MAVZU: XII I-XV ASRLARDA HINDISTON Reja: 1. Dehli sultonligining paydo ho 'lishi. 2. Roziya Sulton -musulmon sulolalaridagi ilk ayol hukmdor sifatida 3. Dehli sultonligining kuchayishi (1296 -1316). 4. Tug 'loqlar sulolasining hokim iyat tepasiga kelishi. 5. Baxmaniylar davlati. 6. Janubiy Hindiston . Vijayanagar imperiyasi. Tayanch atama va iboralar: Pratixarlar, dekaniylar, "turk qoraunas", rajputlar, maxoradja, payakor, chorikor, Dehli, m o‘ g‘ ullar, Dekan, Tu g‘ loqlar, iqto, Baxmaniyl ar, Bidjapur, Xarixira va Bukka, maxapradxan, g 'ulomlar, sayid, xo lisa, mulk, inom, vaqf. Dehli sultonligining paydo b o‘ lishi XIII asr boshlariga kelganda Hindistonda feodal munosabatlar deyarli toiiq shakllanib b o‘ lgan edi. Hududda juda k o‘ plab mayda raj putlar knyazliklari hukmronlik qilib kelardi. Ular doimiy ravishda bir -biri bilan yetakchilik uchun kurashga kirishi tashqi bosqinchilik urushlaridan himoyalanish imkoniyatini cheklagan. XIII asr boshlariga kelganda o‘ rta Osiyo, Gur viloyati ( G ‘arbiy Af g‘ oniston), Eron hududlaridan kelgan musulmon hukmdorlar tomonidan rajp ut knyazliklari orasida eng yirik davlat tashkil etildi. XIII asrning boshlarida Hindistonning shimoliy qismidagi Dehli sultonligining tashkil topishi bevosita o‘ rta Sharq hududlaridan r o‘ y bergan siyosiy hodisalar bilan bogianadi. Turk harbiy zodagonlari qul -g‘ ulomlardan iborat otryadlarga yoki turli jangovar qabilalarning yollanma q o‘ shinlariga tayanib, X -XI asrlarda o‘ rta Osiyoda, Eronda va Af g‘ onistonda k o‘ plab mayda davlatlariga asos s olgan edi. Tez orada ular o‘ rtasida ham keskin kurashlar boshlanib k etdi. Bu kurashiaming avj olish pallasi Shimoliy Hindistonda Pratixarlar davlatining qulashi va uning o‘ rnida rajputlar sulolasi vakillari hukmronlik qilgan k o‘ plab mayda knyazliklarning p aydo b o‘ lishi davriga to‘ g‘ ri keldi. Ular o‘ rtasidagi raqobat va o‘ zaro kurashlar yuqorida

ta'kidlaganimizdek Hindistonda ajnabiylarning hokimiyati qaror topishiga imkon bo ’lib xizmat qildi. Aslida Shimoiiy Hindistonga yurishlar XI asr boshlaridan G ‘aznavi ylar davlatining asoschisi b o‘ lgan Maxmud G ‘aznaviy (998 -1030) davridan boshlangan edi. Garchi u Sind, Panjob, Kashmir, Radjastxon, Gudjarat va Kanaudja kabi shaharlarni talagan va bosib olgan b o‘ lsada, ammo uning real hokimiyati faqatgina M o‘ lton -Lahurda o‘ rnatilgan edi. Bu yerni boshqarish uchun G ‘azna dan alohida noib yubori lgan. Maxmudning vorislari davrida avj olgan taxt uchun kurashlar, ikkinchi tomondan saljuqiylarning hujumi xavfi natijasida davlat markazi Lahurga ko‘ chirildi. XII asrning 70 -yillarid a g‘ aznaviylar va saljuqiylar o‘ rtasida keskin kurashlar boshlangan bir paytdi, bir vaqtlar Maxmud G ‘aznaviy tomonidan bosib olingan Gur hukmdori nisbatan kuch t o‘ plashga erishadi. 1175 -yilda G ‘azna ni, 1186 -yilda Lahurni egallashi oqibatida g‘ aznaviylarnin g Hindistondagi hukmroniigiga chek q o‘ ydi. Muhammad Guriy va uning q o‘ mond onlarining harbiy yurishlari Shimoliy Hindistonda hokimiyat tepasiga harbiy -feodal zodagonlarning kelishi bilan tugadi. Ularning mulklari tarkibiga Lahur, M o‘ lton, Uch, shimoli -g‘ arb da Seiston (Saxvana), shimolda - Samanu, Ganga va Djamna orali g‘ i, Gang va Gogro orali g‘ i, Kanaudja, Aud, Bengaliya kirdi. Bu yerlarning katta qismi Muhammad Guriyning harbiy q o‘ mondonlaridan biri bo‘ lgan Qutbiddin Oybek qo‘ lida edi. Uning qarorgohi dastla b Lahur b o‘ lgan. 1206 - yilda xoxar qabilalari tomonidan lnd sohili yaqinida Muhammad Guriy o‘ ldirilshi natijasida Qutbiddin o‘ zini guriylarning Hindistondagi mulklari sultoni deb e'lon qildi. Shu tariqa Hindistonda Dehli sultonligi deb atalgan davlat paydo bo‘ ldi. XIII asrning oxirgi o‘ n yilligigacha Dehli taxtida hukmronlik qilga n sultonlar g‘ ulomlar sulolasi vakillari deb aytiladi. Sababi ulaming aksariyati qul -askarlar b o‘ lgan g‘ ulomlardan kelib chiqqan edi. Oybekning o‘ limidan keyin turk zodagonlari taxt ga

Badaunning hukmdori b o‘ lgan va vafot etgan sultonning g‘ ulomi b o‘ lmish Shamsiddin Iltutmishni (1211 -1236) o‘ tqazishadi. 1229 -yilda Dehli sultonligi Bo g‘ dod xalifasi tomonidan tan olindi. Aynan uning hukmronligi davrida Hindistonga birinchi marta m o‘ g‘ ul bosqinchilari kirib keldi. Maium ma'noda bu tashqi xavf harbiy zodagonlami taxt atrofida uyushishga majbur etdi. Natijada Shamsiddin bir qancha hududlami sultonlik tarkibiga q o‘ shib olishga muvaffaq b o‘ ldi. Davlatda sultonning mutloq hokimiyati o‘ matilgan bo ’lib , k o‘ tarilgan har qanday isyon shafqatsizlik bilan bostirilgan. U o‘ z xohishiga qarab mansabdomi tayinlagan yoki o‘ liniga mahkum qilib, uning mol -mulkini musodara qilgan. Davlatning barcha muhim ishiari b o‘ yicha yakuniy qarorni qabul qilish ham sult on vakolatida edi. Lekin dastlabki sultonlar o‘ z siyosatini yuritishda maium bir harbiy - zodagonlar guruhiga tayanishga majbur edi. Sababi sultonlikda hali merosiy hokimiyat qoldirish tamoyili joriy qilinmagan edi. Guruhlarga tayanish maium ma'noda keyingi sul tonlarning amalda q o‘ g‘ irchoq hukmdorlarga aylanishiga olib kelgan. Davla tning rasmiy dini sifatida islom eion qilindi, hujjat yuritish, saroy tarixnavisligi va adabiyotida fors tili ustunlik qildi. Roziya Sulton - musulmon suiolalaridagi ilk avol hukmd or sifatida Iltutmishning vorisi Nasriddin Mahmud oiganidan s o‘ ng uning bosh qa o‘ g‘ il farzandlari taxt vorisligi talablariga javob bera olmaydi 1232 -yiIda Iltutmish Dehliga qaytib keladi va vazirlari va amirlarni yi g‘ ib, xalqni sevuvchi, muhim davlat qaror lar i qabul qila oladigan qizi Roziya xotinni taxt vorisi etib tayinlaganligi ni maium qiladi. Sulton haramidagi Roziyaning onasi Turkon xotin katta obr o‘ ga ega edi. 1236 - yil Iltutmish Yuqori Panjobda b o‘ lgan jangda yaralanib, saroyga qaytadi va tezda vafot eta di. Sulton o‘ limi Turkon xotin va sultonning boshqa xotini Shoh Turkon (Ruknaddin Fir uzsho hning onasi) o‘ rtasida raqobatni keltirib chiqaradi. Saroy ahli va harbiylar ikki guruhga boiinib qoladi. Bir guruh amirlar taxtni merosx o‘ r Roziyaga o‘ tishini ist aga n b o‘ isa, boshqa guruh amirlari esa taxt o‘ g‘ il farzand, Lohur hokimi Ruknaddin Firuzshohg a o‘ tishi

kerak deb hisoblaydi. Oxir oqibatda Ruknaddin taxtga o‘ tqaziladi. Tez orada Shoh Turkon boshqaruvni o‘ z q o‘ Iiga olib, lltutmishning boshqa bir o‘ g‘ li-Q ut bid dinni o‘ ldirtiradi. Tezda lltutmishning yana bir o‘ gii, G ‘iyosiddin Muhammadshoh soliq toia shdan bosh tortadi. Panjobda turk amiri Malik Sayfiddin isyon k o‘ taradi. Isyonni bostira olmagan Ruknaddin ular tomoniga o‘ tishga majbur b o‘ ladi. Poytaxtda b o‘ lsa , Ro ziya va Shoh Turkan o‘ rtasida kurash kechadi. Roziyaga qarshi fitna tayyorlandi. Ammo u am alga oshmay qoladi. Shoh Turkan qamoqqa olinib, Roziya sulton deb eion qilinadi. Firuzshohning boshqaruvi atiga olti oyu 28 kun davom etdi Roziyaning buyru g‘ i bil an F iruzshoh qamoqqa olinadi va 1236 -yil 9 -noyabrda qatl qilinadi. Taxtga kelgan Roziya Shamsi ylar sulolasining an'ana va tartiblarini qayta tikladi. Hukmronligining ilk yilida tangalar zarb qildiradi. L'nga «Umdat an - nisvon malika -i zamon sulton Roziya bin ti Shamsiddin iltutmish» («Ayolllar tayanchi, zamon malikasi sulton Roziya Shamsiddin Iltu tmish qizi») so‘ zlari yozilgan. Iltutmishning sobiq qullaridan biri Malik Ixtiyoriddin Oltiniy bo ’lib , u iqto tarzida Baran viioyati va Tabar qal'asini olgan edi. 1240 -yilda Ixtiyoriddin Oltiniy q o‘ zg‘ olon k o‘ taradi. 1240 -yil 3 -aprelda Roziya unga qarshi q o‘ shin bilan chiqadi. Bosh q o‘ mondoni Jamoliddin Yoqut Xabash asir tushib oiadi. Roziyaning o‘ zi ham asir tushadi. Taxtni Iltutmishning yana bir o‘ g‘ li Muiziddin Baxro mshoh egallaydi. Uning regcnti (otaliq) Ixtiyoriddin Oytegin boidi. Tez orada Baxromshoh I xtiyoriddin buyru g‘ i bilan o‘ ldiriladi va Badriddin Sungur Rumiy taxtga o‘ tqaziladi. Ixtiyoriddin Roziyaga uylanadi. Hech nimadan q o‘ rqmaydigan Roziya o‘ zining t arafd orlari yordamida Ixtiyoriddinga qarshi chiqdi. 1240 -yil 13 -oktabrda hal qiluvchi jangda yengilib asir tushadi. 14 - oktabrda qatl etiladi. Tarixchi Ibn Battuta ma ’lumot lariga k o‘ ra, Roziya jang maydonida asir tushmay, qochib ketgan. Y o‘ lda bir burda non so‘ rab t o‘ xtagan cho g‘ ida uning qimmatbaho kamari -kaftanini k o‘ rib qolib, uni o‘ ldirgan. K amarni bozorda sotayotgan vaqtida o‘ ldirgan odam q o‘ lga tushib, Roziyani oidirgan joyni

ko‘ rsatgan. Uni jasadini olib dafti etishgan. Roziya sulton rasmiy va amalda katta saltanatni t o‘ rt yil q o‘ lida tutib turgan ayol hukmdor sifatida tarix sahifalarida qo ldi. M o‘ g‘ ullarning bostirib kirishi vaziyatni battar qaltislashtirib yubordi. Ular 1241 -yilda Lohurni egallab, 1246 -yilda Uch va Moitonni bosib oldi. Boshqa tomonda n mamlakatda feodal -knyazlarning isyonlari avj olib ketdi. Shunday bir sharoitda turk -zoda gonlar 1246 -yilda taxtga Iltutmishning kenj a o‘ gli Nosiriddin Maxmudni o‘ tqazishdi. Lekin amalda 1246 -yildan to 1265 -yilgacha to‘ liq hokimiyat g‘ ulomlardan biri b o‘ lg an G ‘iyosiddin Balban qo‘ lida bo‘ lib, uning ortidan sultonlik taxtini egalladi. '"G ‘iyosiddin Balban regentligi va hukmronligi davrida (1265 -1287) sultonlik hokimiyatini mustahkamlash siyosati yuritildi. Lekin uning oiimidan keyin yana taxt uchun harbiy -zo dagonl ar o‘ rtasida kurashlar boshlanib ketdi. Dehli sultonligining kuchayishi (1296 -13 16) Turk harbiy amirlari o‘ rtasidagi raqobatda turklarning xiljiy qabilasi Jaloliddin boshchiligida g‘ alaba qozondi. 1290 -yilda u sulton deb e ’lon qilinsada, ammo Dehliga kirih kelishga qiynaldi. Sababi poytaxtda siyosiv guruhlar o‘ rtasidagi kurashlar o‘ zi ning avj nuqtasiga chiqqan edi. Bu kurashlarni t o‘ xtatishga qurbi yetmasligini k o‘ rgan xiljiy qabilasi zodagonlari 1296 -yilda qarib qolgan Jaloliddinni oidirdilar va unin g o‘ rniga jiyani Alovuddin Xiljiyni sulton deb eion qilishdi. Alovuddin (1296 -1316) ta niqli davlat arbobi. mohir siyosatchi va islohotchi va ayni damda qobiliyatli lashkarboshi edi. Uning oldida ham o‘ tmishdoshlari kabi quyidagi vazifalar turardi: >Turk fe odal zodagonlarining Hindistondagi mavqeyini mustahkamlash; >M o‘ g‘ ullar hujumini barta raf etish. Lekin o‘ tmishdoshlaridan farqli ravishda Alovuddin yangi yerlarni va yangi o‘ ljalarni qoiga kiritishni eng birinchi gaidagi vazifa deb hisobladi. XIII asr oxir i- XIV asr boshlarida amalga oshirilgan yirik talonchilik yurishlari feodal kuchlarning bir joyga t o‘ planishini talab etish bilan birga, isyonkor feodallarni markaziy hokimiyatni qoilab -quwatlashga erishishiga olib kelishi mumkin edi. XIV asrning