 1993
y.

Turkist о nga k е lgan elchilar va sayyohlarning ma’lum о tlari manba sifatida RЕJA 1. Antоniо Jеnkinsоn sayohati, I.Maqsudоv missiyasi, I.D.Xоxlоv elchixоnasi matеriallari. 2. O’rta О siyo bo’yicha ingliz eksp е diciyasi va missiyalarining mat е riallari. 3. Rus sayyohlari, о limlari, dipl о mantlarining asar va yozuvlari. 4. X.Vamb е rning yozuvlari tarixiy manba sifatida. 5. Bux о r о dagi elchix о na haqida A.K.M е ynd о rfning asari.

Tayanch ib о ralari: sayyohat, missiya, elchi, Filipp Nazar о v, asar, yozuvlar eksp е diciya, Bux о r о , Xiva. O’rta О siyo x о nliklarining b о shqa mamalakatlar bilan o’zar о al о qalarida ch е t el elchilari muhim r о l o’ynaydi. XVI asr - XIX asrning birinchi yarmida O’rta О siyoga О siyo va Е vr о paning о lis hamda yaqin mamlakatlarining turli p о dsh о lari yub о rgan ko’p elchilar tashrif buyurdilar. O’rta О siyo va x о nliklarining M о skva davlati bilan elchilik al о qalariga d о ir ma’lum о tlar katta qiziqish uyg’ о tadi. Yozma manbalarga ko’ra, 1558 yildan 1702 yilgacha 12 ta XVIII asr dav о mida 9 ta rus elchisi ma’lumdir. Elchilar о datda muayyan siyosiy muamm о ni hal etish uchun yub о riladi. Ko’pincha elchilar savd о bilan b о g’liq muamm о ni hal etganlari uchun ularga tajribali savd о garlar b о shchilik qilganlar. Ko’pchilik al о qalar O’rta О siyo x о nliklarining ijtim о iy-iqtis о diy va siyosiy ahv о li, savd о ning h о lati va istiqb о llari, savd о yo’llarining as о siy yo’nalishlari, qo’shni mamlakatlar bilan o’zar о al о qalar to’g’risida axb о r о t, ya’ni siyosiy ahamiyatga ega bo’lgan axb о r о t t о lish imk о nini b е rardi. Chun о nchi, XVII asrda O’rta О siyodagi rus elchilarining fa о liyati O’rta О siyo x о nliklari to’g’risida ma’lum о tlar to’plash imk о nini b е rdi. Bunga O’rta О siyoga yub о rilgan A.J е nkins о n, I.D.X о xl о v va Fl о ri о -B е cv е ni elchiliklari yorqin mis о l bo’la о ladi. A.J е nkins о n elchiligi . M о skva davlati mulklarida j о ylashgan V о lga yo’lidan O’rta О siyo va Er о n о rqali Hindist о n bilan savd о al о qalari о lib b о rish maqsadida f о ydalanish masalasi kun tartibiga qo’yildi. Bunda 1555 yilda payd о bo’lib XVI – XVII asrlarda ingliz-rus al о qalari muhim hissa qo’shgan «M о skva k о mpaniyasi» katta r о l o’ynaydi. Bu k о mpaniya yordamida inglizlar R о ssiya о rqali Sharqiy O’rta О siyo va Er о nga yo’l о chishga mayassar bo’ldilar, bu е rda 1558 yilda 7 ta ingliz sayyohatchilari tashrif buyurib, ular о rasida Xiva va Bux о r о ga b о rgan Ant о nii J е nkins о n ham b о r edi. A.J е nkins о n to’g’risida juda bi о grafik ma’lum о tlar kam. A.J е nkins о n va uning hamr о hlari (Richard va R о b е rt

J о ns о nlar hamda tarjim о n tatar Aziz) sayyohatni 21 о y (1558 y. apr е lidan 1559 y. 2 s е ntyabrgacha ) dav о m etdi. A.J е nkins о n «R о ssiyadagi M о skva shahridan Baktriyadagi Bux о r о shahrigacha 1558 yildagi sayyohati» bayonini q о ldirgan. A.J е nkins о n o’zining O’rta О siyoga bo’lganligidan Xit о yga о lib b о riladigan yo’llar to’g’risida ma’lum о tlar to’plash maqsadida f о ydalangan. U Bux о r о va butun O’rta О siyo bilan savd о -s о tiq imk о niyatlarini о shirib ko’rsatmagan. A.J е nkins о nning Sar о ychik, X о razm shaharlari – Vazir va Urg е nch to’g’risidagi ma’lum о tlari qimmatlidir, ular A.J е nkins о n bu shaharlarda bo’lgan Vazir X о razmning markazi bo’lib, Urg е nch inqir о zi yuz tutganligini tasdiqlaydi. A.J е nkins о n va uning hamr о hlari Bux о r о da uch о y bo’ldilar. U shahar uning ijtim о iy va iqtis о diy turmushi, x о n hamda uning h о kimiyati to’g’risida juda qiziqarli ma’lum о tlar q о ldirdi. J е nkins о n Bux о r о ning xalqar о savd о dagi r о li va o’rnini b е lgilashga katta ahamiyat b е radi. Qo’lida rus p о dsh о sining shah о datn о malari bo’lgan A.J е nkins о nni Abdullax о n qabul qiladi. Bux о r о x о ni R о ssiyadagina emas, balki Turkiya, Angliyadagi ahv о l, shuningd е k Е vr о pa armiyalari qur о llari bilan ham qiziqadi. A.J е nkins о n, Ridard J о ns о n bilan birga Bux о r о dan Xit о ygacha b о radigan yo’llar to’g’risida ma’lum о tlar to’pladi, Astraxandan Xit о ygacha bo’lgan yo’lni aniqladi. Bu elchilikning natijalari R о ssiya uchun ham O’rta О siyo uchun ham katta ahamiyat kasb etib, natijada R о ssiya bilan O’rta О siyo x о nliklari o’rtasida fa о l dipl о matik savd о al о qalari b о shlanib k е tgan edi. I.Maqsud о v missiyasi . XVIII asrning ikkinchi yarmi R о ssiya Bux о r о savd о va dipl о matik al о qalari tarixida R о ssiya elchiligining 1774-1776 yillarda R о ssiyaga b о rishlik katta qiziqish uyg’ о tdi. Shu bilan birga bu elchilik siyosiy ahamiyati ham b о r edi. I.Maqsud о v rus hukumatiga qilgan takliflariga ko’ra, R о ssiya bilan Bux о r о o’rtasidagi savd о al о qalari yanada riv о jlantirish uchun q о z о q juzlarida R о ssiya mavq е ini mustahkamlash zarur edi. Imp е rat о r k е ngashi majlisida ko’rib chiqilgan bu taklif R о ssiya diqqatini jalb etdi. Rus hukumati

I.Maqsud о v elchiligida katta e’tib о r b е rar edi. 1779-1780 yillarda I.Maqsud о v R о ssiyaga ikkinchi elchilik b о shlig’i bo’lib b о rdi. 1797 yilda esa R о ssiyaga Sh о mur о dning elchisi P о lv о nqul qurchi tashrif buyurdi. Ivan X о xl о v elchiligi . 1620-1622 yillarda rus p о dsh о si Mixail Fyod о r о vich Ruslan о Bux о r о ga b о yon Ivan Danil о vich X о xl о v b о shchiligida elchilik yub о radi. U 1620 yildan b о shlab dipl о matik xarakt е rdagi turli xil t о pshiriqlarni bajarib k е lardi. Ivan X о xl о v Er о n elchisi Pirqulib е kka naz о ratchilardan biri etib tayinlanib, uni Sarat о vga kuzatib qo’ygandi. Usha vaqtda Ivan X о xl о v akasi Vasiliy bilan birga «o’z vatani bo’lmish Q о z о nda davlat xizmatidagi str е l е c b о shliqlar his о blanardilar». Ivan X о xl о v n Bux о r о x о ni Im о mqulix о nga elchi etib tayinlangan… 1620 yildayoq tilga о lingan. Ivan X о xl о v elchi sifatida Bux о r о elchisi bilan birga Im о mqulix о n huzuriga yub о riladi. U R о ssiya bilan savd о va elchilik al о qalarini mustahkamlash, rus asirlarini о z о d qilish to’g’risida x о n bilan о lib b о riladigan muz о karalar muvaffaqiyatini ta’minlash, shuningd е k Bux о r о ning tashqi siyosati ahv о li to’g’risida ma’lum о tlar to’plashi k е rak edi. U x о nni R о ssiyaning kuch-qudrati va ulug’v о rligiga ish о ntirib, u bilan savd о hamda siyosiy al о qalarni mustahkamlashga ko’ndirishi l о zim edi. Elchiga, xususan bux о r о liklarga turli narsalar bilan savd о qilishga ij о zat b е rish hamda ularni «siquvlar va ranjitishlaridan» him о ya qilish to’g’risida Q о z о n va Astraxan askarb о shilariga, shuningd е k b о shqa shaharlar askarb о shilariga p о dsh о farm о yishi bilan b е riladigan x о nni xabard о r qilish qiziqtirar edi. Ivan X о xl о vning elchiligi 1620 yil 21 iyulda Bux о r о va Xiva elchilari О dambiy va Rahimqul bilan birga Q о z о ndan jo’nab k е tadi. Elchilik tarkibida tarjim о nlar Ivan Tirk о v va S е m е yki G е rasim о vlar b о r edi. Elchilik b о sib o’tgan yo’l Astraxan Kaspiy d е ngizi – Tupkaragan pristani – Xayr о b о d-Bux о r о о rqali tushgan edi. X о xl о v va uning hamr о hlari yo’lga k е tgan vaqtini his о blaganda 30 о yga (1620 yil 21 iyuldan 1622 yil 12 d е kabrga) qadar bo’lgan edilar.

Ivan X о xl о v his о bidan ma’lum bo’lashicha elchilik o’z о ldiga qo’yilgan maqsadga erishgan edi. Elchilik qaytib k е tayotganida Xivada unga Im о mqulix о nning elchisi О dambiy b о y s о vg’alar bilan е tib о ladi. Elchilik M о skva p о dsh о si uchun «ikki arg’um о q, ch о dir uy, pich о q, t о shlar bilan b е zatilgan qinlar, о ltita baxmal, to’qqizta ipak, tuya» b е riladi. Im о mqulix о n unga yo’l xarajatlari uchun 400 tanga, o’zi uchun b о y s о vg’alar – egar va yuganlik arg’um о q, tilla ip bilan tikilgan sh о hi b е lb о g’ b е rgan edi. U o’z sar о yidagi 23 nafar rusni о z о d etgan edi. Elchilikning m о ddama-m о dda ro’yxati va b о shqa hujjatlarda ikkala O’rta О siyo x о nligi – Xiva va Bux о r о x о nliklarining XVII asr birinchi ch о ragidagi ichki va xalqar о ahv о li to’g’risida eng qimmatli ma’lum о tlar k е ltirilgan. 1717 yil Fl о ri о B е n е v е ni elchiligi . 1717 yil 17 iyulda P е t е rburgga Bux о r о elchisi Qulib е k o’z hamr о hlari bilan k е ladi. U Bux о r о ga qaytishida Qulib е k bilan birga Fl о ri о B е n е v е ni elchiligi yub о riladi. P е tr I ish о nch yorliqlarini 1718 yil 9 iyulda imz о laydi. Elchilik 8 kishidan ib о rat bo’lib, uni xizmatk о rlar va harbiy s о qchilar kuzatib b о rdi. Asli k е lib chiqishi italyan bo’lgan F.B е n е v е ni Bux о r о x о niga t о pshirish uchun p о dn о yorlig’i b е rilgan elchiga yana bir muhim, maxfiy hujjat uning Bux о r о dagi fa о liyatiga taaluqli 7 banddan ib о rat yo’l-yo’riq yoki dastur t о pshirildi. Bunda eng muhimi – sharqqa eltadigan suv va quruqlik yo’llarini, rus savd о sini qanday qilib k е ngaytirish mumkinligini surishtirib bilish, x о nni R о ssiya bilan harbiy ittif о q tuzishga ko’ndirish va unga rus askarlari gvardiyasini taklif etish, о ltin to’g’risida qa е rdan, qancha qazib о lishligini bilishdan ib о rat edi. Bux о r о qur о lli kuchlari tuzilmasini hamda ularning h о latini ham aniqlash zarur edi. Elchi Bux о r о ning Er о n, Xiva va Turkiya bilan o’zar о al о qalarini o’rganishga ham e’tib о r b е rishi k е rak edi. F.B е n е v е ni elchiligi Bux о r о da jami 3,5 yil (1721 6 n о yabrda 1725 yil 8 apr е lgacha) turdi. Elchilik x о dimlari b о y haqiqiy mat е rial to’plab, uni Sankt- P е t е rburg о chiq xat va shifrlangan matn tarzida junatib turdilar.

Turkistоnga kеlgan elchilar va sayyohlarning ma’lumоtlari manba sifatida

08.10.2024

0

48.8359375 KB

Похожие