Usturshona hududida o’ rta asrlar moddiy madaniyati Режа: 1.Usturshonaning ilk o‘rta asr o‘troq dehqon madaniyati 2. Usturshonaning ilk o‘rta asr shahar madaniyati 1

O‘zbekiston nafaqat O‘rta Osiyoning balki, Qadim Sharqning sivilizatsiya o‘choqlaridan biri hisoblanadi. Bu hududning qadimgi madaniy vohalari qatoriga Sug‘d, Xorazm, Baqtriya o‘lkalari bilan bir qatorda Ustrushona mamlakatini ham kiritish mumkin. Ustrushona atamasi dastlab xitoy manbalarida: Suduyshana, Shuaydushana, Sudushina, Szebutseyuyna, Sharqiy Sao, Sudulishina, Sao; arab, fors manbalarida: Surushona, Sutrushona, Osrushona, Surushna, Oshrusena, Usrushna, Ustrushane, Ushrusona, Istarafshan tarzida uchraydi. Tarix fanida mazkur atamalarning eng makbuli sifatida Ustrushona nomi q abul qilingan. 1 V asr oxirida eftaliylar, VI asrning ikkinchi yarmidan Turk xokonligi, VIII asrning oxiri IX asrning birinchi choragidan arab xalifaligi, IX asrning oxirlaridan Somoniylar davlati tarkibida bo‘lgan Ustrushona mamlakati Somoniylardan so‘ng amalda mustaqil davlat sifatida faoliyat ko‘rsatmagan. Mug‘ullar bosqiniga qadar Xorazmshoxlar davlati tarkibida bo‘lgan. 2 O‘rta Osiyoda V – VIII asrlarda asosan migratsiya natijasida, aholining keskin o‘sishi, shaharlar aholisining gavjumlashuvi va hududining kengayishi bilan bir qatorda, yangi – yangi qishloq makonlarining bunyod etilishiga ham sabab bo‘ladi. Bu jarayonlar keyingi davr yozma manbalarida ham o‘z ifodasini topgan. Xususan, o‘rta asr tarixchi – geografi al–Istahriyning xabar berishicha, bu davrda Buxoro vohasini oqar suv bilan ta’minlagan 12 shoh ariqdan uchtasining havzasida to‘rt ming qishloq makoni bunyod etilgan. An – Narshohiy ma’lumotiga ko‘ra esa, Buxoro shaxri atrofida savdogarlar tomonidan qurilgan 700 ta qal’a va rabotlar mavjud bo‘lgan. Al-Muqaddasiyning yozishicha, Xorazmning uncha katta bo‘lmagan shaharlaridan biri Mizdahqon atrofida 12 ming qishloq makoni faoliyat ko‘rsatgan bo‘lsa, butun Chag‘oniyonda 16 ming qal’a bunyod etilgan. Va nihoyat, bu borada Yaqubiy Ustrushona mamlakatidagi mavjud 400 ta qal’a – rabot haqida ma’lumot beradi 3 . 1 Негматов Н.Н. “Усрушана в древности и раннем средневековье “, Сталинабад,1957 2 Убайдуллаев И.Ҳ. “Фағнон рустоқининг асрлар тарихига оид айрим мулоҳазалар”// конф.матер. Гулистон 2007. 39 с 3 Пардаев М. Ҳ., Ғофуров Ж.И. Уструшонанинг илк ўрта аср қишлоқ маконлари. Т-2016. 113 -114 с 2

Ustrushona mamlakatining ajralmas bir bo‘lagi hisoblanuvchi Jizzax vohasi o‘zida shahar madaniyatini ikki ming yillik tarixni jamlagan bo‘lib, boshqa madaniy o‘lkalarda bo‘lgani kabi bu hududda ham dastlab qishloq makonlari keyinchalik esa, shaharlar vujudga kela boshlaydi.(1rasm) Jizzax vohasida qishloq makonlari ko‘plab topilgan bo‘lib, ularning tadqiqoti va topilmalar tahlilida o‘zgacha va qiziqarli ma’lumotlarga duch kelamiz. Qishloq makonlarning tarixi va tahliliga to‘xtaladigan bo‘lsak, ular quyidagilar: Qing‘irtepa qishloq makoni. G‘arbiy Ustrushonada rejali asosda qazib o‘rganilgan qishloq makonlarining dastlabkisi Qing‘irtepa yodgorligidir. 1978 yilda O‘z FA Arxeologiya institutining Shimoliy Ustrushona otryadi (rahbari E.B. Qodirov) Jizzax viloyatining arxeologiya yodgorliklari majmuyini tuzish bo‘yicha qidiruv, qazuv ishlarini boshlaydi. Otryad o‘z faoliyati davomida viloyatning asosiy suv manbai hisoblangan Sangzor, Qorasuv, Zominsuv daryolari hamda asosan Turkiston tog‘ tizmalaridan bosh olib janub-shimol yo‘nalishi bo‘yicha oquvchi ko‘plab soy va buloqlar havzasiga alohida e’tibor qaratdi (3a- rasm). Qidiruv tadqiqotlari davomida ayniqsa, Sangzor daryosining o‘rta oqimi havzasida o‘nlab arxeologiya yodgorligi jamlangani qayd etiladi va hisobga olinib, ulardan biri o‘zining hajmi, geografik joylashuv nuqtai-nazardan muhim hisoblangan, Qing‘irtepada planigrafik asosda qazuv ishlari o‘tkaziladi. Qing‘irtepa – Jizzax viloyati, G‘allaorol tumanidagi Obiz qishlog‘ining shimoliy chekkasida, Sangzorning o‘ng qirg‘og‘ida, tabiiy tepalik ustida joylashgan bo‘lib, u to‘g‘ri to‘rtburchak (120x100) shaklga ega, shimol – janub yo‘nalishi bo‘yicha cho‘zilib ketgan. Uning shimoliy – sharq qismida dumaloq shaklda, diametri 30m o‘lchamdagi markaziy imoratlar (ko‘handiz) o‘rni joylashgan. Qing‘irtepaning mazkur qismi balandligi tabiiy tepalik bilan qo‘shib hisoblaganda 20m.ni tashkil etadi. Shimol va janub tomondan umumiy maydoni 2 ga.ga teng, balandligi 1 m. gacha bo‘lgan mavze Qing‘irtepaning markaziy imoratlari poyiga kelib tutashgan.Muayyan vizual tadqiqotlardan so‘ng Qing‘irtepa ilk o‘rta asrlar qishloq makoni xususiyatlarini o‘zida yaqqol ifoda etgan yodgorlik ekanligi ayon bo‘lgach, uning so‘nggi qurilish davriga oid madaniy qatlamlari 3

planigrafiyasini o‘rganishga kirishildi. SHu sababli, 6x6 m hajmda tushirila boshlagan stratigrafik shurf pirovardida katta qazuv maydoniga aylantiriladi. Natijada, atrofi 2,5-3m qalinlikda devor bilan o‘ralgan, 17ta xonadan iborat me’moriy kompleks ochilib undagi xonalar o‘z funksiyasiga ko‘ra, oshxona, omborxona, yotoqxona, mexmonxona va ibodat uchun mo‘ljallangan xonalarga ajratilgan. 4 Qing‘irtepadagi so‘nggi qurilish davrlariga oid devorlarning saqlanishi nisbatan yomon ahvolda bo‘lsada, uning aniq loyihasi qayd etilib, kvadrat shaklidagi, o‘lchamlari 26x26m bo‘lgan me’moriy inshoot ekanligi aniqlangan. Uncha keng bo‘lmagan o‘q koridor inshootni ikki qismga bo‘lgan holda shimol- janub yo‘nalishida o‘tgan. Qurilish kompleksining g‘arbiy qismi ya’ni o‘q koridorning o‘ng tomoni (janubdan hisoblaganda) 5ta xonadan iborat bo‘lib, ularning 4tasi uzun, to‘g‘ri to‘rtburchak, 1tasi kvadrat shaklida. Qurilish majmuasining sharqiy “qanoti” 6ta turli o‘lchamdagi to‘g‘ri to‘rtburchak shakldagi nisbatan kichik xonalardan, 1ta uzunchoq, koridorsimon xonadan tashkil topgan. Ushbu xonalar aksariyatining (6-xonadan tashqari) kirish eshiklari imoratning sharqiy mudofaa devoriga paralel holda ketgan koridor tomonga ochilgan. Koridor esa o‘z navbatida imoratning janubiy tomonida joylashgan markaziy kirish kompleksi bilan tutashgan. Qing‘irtepa qishloq makonining davriy sanasi qayd etilgan moddiy- madaniyat namunalari, xususan, kosagullar, yog‘log‘i (krujka)lar, tor bo‘g‘inli ko‘zalar va orasida turk hukmdorlari tangalari bo‘lgan 35 dona tangalar xazinasi asosida VII-VIII asrlar bilan belgilangan 5 . Shunday qilib, hulosa qilish mumkinki, Qing‘irtepa o‘rnida milodiy VII-VIII asrlarda yirik dehqon, zamindorning qo‘rg‘oni mavjud bo‘lgan. Qo‘rg‘on tabiiy tepalik qir ustida Sangzor daryosining o‘ng qirg‘og‘ida joylashgan bo‘lib, undan chor atrofni kuzatish, nazorat qilish mumkin bo‘lgan. Uning shimol tomonidagi 4 Ўша асар. 72с 5 Ўша асар. 75с 4

markaziy qismida katta xonadon uchun yashash xonalari, mehmonxona, ibodat qilish uchun xona va xo‘jalik xonalari faoliyat ko‘rsatgan. Qing‘irtepaning janubiy qismidagi nisbatan, pastroq mavzelarda qo‘rg‘onning ishlab chiqarish bilan bog‘liq ho‘jalik imoratlari mavjud bo‘lgan . Qal’a qo‘rg‘onga kirish darvozasi ham janub tomonda bo‘lib, darvozadan keng hovliga kirilgan va ko‘tarma yo‘lak (pandus) orqali ikkinchi yarusga, ya’ni qo‘rg‘onning markaziy imoratiga chiqilgan. Arxeologik qazuv ishlari natijalari va ilmiy, qiyosiy tahlillarga ko‘ra, Qing‘irtepa, Ustrushona mamlakatining o‘ziga hos, ilk o‘rta asr turar-joy maskani, mustahkam mudofaa devorlariga ega qishloq me’moriy qurilish imoratining tipik namunasidir. Almantepa I qishloq makoni. Almantepa I yodgorligi Jizzax viloyati G‘allaorol tumani, Qashqabuloq qishlog‘ining sharqiy qismida, Sangzor daryosining o‘ng qirg‘og‘ida joylashgan. Yodgorlik 1982 yilda Jizzax arxeologiya otryadi tomonidan qayd etilib hisobga olingan va o‘sha yili qazuv tadqiqotlari o‘tkazilgan. Almantepa I geografik joylashuv nuqtai-nazaridan atrofdagi arxeologik yodgorliklarga nisbatan bir qator qulaylik va ustuvor xususiyatlarga ega. Yodgorlik ikki yarusli, tashqi ko‘rinishi oval shaklida, g‘arb-sharq yo‘nalishida uzalgan. Uning saqlanib qolgan o‘lchamlari 40x22m, balandligi-12m. Almantepa I ning hovli qismi uning chor atrofida o‘tkazilgan er o‘zlashtirish va qad ko‘targan imoratlar tufayli saqlanib qolmagan. O‘tkazilgan qazuv ishlari natijasida, 6ta xona va uni o‘rab turgan mudofaa devori ochilgan. Imoratning qurilish loyihasi to‘g‘ri to‘rtburchak shaklida bo‘lib, sharq-g‘arb yo‘nalishida cho‘zilgan, qayd etilgan barcha koridorsimon xonalar esa shimol-janub yo‘nalishida qurilgan. Almantepaning qurilish-me’moriy loyihasidan ko‘rinib turibdki, uning imoratlari arxitektura tarixi bilan shug‘ullanuvchi mutaxassislar ta’biri bo‘yicha aytganda sof «taroqsimon-koridorlar» usulida bunyod etilgan. Bu usul taroq tishlari misoli bir-biri bilan yonma-yon qurilgan to‘g‘ri to‘rtburchak shaklidagi, uzun, tor xonalar majmuidan iborat bo‘lib, bunday uylarning tomi aksariyat holatlarda arksimon ko‘rinishda yopilgan. 5