Xiva va Qo‘qon xonlipi davriga oid tadqiqotlar Xiva va Qo`qon xonlipiining chet el sayyohlari va elchilari asarlarida yoritilishi. Mavzuning tarixshunoslik tahlili.

Chor hukumati asosiy e’tiborini Buxoro amirligiga qaratish bilan birga xuddi shunday missiyalarni Xiva va Qo‘qon xonliklariga nisbatan ham amalga oshirgan. 1858 yil O‘rta Osiyoga yuborilgan polkovnik Ignatev boshchiligidagi missiya o‘z ishini tugatar ekan, “O‘rta Osiyo xonliklari bilan teng asosdagi savdo va boshqa aloqalar foyda bermaydi. Elchilarni kutish va jo‘natishga ketadigan barcha harajatlarni harbiy yurishlarga sarflab, bu hududlarni bosib olish kerak” – mazmunidagi bosqinchilik ruhi yaqqol namoyon bo‘lib turgan xulosalarni chiqaradi. Yuqoridagi kabi missiyalar va ekspeditsiyalar, elchiliklar yordamida Rossiya imperiyasi O‘rta Osiyo xonliklari to‘g‘risida ko‘plab qimmatli ma’lumotlarga ega bo‘ldi. Podsho hukumati xonliklar orasida birlikning yo‘qligi, ular o‘rtasida davom etib turgan qonli nizolardan foydalanib tezroq xonliklarni bosib olish rejasini ishlab chiqa boshladi va ularni amalga oshirishni eng tajribali generallariga topshirdi. Rossiya imperiyasi O‘rta Osiyo xonliklarini bosib olishi va uning bitmas tuganmas boyliklariga egalik qilishni bir asrlar avval o‘z oldiga maqsad qilib qo‘ygan edi. Bu maqsadni amalga oshirish uchun amaliy harakatlar Petr I davridayoq boshlangan edi. Bir necha bor amalga oshirilgan elchilik va josuslik ma’lumotlariga tayangan holda Petr I O‘rta Osiyoni qo‘lga kiritish uchun dastlab qozoq juzlarini bo‘ysundirish va ulardan keyinchalik vosita sifatida foydalanish maqsadga muvofiqdir. Degan fikrni ilgari surgan edi. Turli yo‘llar bilan qozoq yerlariga kirib kelgan ruslar birin-ketin zabt etilgan yerlarda harbiy qal’alar va istehkomlar ko‘ra boshladi. 1717 yilda qurilgan Omsk, 1718 yilda qurilgan Semipalatinsk, 1720 yilda qurilgan Ust-Kamenogorsk, 1735 yil qurilgan Orenburg qal’alari kabi mustahkam harbiy istehkomlar Rossiya podshosining bu yerdagi harbiy hukmronligi hali uzoq davom etishi va ular faqatgina qo‘lga kiritgan yerlar bilan qanoatlanib qolmasliklarni bildirardi. 1731-1740 yillar davomida Katta va Kichik qozoq juzlarining Rossiya tobeligiga o‘tish i imperiyaning O‘rta Osiyoning ichki hududlariga bostirib kirishlari uchun zarur shart-sharoitlarni yuzaga keltirdi.

Yuqoridagi hududlarni qo‘lga kiritganlaridan so‘ng, Rossiya davlati chegaralari bevosita o‘zbek xonliklari chegaralari bilan tutashib qolgan edi. Biroq Yevropada yuzaga kelgan siyosiy vaziyat va tashqi davlatlari bilan harbiy harakatlarning olib borilishi Rossiyaning O‘rta Osiyo xonliklariga qarshi qaratilgan harbiy harakatlarini yana bir asr kechiktirishga majbur qildi. Bu davr mobaynida bosib olingan hududlarda erkparvar qozoq sultonlaridan biri Kenasari Qosimov chor qo‘shinlariga qarshi ozodlik kurashlari olib boradi. Bu qo‘zg‘olonlarni bostirish uchun minglab qurolli kuchlarga ega bo‘lgan general Obruchev, polkovnik Lebedev, Dushikovskiy, podpolkovnik Gorskiylar hech qanday natijaga erisha olmadilar. Bunda xulosa chiqargan chor hukumati bepoyon qozoq dashtlarida ko‘plab harbiy qal’alar va istehkomlar qurishga kirishdi. Natijada XIX asr o‘rtalariga kelib Qozog‘iston hududlarida 60 ga yaqin harbiy va 100 dan ortiq kichikroq istehkomlar barpo etildi. Bu ishlarning hammasi kelgusida o‘zbek xonliklariga qarshi kurashga puxta tayyorgarlik ko‘rilganligini bildirar edi. Chor Rossiyasining xonliklarga qarshi harbiy yurishlar i dan dastlabkilaridan biri yuqorida keltirib o‘tilganidek , 1839 yilda Xiva xonligiga qarshi Orenburg general gubernatori graf Perovskiy tomonidan amalga oshirildi. Keyingi yillarda chor hukumati qo‘shinlari xonliklar bilan chegaralarda kichik- kichik harbiy to‘qnashuvlar bilan cheklangan bo‘lsalarda, bu hududlarda o‘z harbiy imkoniyatlarini kengaytirish va dastavval Qo‘qon xonligiga qarshi harbiy harakatlarni boshlashni maqsad qilib qo‘ygan edilar. Bu davrda yaratilgan tarixiy asarlar hamda turli elchilik hujjatlari va ma’lumotlari, axborotnomalarida asosan yuqoridagi xususiyatlardan kelib chiqib yondashilganligini kuzatish mumkin. Mustamlaka davri tarixshunosligining ikkinchi davrida , ya’ni XIX asrning ikkinchi yarmida yaratilgan asarlarda Qo‘qon xonligida Minglar sulolasi hukmronligining so‘nggi davrlaridagi ichki va tashqi siyosati, harbiy ahvoli, xonlikning chor Rossiyasi tomonidan bosib olinishi va tugatilishi voqealari keng ma’lumotlar asosida yoritib berilgan. Bu asarlardagi ma’lumotlar voqealarning bevosita ishtirokchilari va ayni zamonda yashagan olimlar tomonidan

yoritilganligiga qaramay, ularda Rossiya imperiyasi mustamlakachiligi manfaatlariga mos ravishda, buyuk davlatchilik nuqtai nazaridan yondashilganligini ko‘rish mumkin. Masalaga bunday konseptual yondashuvning asosiy sababi bir tomondan buyuk davlatchilik qarashlari bo‘lsa, ikkinchi tomondan podsho tuzumining ta’siri edi. G.A.Ahmadjonovning ta’kidlab o‘tishicha, “mustamlakaga aylantirish va uning oqibatlari bilan aloqador haqqoniy tarixiy-siyosiy asarlarni chop etish” “podsho senzurasi ta’qiqlari sababli” mumkin emas edi. Biroq, bu ma’lumotlarni tanqidiy ravishda jiddiy o‘rganish foydadan xoli emas. Bu davrda rus sharqshunos tarixchi olimlaridan V.Bartold, V.Pyankov, N.Ostroumov, V.Nalivkin, V.Veselovskiy, Ye.T.Smirnov, M.A.Terentev, K.K.Abaza, N.Dingelshted, N.Pavlov, A.N.Maksheev, A.N.Kuropatkin, Ye.Jelyabujskiy, A.I.Dobrosmislov, D.L.Ivanov va boshqalar Rossiya imperiyasi tomonidan O‘ rta Osiyo xonliklarining bosib olinishi va mustamlakaga aylantirilishi masalalariga doir bir qancha asarlar yozib qoldirganlar. O‘rta Osiyo xonliklarining chor Rossiyasi tomonidan zabt etilishi bu yerda yashovchi xalqlar uchun “juda foydali bo‘lganligi” hamda Rossiya O‘rta Osiyoga “sivilizatsiya olib kelganligini” zo‘r berib ko‘rsatishga urinish asosan harbiylar uchun juda xususiyatli bo‘lgan. Ular orasida M.A.Terentev tomonidan yozilgan uch jildlik “Zavoevaniya Sredney Azii” asari boshqa mualliflarning asarlariga nisbatan voqealarning keng va mukammal yoritilganligi bilan alohida o‘rin tutadi. Bunda muallif chor Rossiyasining faqatgina XIX asr ikkinchi yarmidagi harbiy yurishlarini emas, balki XVIII asr boshlarida O‘ rta Osiyo hududlariga qilingan harbiy yurishlar tarixiga ham keng o‘rin beradi. Muallif o‘zining “Rossiya i Angliya” asarida ham ikki mustamlakachi davlatning tashqi siyosiy munosabatlarini tahlil qilish bilan birga O‘ rta Osiyo xonliklariga uyushtirilgan harbiy bosqinchilik jarayonlarini ham ochib beradi. Har ikki asarda ham M.A.Terentev voqelarni bir tomonlama, asosan chor imperiyasining manfaatlari nuqtai – nazaridan yoritadi. Bunda asosan podsho armiyasi askarlarining jang faoliyatlari voqealar tafsilotining markazida turadi. U boshqa mualliflarga nisbatan

mahalliy tarixchilar asarlaridan foydalanish imkoniyatiga ko‘proq ega bo‘lsada, ularga masalaning asosiy manbalari sifatida qaramaydi. Shunga qaramasdan, M.A.Terentevning asarlari Qo‘qon xonligi tarixi va uning chor Rossiyasi tomonidan bosib olinishi tarixini o‘rganishda katta ahamiyat kasb etadi va uni tanqidiy jihatdan o‘rganish foydadan holi emas. Bu davrda tadqiqotlar olib borgan rus tarixchilari orasida Ye.T.Smirnov va N.I.Veselovskiylarning ishlari o‘ziga xos o‘rin tutadi. Ularning har ikkisi chor Rossiyasining O‘rta Osiyo xonliklarini bosib olishi tarixini mahalliy tarixchilar asarlarini ham o‘rgangan holda yoritishga katta e’tibor beradilar. Ye.T.Smirnov tomonidan yozilgan “Sultan ы Kenisar ы i Sadik (bibliograficheskie ocherki)” nomli asarda Qozog‘iston hududlarining chor qo‘shinlari tomonidan bosib olinishiga qarshi kurashgan Kenisari sulton, Janubiy Qozog‘iston hududlari, Toshkent himoyasi, Buxoro amirligi hamda Xiva xonligining chor Rossiyasi qo‘shinlariga qarshi olib borgan kurashlarida sarkardalik faoliyati bilan mashhur bo‘lgan Sulton Sodiq haqida qimmatli ma’lumotlarni berib o‘tadi. Muallif har ikki sarkarda haqida ma’lumotlarni mahalliy manbalar asosida tahlil etib beradi. Shuningdek, ushbu asardan Qo‘qon xonligi ichki siyosatiga aloqador ma’lumotlar bilan birga 1858-1865 yillarda xonlik siyosiy hayotida o‘ziga xos iz qoldirgan Mullo Aliquli Amirlashkar hayoti va sarkardalik faoliyati haqida o‘ta qimmatli ma’lumotlar o‘rin olgan. N.I.Veselovskiyning “Kirgizskiy rasskaz o russkix zavoevaniyax v Turkestanskom krae” nomli asari mahalliy tarixchi Mullo Holiboy Mambetovning “O‘rus lashkarining Turkistonda tarix 1269-1282 sanalarda qilg‘on futuxotlari” asari asosida yozilgan va rus tiliga tarjima qilib, ayrim voqealar muallif tomonidan tahlil etilgan. Ushbu asar Qo‘qon xonligining chor Rossiyasiga qarshi 1853 yildan 1865 yillargacha olib borgan kurashlari haqidagi qimmatli ma’lumotlarni o‘z ichiga olish bilan birga chor Rossiyasiga qarshi kurashlarga rahbarlik qilgan shaxslar - Mullo Aliquli Amirlashkar, Mingboy dodhoh va boshqalarning faoliyatiga ham keng to‘xtalib o‘tilgan.