logo
  1. Главная страница
  2. Рефераты
  3. Общий
  4. Xorijiy psixologiyada shaxs taraqqiyoti muommosi

Xorijiy psixologiyada shaxs taraqqiyoti muommosi

Загружено в:

27.11.2024

Скачано:

0

Размер:

55.92578125 KB
Скачать
Xorijiy psixologiyada shaxs taraqqiyoti muommosi MUNDARIJA KIRISH ................................................................................................................................. FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO`YXATI .................................................................... KIRISH Mavzuning dolzarbligi. Bugungi kunda yosh avlodni barkamol shaxs sifatida tarbiyalash ustuvor vazifalardan sanaladi. Barkamol shaxs kamoloti uning ta’lim-tarbiyasiga bevosita bog’liq, hamda ularning qobilyatlarini yuzaga chiqarish va rivojlantirish muhim ahamiyatga egadir. Shasxning idividual psixalogik xususiyatlaridan qobilyatga to’xtaladigan bo’lsak kishilar turli sohalardagi faoliyatlarida - mehnat, o’yin, o’qish va ijodiyotda biror narsa tez yoki sekin bajarishlari bilan bir-birlaridan farq qiladilar. Ba’zi bir odam bir ishni sekinlik bilan bajarsa, bir kishi tezlik bilan bajaradi. Ayrim kishilarning faoliyatlari samarali, serunum bo’lsa, boshqalarniki esa kam unum bo’ladi. Ba’zi odamlar o’z ishlarida ijodiy, orginal usullarni ko proq qo’llasa, ba’zi birʼ kishilarning ishlaridan esa bunday usullar kamroq ko’rinadi. Kishilar faoliyatining mana shu xususiyatiga qarab, biz ularning qobilyatlari qandayligini aniqlab olamiz. Shaxs egallashi shart hisoblangan faoliyat, u xoh ta’lim, xoh mehnat, xoh o’yin, xoh sport bo’lishidan qat’iy nazar, uning bilish jarayonlariga, aqliy hislatlariga, sensamator sohasiga, haraktereologik xususiyatlariga muayyan talablar qo’yadi va ularning hamkorlikdagi sa’iharakatlari tufayli muvaffaqiyatlarga erishiladi. Psixologik ma’lumotlarga qaraganda, insondagi yuksak ko’rsatkichga erishgan sifat harchand ustivorlikka ega bo’lmasin, u talablarni qondirish imkoniyatiga ega bo’lmaydi. Ayrim hollarda alohida namoyon bo’lgan psixik xususiyat (hislat) faoliyatining yuksak mahsuldorligi va samaradorligini ta’minlash qurbiga ega, u qobiliyatlar uddalay oladigan imkoniyat bilan bab-baravar kuch quvvat tariqasida vujudga keladi, degan faraz o’zini oqlamaydi. Shuning uchun qobiliyatlar murakkab tuzilishiga ega bo’lgan psixik sifatlar (hislatlar) majmuasidir deyish juda o’rinlidir. Qobiliyatlar sifatida ro’yobga chiqadigan psixik hislatlar majmuasining tuzilishi yaqqol va alohida faoliyat talabi bilan belgilanganligi tufayli har qaysi turdagi faoliyatlar uchun o’ziga xos tarzda qo yilishi turgan gap.ʻ Kurs ishining maqsadi . Xorijiy psixologiyada shaxs taraqqiyoti muommosi mavzusini o rganish va tahlil qilish. ʻ Kurs ishining ob’yekti. shaxs mavzusiga oid ma lumotlar va ʼ ularning tahlili. Kurs ishining predmeti. Xorijiy psixologiyada shaxs tarqqiyoti muommosini o rganishning qay tarzda borishi haqida ham mulohazalar ʻ yuritish. Kurs ishining vazifalari. 1. Shaxs tushunchasining mazmun-mohiyatini va uning inson hayotidagi o rnini o rganish; ʻ ʻ 2. Shaxs nazariyalarini o’rganish va tahlil qilish 3. Shaxslarning tuzulishini o rganish; ʻ 4.Xorijiy psixologiyada shaxs taraqqiyoti muommosini tahlil qilishdan iborat. Kurs ishining tuzilishi. Kurs ishi kirish, 2ta bob (4ta paragraf), xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ro yxatidan iborat ʻ I BOB Chet - el psixologiy asida   shaxs nazariy asi 1.1 Shaxs haqida umumiy t ushuncha. « Shaxs» tushunchasi psixologiyada eng ko‘p qo‘llaniladigan tushunchalar sirasiga kiradi. Psixologiya o‘rganadigan barcha fenomenlar aynan shu tushuncha atrofida qayd etiladi. Inson ruxiy olami qonuniyatlari bilan kizikkan xar qanday olim yoki tadqiqotchi xam shaxsning ijtimoiyligi va aynan jamiyat bilan bo‘lgan aloqasi masalasini chetlab utolmagan. Sh a x s — ijtimoiy va shaxslararo munosabatlarning maxsuli, ongli faoliyatning sub’ekti bo‘lmish individdir. Shaxsga taaluqli bo‘lgan eng muxim tasnif xam uning jamiyatdagi murakkab ijtimoiy munosabatlarga bevosita aloqadorlik, ijtimoiy faoliyatga nisbatan xam ob’ekt, xam sub’ekt bo‘lishlikdir. Odam insonshunoslik fanlari tomonidan har tomonlama o‘rganilib kelinmoqda. Psixologiyada odam biologik evolyutsiya maxsuli sifatida, jamiyat ishlab chiqarishining asosiy harakatlantiruvchi kuchi sifatida, ishlab chiqarish va boshqa ijtimoiy munosabatlarning sub’ekti sifatida o‘rganiladi. Odamning boshqa shaxslar bilan, tashqi olam bilan bo‘lgan munosabatlari xilma-xil bo‘lganligi uchunga unga xos bo‘lgan psixologik sifatlar va fazilatlar ham nihoyatda xilma-xildir. Psixologiya fanida inson zotiga xoslik masalasi individ (lotincha individ - ajralmas, alohida zot degan ma’no anglatadi), shaxs, individuallik (yakkahollik) tushunchalari orqali aks ettiriladi. Katta yoshdagi ruhiy sog‘lom (esi-hushi joyida) odamlar ham, chaqaloq ham, nutqi yo‘q, oddiiy malakalarni o‘zlashtira olmaydigan aqli zaiflar ham individlar deb ataladi.biroq bulardan birinchisinigina shaxs deb atash an’ana tusiga kirib qolgan, chunki o‘sha zotgina ijtimoiy mavjudod, ijtimoiy munosabatlar mahsuli, ijtimoiy taraqqiyotning faol qatnashchisi bo‘la oladi. Individ sifatida yorug‘ dunyoga kelgan odam ijtimoiy muhit ta’sirida keyinchalik shaxsga aylanadi, shuning uchun bu jarayon ijtimoiy-tarixiy xususiyatga egadir. Ilk bolalik chog‘idanoq individ muayyan ijtimoiy munosabatlar tizimi doirasiga tortiladi, bunday shaxslararo munosabatlar tarzi tarixiy shakllangan bo‘lib, u yoshligidanoq shu tayyor (ajdodlar yaratgan) ijtimoiy munosabat, muomala, muloqot tizimi bilan tanisha boradi. Ijtimoiy qurshov (oila a’zolari, mahalla axli, jamoatchilik, ishlab chiqarish jamoasi), ijtimoiy guruh ichida (kishilarning og‘ushida, ularning qalb to‘risida) odamning bundan keyingi rivojlanishi uni shaxs sifatida shakllantiruvchi, uning ongi va irodasining xususiyatlariga mutlaqo bog‘liq bo‘lmagan har xil xususiyatli munosabatlar majmuasini vujudga keltiradi.Umumiy psixologiya fanida shaxsning shakllanishi va rivojlanishi qonuniyatlari hamda ularning mexanizmlari tadqiq etiladi.Bu borada psixologlar tomonidan shaxsga nisbatan turlicha ta’rif berilgan va uning tuzilishini o‘ziga xos tarzda tasavvur qilishgan. Quyida mualliflarning ayrimlariga qisqacha to‘xtalib o‘tamiz.A. G. Kovalevning fikricha, shaxs - bu ijtimoiy munosabatlarning ham ob’ekti, ham sub’ektidir. A.N.Leontev ushbu masalaga boshqacharoq yondashib, unga shunday ta’rif beradi: shaxs - bu faoliyat sub’ektidir. K.K.Platonovning talqiniga binoan: jamiyatda o‘z rolini anglovchi, ishga layoqatli , yaroqli a’zosi shaxs deyiladi. Bu muammo mohiyatini chuqurroq ochishga harakat qilgan S.L.Rubinshteyn ta’rificha, shaxs bu tashqi ta’sirlar yo‘nalishini o‘zgartiruvchi ichki shart-sharoitlar majmuasidir. Psixologiya fanida bir-biriga yaqin, lekin ayniyat bo‘lmagan tushunchalar qo‘llanilib kelinadi, chunonchi: odam, shaxs, individuallik. Ularning mohiyatini aniqroq izohlab berish uchun har birining psixologik tabiatini tahlil qilish maqsadga muvofiq. 1. Odam: sut emizuvchilar sinfiga daxldorlik, biologik jonzod ekanligi odamning o‘ziga xos xususiyatidir. Tik yurishlik, qo‘llarning mehnat faoliyatiga moslashganligi, yuksak taraqqiy etgan miyaga egaligi, sut emizuvchilar tasnifiga kirishi uning o‘ziga xos tomonlarini aks ettiradi. Ijtimoiy jonzod sifatida odam ong bilan qurollanganligi tufayli borliqni ongli aks ettirish qobiliyatidan tashqari o‘z qiziqishlari va ehtiyojlariga mutanosib tarzda uni o‘zgartirish imkoniyatiga ham egadir. 2. Shaxs. Mehnat tufayli hayvonot olamidan ajralib chiqqan va jamiyatda rivojlanuvchi, til yordami bilan, boshqa kishilar bilan muloqot (muomala)ga kirishuvchi odam shaxsga aylanadi. Ijtimoiy mohiyati shaxsning asosiy tavsifi hisoblanadi. 3. Individuallik. Har qaysi inson betakror o‘ziga xos xususiyatlarga ega. Shaxsning o‘ziga xos qirralarining mujassamlashuvi individuallikni vujudga keltiradi. Individual shaxsning intellektual, emotsional va irodaviy sohalarida namoyon bo‘ladi. Sobiq sovet psixologiyasida eng ko‘p tarqalgan shaxsning tuzilishiga oid materiallar bilan qisqacha tanishib o‘tamiz. S.L.Rubinshteyn bo‘yicha shaxs quyidagi tuzilishga ega: 1. Yo‘nalganlik - extiyojlar, qiziqishlar, ideallar, e’tiqodlar, faoliyat va xulqning ustuvor motivlari hamda dunyoqarashlarda ifodalanadi. 2. Bilimlar, ko‘nikmalar, malakalar, hayot va faoliyat jarayonida egallanadi. 3. Individual tipologik xususiyatlar temperament, xarakter, qobiliyatlarda aks etadi. K. K. Platonov ta’limotiga ko‘ra, shaxs tuzilishi quyidagi shaklga ega: I. Yo‘nalganlik osttuzilishi shaxsning axloqiy qiyofasi va munosabatlarini birlashtiradi, Undan harakatchanlik, barqarorlik, jadallik, ko‘lam (hajm) darajalarini farqlash lozim. II. Ijtimoiy tajriba osttuzilishi - ta’lim vositasida shaxsiy tajribada egallangan bilimlar, ko‘nikmalar va odatlarni qamrab oladi.III. Psixologik aks ettirish shakllari osttuzilishi - ijtimoiy turmush jarayonida shakllanuvchi bilish jarayonlarining individual xususiyatlari. IV. Biologik shartlangan osttuzilish - miya morfologik va fiziologik xususiyatlariga muayyan darajada bog‘liq bo‘lgan patologik o‘zgarishlarni, shaxsning yosh, jins xususiyatlarini va uning tipologik xosiyatlarini birlashtiradi. A. G. Kovalev talqiniga binoan, shaxs mana bunday tuzilishga ega: 1. Yo‘nalganlik - voqelikka nisbatan inson munosabatini aniqlaydi, unga o‘zaro ta’sir etuvchi har xil xususiyatli g‘oyaviy va amaliy ustanovkalar, qiziqishlar, ehtiyojlar kiradi. Ustuvor yo‘nalganlik shaxsning barcha psixik faoliyatini belgilaydi. 2. Imkoniyatlar - faoliyatning muvaffaqiyatli amalga oshishini ta’minlovchi tizim. O‘zaro ta’sir etuvchi va o‘zaro bog‘liq bo‘lgan turlicha qobiliyatlar. 3. Xarakter. Ijtimoiy muhitda shaxsning xulq-atvor uslubini aniqlaydi. Odamning ruhiy hayoti shakli va mazmuni unda namoyon bo‘ladi. Xarakter tizimidan irodaviy va ma’naviy sifatlar ajratiladi. 4. Mashqlar tizimi. Hayot va faoliyat, harakat va xulq-atvorni tuzatish (korreksiyalash), o‘zini o‘zi nazorat qilish, o‘zini o‘zi boshqarishni ta’minlaydi. Shaxsning tuzilishi. Shaxs strukturasi, ya’ni tuzilishi muammosini bayon, talqin qilishda tayanch va jabha, komponent tushuncha tariqasida yaxlit tuzilishning nisbiy mustaqil qismidan, tahlilning birligi sifatida element tushunchasidan (atamasidan), har qanday kontekstlardan yaxlitlik xususiyatini aks ettirmasa ham ulardan foydalanamiz. Bunday tafovut (farq) shaxs xususiyatlarini yaxlit holda mukammal ochish uchun tarkibiy tizimli va elementli-tizimli darajalarini namoyon etish uchun mutlaqo zarur. Shaxsning tuzilishi to‘g‘risidagi muammo o‘zining dolzarbligi bilan fanning tadqiqot doirasidan, predmetidan tashqari chiqadi. Shaxs tuzilishiga oid ilmiy tasavvurlarning yaratilishi, ishlab chiqilishi yaxlit nazariyaning zaruriy sharti hisoblanib, insonning ijtimoiy mohiyati qirralarini ochish imkoniyatiga egadir. Xuddi shu boisdan psixologiyaga falsafa, pedagogika, tibbiyot singari fanlarning namoyandalari tomonidan uni muhokama qilish namoyon bo‘layotganligi tufayli unga qiziqishning kjsakligidan dalolat bermoqda. Psixologiya fani shaxs strukturasining modelini yaratishga boshqa fanlardan izchilroq kirishadi, uning tabiatini aks ettirish imkoniyatiga erishadi, natijada u psixologiya muammolari majmuasida markaziy o‘rin egalladi. Psixologiya olimlari tomonidan tadqiqot qilinayotgan dolzarb muammolar bilan shaxs tuzilishiga oid masala u yoki bu jabhasi orqali uzviy bog‘liqlikka ega. Bu kontekstda xulq motivatsiyasi, shaxsning tipologiyasini ishlab chiqish shaxsga ta’sir o‘tkazishning samarali yo‘lyo‘rinushrini qidirishni eslatib o‘tishning o‘zi kifoya. Psixologiya fanida shaxsga strukturaviy yondashish bo‘yicha eng salmoqpi ilmiy izlanishlar amalga oshirilganligi qonuniy holat bo‘lib, xilma-xil shaxs strukturasining modeli yaratilganligi fikrimizning yorqin dalilidir. Bu borada B.G.Ananevning fikricha, psixologik hodisalarni aql (intellekt), hissiyot (emotsiya) va irodaga ajratilishi inson psixologiyasida strukturaviy yondashish tajribasining dastlabki ko‘rinishi bo‘lib, uning xaqchilligi ko‘pgina psixologlar tomonidan tan olinishidir. B.G.Ananev strukturaviy yondashishning boshqa variantlari tariqasida turlicha psixik hodisalar bilan qarama-qarshi aloqalarning e’tirof etilishi-psixik aktlarning psixik funksiyalar, ongning ongsizlik, tendensiyalarning potensiyalar bilan uyg‘unligini ta’kidlaydi. L.S.Vigotskiyning mulohazasiga ko‘ra, insonning psixik funksiyalarini yuksak, madaniy, quyi, tabiiy turlarga ajratishni kiritish mumkin, chunki ularning negizida ta’lim bilan insonning oliy nerv faoliyatida birinchi va ikkinchi signallar sistemasi o‘zaro ta’sirining ifodalanishi yotadi. Odamga individ sifatida tavsif berishda uning yosh davri, jinsiy va individual-tipologik xususiyatlariga asoslaniladi. Yosh davrning sifatlari ontogenetik, evolyutsiya bosqichlarida izchil ravishda namoyon bo‘ladi va takomillashuv jarayonida o‘z ifodasini topadi, jinsiy dimorfizm xususiyati esa ularga mutlaqo mos tushadi. Individning individual- tipologik xususiyatiga konstitutsion (tananing tuzilishi, biokimyoviy individuallik, ya’ni yakkahollik) holatlar, simmetriya va asimmetriya juft retseptorlari, effektorlari funksiyasi kiradi. Bu xususiyatlar, holatlar, hodisalar, mexanizmlar va xossalar birlamchi hisoblanib, hujayra va molekulyar tuzilishning barcha darajalarida ishtirok etadi. Jahon psixologiyasi to‘plagan nazariy va amaliy ma’lumotlarga ko‘ra, yosh, jinsiy va individual-tipologik xususiyatlar sensor (subsensor, subseptiv), mnemik (xotira), verbal (so‘z orqali) va mantiq psixofiziologik funksiyalarining dinamikasi hamda organiq ehtiyojlar tuzilishini aniqlaydi. Individning bu xususiyatlarini ikqilamchi deb atab, ularning integratsiyasi temperament xususiyatlarida va tug‘ma mayllarda ifodalanishini ta’kidlab o‘tish maqsadga muvofiq. Chunki yuqoridagi sifatlar ontogenetik evolyutsiya jarayondan iborat bo‘lib, ular filogenetik dasturga asoslanib hukm suradi. Yosh davrga oid va individual o‘zgaruvchanlik insoniyatning ijtimoiy-tarixiy taraqqiyoti ta’siri ostida har xil ko‘rinishlarda namoyon bo‘lishi mumkin. Individning dinamik xususiyatlariga shaxsning ijtimoiy muhitda vujudga kelgan sifatlari ta’sir etib, uning individual o‘zgaruvchiligi omilini yanada kuchytiradi. Insonning shaxs sifatida tavsiflanishining muhim psixologik lahzasi uning dinamik xususiyatlari hisoblanib, jamiyatdagi statusi (iqtisodiy, siyosiy, xuquqiy, mafkuraviy negizga bog‘liq, ya’ni uning jamiyatda egallagan o‘rni, nufuzi, mavqei bilan belgilanadi) orqali ifodalanadi. Statusning negizida esa hamisha uzluksiz ravishda o‘zaro aloqalar tizimi yotadi. Inson bajarishi lozim bo‘lgan guruhiy faoliyat va yakkahol turmushga, kasb-hunarga aloqador, ya’ni kasabaviy, oiladagi hamda jamoadagi rolning ijtimoiy funksiyasi uning muayyan maqsadga, qadriyatga, ma’naviyatga yo‘nalganligi shaxsni faollashtiradi, natijada u barcha jabhalarda ishtirok etish imkoniyatiga ega bo‘ladi. Status, rol, qadriyatga yo‘nalganlik shaxs xususiyatlari, sifatlari, fazilatlari, xosiyatlari va xislatlarining birlamchilarini tashkil etadi, uning tuzilishida asos bo‘lib xizmat qiladi. Shaxsning tavsifi faoliyat, xulq motivatsiyasi xususiyati va ijtimoiy fe’l-atvor (oddiy stereotipdan tortib, to xalq donishmandligi namunalari) tuzilishini belgilab, uning tarkibidan ikqilamchi alomatlar, belgilar sifatida joy egallaydi. Shaxsning birlamchi va ikqilamchi sifatlarining o‘zaro ta’sirini birlashtiruvchi yuksak samara tarzida inson xarakteri va mayllari yuzaga keladi. Insonning shaxs xislatlarini rivojlantiruvchi, ularni takomillashtiruvchi va barqarorlashtiruvchi asosiy shakl uning jamiyatdagi hayot yo‘li, muayyan iz qoldirishi va ijtimoiy tarjimai xoli hisoblanadi. Shaxsning xalqiga qilgan xizmati uning e’zozlanishiga, hattoki milliy ma’naviy boylik, tafakkur gulshani va sarchashmasi darajasiga ko‘tarilishi mumkin. Insonning faoliyat sub’ekti sifatidagi asosiy tavsiflari qatoriga uning bu sohadagi taraqqiyotning mahsuli ongi (ob’ektiv faoliyatning in’ikosi sifatida (va faoliyati) voqelikning o‘zgartiruvchisi tariqasida) kiradi. Inson amaliy faoliyatning sub’ekti tarzida uning shaxsiy fazilatlari va xislatlarini tavsiflabgina qolmaydi, balki mehnatning texnik vositalari va texnologiyasi, ularning kuchaytiruvchanlik, tezlashtiruvchanlik va yaratuvchanlik funksiyalari sifatida yuzaga keladi. Yuqorida ta’kidlab o‘tilgan ilmiy muammolardan birinchisi bir shaxsni boshqa odamlardan ajratib turadigan individual tuzilishiga ega ekanligidir. Ushbu yaqqol psixologik muammoni hal qilish shaxsning mazkur tuzilishining ichki sharoitlarida ifodalanuvchi xulq-atvorni oldindan bashorat qilish imkoniyatini yaratadi. Mazkur masalaning qo‘yilishi dastavval ta’lim va tarbiya ehtiyojlaridan, tashkilotchilikka oid faoliyat sohalari va boshqa ehtiyojlar zamiridan kelib chiqadi. Lekin bu masalani ilmiy asosda hal qilish boshqa muammoni, ya’ni shaxsni toifalarga ajratish (tipologiya), uning eng muhim, mukammal tuzilishini aniqlash bilan bog‘liqdir. Darxaqiqat, shaxs tipologiyasi, shaxsni tipologik tahlil qilishning eng nozik ibratli jihatlarini cheklab o‘tish, u haqida yetarli darajada to‘la tasavvurga ega bo‘lishni xoxlasak, uning eng umumiy tasvirini umumlashgan tarzda ta’kidlab o‘tish lozim. Shaxs tuzilishi bilan bog‘liq bo‘lgan ikkinchi masala esa bunday tuzilishning bir qancha tarkibiy qismlarga ajratishni taqozo etadi, binobarin, ushbu bo‘laklarning yig‘indisi yaxlit inson shaxsini vujudga keltiradi. Jahon psixologiyasi fanida psixologlar shaxsni psixologik tuzilishining tarkibiy qismlarini turli mohiyatiga asoslanib turkumlarga ajratishni (klassifikatsiyalashni) tavsiya etmoqdalar. Hozirgi zamon jahon psixologiyasida biologik (tabiiy) va ijtimoiy (sotsial) omil (faktor)ning, voqelikning ta’siri ostida shakllangan inson shaxsida ikkita muhim qism bo‘lganligini tasdiqlovchi nazariya yuksak mavqeni egallab turibdi. Mazkur nazariyaga binoan «ichki psixik» («endopsixik» — yunoncha «endo» ichki degan ma’noni bildiradi) qismlarga ajratiladi, degan g‘oyani ilgari suriladi. Ushbu talqinga ko‘ra «endopsixika» shaxsning psixik tuzilishining ichki qismlari sifatida psixik elementlar va funksiyalarning o‘zaro bog‘liqligi aks ettiriladi. Uning negizida insonning nervpsixologik tuzilishi bilan «endopsixik» aynan bir narsa degan tushunchani tasdiqlash yotadi, go‘yoki, u odam shaxsining ichki mexanizmini yuzaga keltiradi. Psixik tuzilishning «ekzopsixik» qismi bo‘lsa shaxsning tashqi muhitiga nisbatan munosabatini, shaxsga qarama-qarshi bo‘lgan barcha jihatlarini, shaxslararo va ob’ektiv munosabatini belgilaydi. «Endopsixika» o‘z navbatida shaxsning ta’sirlanishi, xotira, tafakkur, hayol kabi bilish jarayonlarining xususiyatlarini, irodaviy zo‘r berish xislatlarini, ixtiyorsiz harakatlarni va shu kabi fazilatlarni aks ettiradi. «Ekzopsixika» esa o‘z tarkibida shaxs munosabatlarining tizimini va uning qiziqishlari, mayllari, ideallari, maslagi, ustunlik qiluvchi, hukmron hissiyotlarini, egallagan bilimlarni, tajribalarni va shu singarilarni qamrab oladi. Tabiiy omilga (asosga) ega bo‘lgan «endopsixika» biologik shart-sharoitlarga bog‘liqdir, aksincha, «ekzopsixika» ijtimoiy voqeliklar ta’siri ostida yuzaga keladi, tarkib topadi va takomillashib boradi. Shaxsning tarkib topishi bir qator omillarga bog‘liq degan nazariyaning namoyandalari bo‘lmish hozirgi zamon uzoq chet el (AQSh, Angliya, Fransiya, Germaniya, Shvetsariya va boshqalar) psixologlari oqibat natijasida shaxsning tuzilishini o‘sha ikkita asosiy omillarga ya’ni biologik va ijtimoiy (sotsial) voqeliklarning ta’siriga bog‘liq bo‘lgan tuzilishining mavjudligidan manfaatdordirlar. Ob’ekt- sub’ekt munosabatini belgilaydi. «Endopsixika» o‘z navbatida shaxsning ta’sirlanishi, idrok, tasavvur, xotira, tafakkur, hayol jarayonlarining xususiyatlarini, irodaviy zo‘r berish xislatlarini, ixtiyorsiz (ideomotor) harakatlarini va shu kabi fazilatlarini aks ettiratsi. «Ekzopsixika» esa o‘z tarkibiga xos munosabatlarining tizimini va uning qiziqishlari, mayllari, ideallari, ustanovkalari, maslagi, ustunlik qiluvchi, hukmron hissiyotlarini, egallangan bilimlarni qamraydi. Psixologiya fanida keskin qayta qurish jadal sur’atlar bilan davom etayotgan bir davrda yuqorida taxlil qilingan qo‘sh (ikki) omillik konsepsiyasiga qanday munosabatda bo‘lish maqsadga muvofiq? Jumladan, dialektik materializm darg‘alarining iborasi bilan aytganda, inson shaxsining mohiyati barcha ijtimoiy munosabatlar yig‘indisidan iborat, bu ifodaga o‘ta keskin e’tiroz bildirishga hojat yo‘q. Chunki shaxs ijtimoiy mavjudod bo‘lganligi (mikromuhit mahsuli ekanligi tan olinmasada) uchun unda tabiiy biologik tuzilish alomatlari saqlanib qolishi tabiiy holdir. Masalan, shaxs tuzilishida biologik va ijtimoiy (sotsial) omillarni birlamchi deb e’tirof qilish muammoning bir tomoni (ularni hisobga olish, albatta zarur), lekin ikkinchi tomoni ularning o‘zaro munosabatlarini qay tarzda tushunishda o‘z ifodasini topadi. Ko‘pgina psixologlarning fikricha, bizning nuqtai nazarimizcha, qo‘sh omillik nazariyaning bahsli jabhasi shundan iboratki, bu nazariya ijtimoiy omil bilan biologik voqelikni, muhit bilan biologik tuzilishni, «ekzopsixika» bilan «endopsixika»ni mexaniq ravishda bir-biriga qarama-qarshi qo‘yadi, o‘zaro ta’sir etish muammosiga loqaydlik bilan munosabatda bo‘ladi. Mazkur konsepsiya vakillari shaxsning shakllanishi va uning tuzilishiga ta’sir qiluvchi tabiiy va ijtimoiy omillar ichki imkoniyatlari mavjud ekanligini hisobga olmaydilar; Ta’kidlab o‘tilgan fikrlarni tasdiqlash maqsadida ular o‘tkazgan tajribalariga murojaat qilamiz. Qo‘sh omillik nazariya tadqiqotchilari tajribalarida 80-130 sm balandlikdagi odamlarning shaxs xislatlarini tarkib toptirish o‘rganilgan. Buning natijasida ular shaxsning tuzilishida ko‘p xislatlari o‘xshashligi topilgan. Bunday odamlarning bo‘yi past (pakana) bo‘lishlaridan tashqari, ularning tuzilishida xech qanday nuqson va kamchilik yo‘q ekanligi aniqlangan. Bunday toifaga kiruvchi kishilarda bolalarga xos kulgini hech bir tanqidsiz optimizmni, o‘ta soddalikni, muayyan darajada hissiy (emotsional) zo‘riqishni talab qiladigan vaziyatga nisbatan chidamlilikni, uyat hissining kamroq ekanligini uchratish mumkindir. Shaxsning xislatlariga na «endopsixika», na «ekzopsixika» qismlarini kiritish mumkin emas. Chunki shaxsning sifatlari mitti odamlarning psixik xususiyatlarining mahsuli bo‘lib, ular bo‘yiga nisbatan o‘z tengqurlari o‘rtasidagi farq aniqlangan davrdan e’tiboran shunday bir ijtimoiy vaziyatda paydo bo‘lishi, tarkib topishining takomillashishi tabiiydir. Shuni alohida ta’kidlab o‘tish joizki, tevarak- atrofdagilarning mitti odamlarga bo‘ydoq kishilarga qaraganda boshqa munosabati, ularning pisand qilmasligi, kamsitilishi, ular ham barcha kabi narsalarni his qilish, orzu qilish, ajablanish, hayron qolish sababli ularda shaxsning o‘ziga xos tuzilishi vujudga keladi. Bunday yaqqol voqelik ularning ruhiy ezilishini, ba’zan boshqalarga, hatto o‘zlariga nisbatan tajovuzkorona yo‘l tutishlarini niqoblaydi, xolos. Mabodo biz mitti odamlar (liliputlar) o‘zlari bilan bapbarovar bo‘yli kishilar muhitida yashaydi deb tasavvur qilsak, u holda ularda ham tevarak-atrofdagi boshqa odamlardagi kabi mutlaqo boshqacha shaxsiy fazilatlar, xususiyatlar, xislatlar, sifatlar mujassamlashishi mumkin bo‘lar edi. Taraqqiyparvar (gumanistik) psixologiya fanida ta’kidlanganidek, shaxs tuzilishidagi tabiiy, organiq jihatlar va holatlar uning ijtimoiy shart-sharoitlariga bog‘liq tarkibiy qismlaridir. Shaxs tuzilishidagi tabiiy (anatomik-fiziologik va boshqa sifatlar) va ijtimoiy omillar yaxlit birlikni tashkil qiladi va ular hech mahal ixtiyorsiz ravishda bir-biriga qarama-qarshi qo‘yilishiga yo‘l qo‘ymaslik kerak. Hozirgi zamon psixologiya fanining metodologik va nazariy muammolari qatorida qo‘llaniladigan asosiy kategoriyalar, tushunchalar, ta’riflarga aniqliklar kiritishdan, tezaurus kontekst nuqtai nazaridan ularni talqin qilishdan iboratdir. Ushbu mulohazalar mohiyatini o‘zini o‘zi anglash, axloq, ma’naviyat, taraqqiyot, dinamika va shaxsga oid tushunchalar to‘g‘risidagi qarashlar tashkil etadi. Mazkur tushunchalar o‘zaro ierarxik tuzilmaga ega bo‘lib, biri ikkinchisini taqozo etadi va o‘ziga xos muayyan tizimni vujudga keltiradi, majmuaning markazida esa inson (shaxs, sub’ekt, komil inson) turadi. Shu fikrni alohida ta’kidlab o‘tish joizki, psixologiya fanida axloqiy o‘zini o‘zi anglash ruhiy jarayon, hodisa, voqelik, xususiyat sifatida alohida o‘rgaiilmaganligi tufayli uni tahlil qilish o‘zini o‘zi anglash, axloq, milliy xarakter, ma’naviyat, qadriyat kategoriyalari bilan bevosita bog‘liq ravishda amalga oshiriladi. Bizningcha, ajratib ko‘rsatilgan kategoriyalar, tushunchalarni o‘ziga xos tarzda yoritish psixologiyani asosiy va ustuvor atamasi sanalmish shaxsni yaqqol anglash imkoniyatini yaratadi, axloqiy o‘zini o‘zi anglashning ijtimoiypsixologik voqelik tariqasida aniq namoyon bo‘lishini o‘rganishni kafolatlaydi.Axloqiy o‘zini o‘zi anglash «o‘zini o‘zi anglash»ning xususiy (alohida) ko‘rinishi, jabhasi bo‘lganligi tufayli uning ruhiy tuzilishi, tabiati, o‘ziga xosligi, tarkib topishi, rivojlanishi va takomillashuvi, ob’ektiv, sub’ektiv, ichki hamda tashqi shart-sharoitlari, eng avvalo, o‘zini o‘zi anglash jarayonining ichki xususiyatlariga ko‘p jihatdan bog‘liq. Hozirgi zamon psixologiya fanida o‘zini o‘zi anglashning tabiatini tushuntirishda, talqin qilishda ikki xil qarash, yondashish mavjud bo‘lib, ular bir-biridan keskin darajada tafovutlanib turadi. Birinchi yondashishga qaraganda, o‘zini o‘zi anglash - bu o‘z yo‘nalishini o‘zgartirgan ongning aynan o‘zidir, xuddi shu bois u inson ongining maxsus ko‘rinishi demakdir. Ushbu talqin sobiq sovet psixologiyasida keng tarqalgan nazariya bo‘lib L.S.Vigotskiy, A.N.Leontev, Ye.V.Shoroxova, I.I.Chesnakova, V.V.Stolin va ularning shog‘irdlari tomonidan ilmiy-amaliy jihatdan tadqiq qilib kelinmokda. A. N. Leontev talqiniga qaraganda, individual (yakka shaxsga oid) ongdagi mohiyat bilan mazmun o‘rtasidagi ziddiyat o‘zini o‘zi anglashning sababchisidir. A. N. Leontevning shog‘irdi V.V. Stolinning uqtirishicha, o‘zini o‘zi anglashning asosida (negizida) «menlik»ning mazmunlari o‘rtasidagi ziddiyat yotadi. B. G. Ananev izlanishlarida aks etishicha, o‘zini o‘zi anglashning paydo bo‘lishi omili - odamning individual xosiyati, faoliyat sub’ektliligi shaxslilik xususiyatlarining tarkib topishidagi notekislik va geteroxronlikdir. Uning mulohazasiga ko‘ra, o‘zini o‘zi anglash ana shu uchala xususiyatni o‘zaro muvofiklashtiradi va xuddi shu tariqa ongning individualligini ta’minlab turadi. Amalga oshirilgan psixologik tahlildan ko‘rinib turibdiki, birinchi yondashuvda o‘zini o‘zi anglash xulqatvorni va munosabatlarni belgilovchi hamda idora qiluvchi mustaqil sub’ektga aylanadi, natijada real inson tadqiqot markazidan uzoqlashadi uning o‘rnini ong va o‘zini o‘zi anglash egallaydi. Bizningcha, o‘zini o‘zi anglashpi bu tarzda tushunish (va tushuntirish) uning psixologik tabiatini atroflicha, to‘liq yoritishga imkon bermaydi va nazariy jihatdan noto‘g‘ri (noadekvat) xulosa chiqarishga, shoshilinch qaror qabul qilishga olib keladi.Jahon psixologiyasi fanida to‘plangan ma’lumotlardan ma’lumki, inson (shaxs) o‘zini o‘zi anglashi uchun xuddi shu o‘zini o‘zi anglash xususiyatining (jarayonining) sub’ekti bo‘lishi muqarrar. Shaxs taraqqiyotini harakatga keltiruvchi kuchlar. Shaxs odamning ijtimoiy, konkret-tarixiy sharoitlarda yashashi, ta’lim- tarbiya olishi tufayli tarkib topishining natijasidir.Bu masalani hal qilish yuzasidan psixologiya tarixida ikkita oqim mavjud edi. Ulardan birinchisi shaxs psixik taraiiiyotining biogenetik konsepsiyasi, ikkinchisi esa shaxs psixik taraqqiyotining sotsiogenetik konsepsiyasi deb yuritiladi. Biogenetik konsepsiyaning qarashiga muvofiq inson shaxsining taraqqiyoti biologik faktor ko‘proq nasliy faktor bilan belgilanadi. Shuning uchun shaxs taraqqiyoti ichki ta’sir tufayli yuzaga keladi (o‘z ixtiyoricha yuzaga keladi) degan nazariyaga asoslanadi. Sotsiogenetik konsepsiya shaxsning taraqqiyotini uning atrofidagi ijtimoiy muhitning bevosita ta’siri natijasi deb hisoblaydi. Sotsiogenetiklarning fikricha, odam “ijtimoiy muhit nus’hasidir”. Sotsiogenetiklar ham biogenetiklar singari rivojlanayotgan odamninng shaxsiy aktivligini inkor qiladilar. Shaxs taraqqiyotining qonkniyatlarini tushunishda biogenetik konsepsiyaga ham, sotsiogenetik konsepsiyaga ham asoslanib bo‘lmaydi. Biogenetik konsepsiya ham sotsiogenetik konsepsiya ham psixik taraqqiyotning harakatlantiruvchi kuchlarini aniqlab berishga qodir emas. Psixik taraqqiyotning harakatlantiruvchi kuchlarini nemis psixologi V.Shteri tomonidan ilgari surilgan va ikki faktor (muhit va irsiyat)ning o‘zaro mexaniq munosabati yoki konvergensiyasi deb atalgan nazariyasi ham ko‘rsatib bera olmaydi. Shaxs shakllanishining ijtimoiy shart-sharoitlari. Shaxs taraqqiyotini harakatlantiruvchi kuchlar problemasini hal qilishda dialektik materializm ta’limoti taraqqiyotda quyidan (soddadan) yuksakka (murakkabga) o‘tishni amalga oshiradigan ichki qarama- qarshiliklarni ochib berishni zaruriy ravishda talab qiladi. Shaxsning aktivligi odamni anglangan va anglanmagan motivlarning murakkab sistemasi orqali faoliyatga undovchi ehtiyojlar yig‘indisiga bog‘liqdir. Shaxs psixik taraqqiyotining harakatlantiruvchi kuchlari odamning o‘z faoliyati davomida o‘zgarib boruvchi ehtiyojlari bilan ularni qondirishning haqiqiy imkoniyatlari o‘rtasidagi qarama-qarshiliklarda yuzaga chiqishi Bir necha o‘n yillar davomida milliy psixologiya tadqiqotlari shaxs faoliyati prinsiplariga asoslangan edi. Bu prinsiplar mualliflari haqida aniq va ishonchli ma’lumotlar yo‘q. Bu prinsiplar birinchi bo‘lib 1922-yil Rubinshteynning “Shaxs ijodiy faoliyati prinsipi” maqolasi orqali yuzaga kelgan degan fikrlar ham mavjud. Bundan tashqari o‘tgan asrning 20-30 yillarida L.S.Vigotskiy tomonidan yozilgan bir necha asarlar ham bu prinsiplarning fundamental g‘oayalariga asos bo‘lgan degan ma’lumotlar ham mavjud. Bu prinsipning ma’no mazmuni psixolog L.Ya.Galperin yoritgan edi. Uning yozishicha shaxs ijodiy faoliyati faqatgina shaxs tor doirasida emas, subektning tashqi va obektiv faoliyatini o‘z ichiga olib o‘rganish kerak; shaxs ijodiy faoliyati psixikaning zarurligini, unig tarkibi va tuzilishi tashqi faoliyat bilan uzviy bog‘liqligini o‘rganish; psixologik faoliyatda shaxs ishtirok etmaydigan jarayon emas subyektning muammoviy holatdagi faoliyati bilan ko‘rib chiqish. Milliy psixologiyada shaxs ikki qarash bilan o‘rganiladi. Barcha psixologik jarayonlar – e’tibor, xotira, fikrlash shaxsga tobe bo‘lgan tanlangan xarakterga ega aktiv holatga egadir. (motivatsiya, qiziqish, maqsad, xarakter). Shaxsni o‘z-o‘zidan o‘rganish qarshi bilan sturukturasi, uning shakllanishi nazaryasini o‘rgandi. A.F.Lazurskiy shaxs konsepsiyasining asosida shaxsning ijtimoiy muhitga moslashuvi bo’lib, u keng ma’noda tushuniladi. Shaxsning atrof- muhitga moslashuvi har xil: quyi, o’rta, yuqori. Bu darajalar shaxsning rivojlanish darajasini belgilaydi. L.S.Vigotskiy (1896) – metodolog psixolog, ko‘p yillar davomida bola psixikasini o‘rganishda emperik usullardan foydalanish programmasi ustida ish olib borgan. 10 yil davomida olib borilgan tinimsiz va intensiv izlanishlar orqali u 180 dan ortiq asarlar yozib qoldirgan. Bu asarlar orasida “San’at psixologiyasi”, “Fikr va nutq”, “Pedagogik psixologiya”, “Psixologik krizisning tarixiy mazmuni” kabi asarlari mashhurdir. Vigotskiy alohida e’tibor qaratgan “Markaziy kategoriga insonni ongi edi.Vigotskiy marksizm g‘oyalariga asoslanib, psixik o‘zgarishlarga tavsif qidirishga harakat qildi. Ichki psixik jarayonlarni tushunish uchun inson organizmi doirasidan chiqib, uning atrof- muhit bilan bo‘ladigan munosabatini o‘rganish kerak edi. Uning konsepsiyasi ma’naviy- tarixiy deb atash mumkin edi, chunki ong va psixik jarayonlarga interpretasiyani faqatgina ularning rivojlanishi va qurilishi orqali berish mumkin edi. Vigotskiyning asosiy g‘oyasi, yuqori psixik funksiyalarning rivojlanishini tasqidlash bilan bog‘liq edi. Ular yosh bolada kattalar bilan muloqot davomida rivojlanadi. Vigotskiyning fikricha, rivojlanish, ma’naviy belgilarni ularning ichida eng soddasi bo‘lgan so‘zlarni o‘zlashtirish bilan bog‘liq bo‘ladi. Oliy psixologiyaga doir muammolar bilan birga insonda tug‘ilishdan mavjud bo‘lgan funksiyalar xususida ham bahs yuritiladi. II . BOB SHA X SN IN G TUZULISHI . 2.1 SHA X S TA RA QQI Y OTIN I HA RA KA TGA KELTIRUVCHI KUCHLA R Vigotskiyning fikriga ko‘ra rivojlanish ikki yo‘nalishga bo‘ladi: Bola rivojlanishida bu ikki yo‘nalish ham ishtirok etadi, va biz ularni izchil holatda filogenezda uchratishimiz mumkin: bular; biologik va tarixiy, tabiiy yoki ma’naviy xulqning rivojlanishidir. Ontogenezda bu ikki jarayonlar o‘z parallellariga egadir. Tabiiy funksiyalar bular mexanik xotira, e’tibor, obrazli fikrlarning organik rivojlanishi bo‘lib, ular tashqi muhit bilan bo‘lgan aloqa davomida shakllanadi. Oliy psixik funksiyalarga – mantiqiy xotira, dunyoqarash, tushunchalarda fikrlash. Birinchi-tabiiy stimul reaksiya prinsipi asosida, ikkinchisi esa qonun bilan rivojlanadi. Vigotskiy ikkita gipotezani oldinga surgan: 1) Oliy psixik funksiyalarning tarqalishi; 2) Tashqi integratsiya yo‘li orqali ichki faoliyatning vujudga kelishi. Izlanishlar shuni ko‘rsatdiki, xulq atvorni o‘zlashtirish avval tashqi (sotsial) planda, kattalar bilan muloqot davomida rivojlanadi va shundan so‘ng funksiyalar ichiga aylanadi. Bu qonuniyat , ma’naviy rivojlanishning umumgenetik qonuni deb ataladi. Shaxsning shakllanishi, Vigotskiyning fikricha, moddiy rivojlanishni aks ettiradi. Uning fikricha bola shaxsi bilan moddiy rivojlanish o‘rtasida teng belgisini qo‘yishimiz mumkin. Shaxs shunday tarixiy rivojlanishda shakllanadi. Shaxsning ko‘rsatkichi deb tabiiy va oliy psixik funksiyalar ko‘rinishida ko‘rishimiz mumkin. Insonda qancha ma’naviy funksiyalar ko‘p bo‘lsa unda shuncha dunyo va o‘z xulq-atvori ustidan bo‘lgan hukmronligi kuchayadi. A.N.Leontyev (1903-1979) – psixolog, ilm tashkilotchisi, faoliyat nazariyasi asoschisi. Uning asarlari orasidan “Psixika rivojlanishi”, “Faoliyat, ong, shaxs”, kabilari mashhurdir. Leontyev konsepsiyasi inson rivojlanishida ijtimoiy determinatsiyaning o‘rni haqidagi qarashni ma’qullab, qaysidir ma’noda Vigotskiy yo‘lini davom ettirgan. Leontyevning shaxs teoriyasi asosiy prinsipi yordamida insonning natural faoliyatini tushunish bilan ifodalash mumkin. Uning konsepsiyasining asosiy tushunchasi bu faoliyat kategoriyasidir. Faoliyat fenomeni sabab, atrof olam ta’sirida yuzaga keladigan jarayon tekshiriladi. Faoliyatning asosiy formasi uning tashqi faoliyatidir. Daliliy ma’nosi bu so‘z ma’nosi bilan solishtiriladi. Leontyev ta’kidlab o‘tganidek, ma’no faqatgina bitta tushunchaga taalluqli bo‘la olmaydi, chunki harakatni individ bajarmaydi. Tarixiy rivojlanishning tashqi faoliyat davrida ichki funksiyalar yuzaga kelishi mumkin, ular tez shakllanib 2ta formaga aylanadi. Predmetli faoliyatda asosan o‘z-o‘zini ta’minlay oluvchi-harakat va operatsiyalar ajralib chiqadi. Ichki faoliyatda motiv va maqsad shularga kiradi. Butun bir faoliyatni o‘rganishdan maqsad ichki sistema bog‘lanishlar va munosabatlarni tadqiq qilishdir. Leontyev fikricha shaxs bu faoliyatning ichki momenti, shaxs tushunchasi asosan individ tushunchasi bilan adashtiriladi. “Individ” tushunchasi konkret subyektning bo‘linmasligi, butunligi va o‘zgacha ekanligini ifodalaydi. Individ filogenetik va ontogenetik rivojlanishning so‘nggi mahsulidir. Shaxs strukturasi motiv va faoliyat orqali yuritiladi. Uning ta’kidlashicha, insonning alohida psixologik yoki sotsial-psixologik tomonlaridan kelib chiqgan holatda “Shaxs strukturasini” hosil qilish mumkin emas, bu shaxs o‘zagida unga o‘rnatilgan genetik programmalarida, uning mavjud salohiyatida emas, balki bilimi va faxmidadir. Shaxs analizi birligida shaxs mazmuni inson ongida motivni maqsadga bo‘lgan munosabati sifatida o‘rtaga chiqadi. Shaxs mazmuni shaxs analizi sifatida o‘rtaga chiqa olmaydi, chunki uning haqiqiy ko‘rinishi individ bilan bo‘lgan munosabati bilan o‘lchanadi. Mazmun bu haqiqatning umumlashtirgani bo‘lib asosan so‘z va gaplarda kristallashib, fiksirlashib boradi. Bu jamoa tajribasining ideallashtirilgan ruhiy shaklidir. Leontyev faoliyat motivining o‘zgarishi shaxs mazmuni o‘zgarishi bilan birga amalga oshiriladi. Misol uchun, talaba tomonidan kitobning mutolaa qilinishi uning maqsadini ifoda etadi. Uning motivi esa mutolaa qilish orqali kelajakdagi kasbga tayyorlash yoki imtihonga tayyorlashdir. Shaxs fikrlarini o‘rganish muammolarini Leontyev ishlab chiqqan g‘oyalar asosida o‘rganishni psixologiyaning turli xil jabhalarida qo‘llaniladi. Rubinshteyn (1889-1960) mashhur psixolog, faylasuf va psixolog, fikrlash psixologiyasi muammosi ustida tadqiqotlar olib borgan, psixologiya asoslari yaratuvchisi, “Umuman psixologiya asoslari” nomli darslik muallifi. “Ijodiy faoliyat prinsipi” maqolasida u ongni aktiv faoliyat deb baho berdi. Bu g‘oya asosida ong birligi va faoliyati prinsipini yaratadi. Ong birligi va faoliyat haqidagi g‘oyalar psixologiya rivojlanishining ayni bir etapida vujudga kelgan bo‘lib, XX asrning 30-40 yillarida introspektiv psixologiya va biheviorizm bilan bog‘liq muammolarni hal qilish uchun ham vujudga kelgan. Ong birligi va faoliyat tasdiq’i ong va psixikani passiv bir mavjudlik deb emas, subyekt faoliyati, real individ va inson faoliyati uni atrof-muhit bilan bo‘lgan munosabati jarayoni o‘rganiladi. Rubinshteyn alohida ta’kidlab shuni aytadiki, insonga faqatgina faoliyat emas balki shaxs ham tanlov huquqiga ega holda ta’sir o‘tkazish kuchiga egadir. Shaxsni o‘rganish davomidagi muhim daqiqalardan biri, Rubinshteyn fikricha faqatgina faoliyatini yoki hayot emas bundan kengroq jabhalarnio‘z ichiga oladi. V.S.Merlin (1898-1982) shaxsining integral nazariyalarini ishlab chiqadi va quyidagi bosqichlarini ko‘rsatdi. 1.Biokimyoviy 2.Somatik 3.Neyrodinamik 4.Psixodinamik(temperament bosqichi) 5. Shaxs 6.Jamiyatdagi sotsial roli. Bu bosqichlarni orasida bir tomonlama. Aksincha ko‘ptomonlama bog‘liqlik bor, ya’ni bir bosqich bir vaqtda bir necha bosqichda aloqada bo‘ladi. Temperament bosqichda quyidagilarni farqlaydi. Ekstraversiya - obyektiv holatdan kelib chiqib, psixik o‘zini tutish. Sergaklik- to‘siq bo‘layotgan holatda qochish orqali reaksiyaga kirishish. Reaktivlik- xatti-harakatga shunday javob qaytarish. Impulsivlik- tezlik undaemotsiyalar xatti- harakatning kuchi. Emotsiyalarni uyg‘onishi qo‘yilgan maqsadga aktiv harakat qilish. Shaxsiy faoliyat haqida gapirdanda, shuni nazarda tutganki, psixologik vositalarning tizimi shundayki, inson o‘zining shaxsini ko‘rsatish uchun harakat siz ulardan qochadi. Temperament B.S.Merlin fikricha ko‘ra, o‘zgartirish mumkin emas, chunki u genetik joylashtirilgan, lekin uni kompensatsiya qilsa bo‘ladi. Uning eng mashhur ishlaridan biri – “Temperament nazaryalari to‘g‘risidagi ocherk”, “Eksperimental shaxs psixologiyasi”, “Shaxsning integral tadqiqotlari”. Shaxs psixologiyasining zamonaviy tadqiqotlari. XX-asrning 80-90 yillarida shaxs psixologiyasining rivojlanish bosqichi bo‘ldi. Bu bosqichning asosiy xususiyatlari K.A.Abulxan-Slavga ko‘ra quyidagicha: - Haqiqiy shaxsga qaratilgan tadqiqotlar - Shaxs psixologiyasining etikaga o‘zini tutishning tomonlariga tafakkur va motivatsiyaga yaqinlashgan - B.F.Lomovning tizimli yondashuvi “shaxs psixologiyasi”ning asosiy muammolariga aniq yondashuv. Individ, shaxs, individuallik. Shaxsga ta’sir etuvchi omillar Individ va shaxs tushunchalarining mohiyati. Ko’pgina fanlar shaxsni, odamni o’rganadi. Psixologiya shaxsning ma’naviy qiyofasida, uning psixik faoliyatida, uning xatti-harakatlari va xulq-atvorida aks etadigan tomonini o’rganadi. Lekin hamisha shuni unutmasligimiz kerakki, shaxs tushunchasi - bir butun yaxlit tushunchadir. Odamning ma’naviy qiyofasini chuqur bilish uchun uning faqat psixik xususiyatlarini o’rganishgina emas, balki shaxsni fuqaro sifatidagi, jamoat arbobi sifatidagi xususiyatlarini va shu kabi tomonlarini ham yaxshi tasavvur etish zarur. Ayniqsa, har qanday ayrim psixik jarayonni yoki shaxsning ayrim xususiyatini (masalan, kuzatuvchanlik, iroda, xarakterini) umuman odamning ma’naviy qiyofasi xarakteristikasi bilan bog’lamayo’rganib bo’lmaydi. Inson tabiatini o’rganishdagi eng dolzarb muammolardan biri ijtimoiybiologik muammodir. Odam haqida gapirilganda bu so’zning uch xil mazmunini nazarda tutish mumkin: odam biologik tur sifatida - Homo sapiens, odam individ sifatida va odam ijtimoiy uyushgan insoniyat sifatida. Bizning muhokamamiz uchun predmet shaxs tushunchasi ekan, ijtimoiy- biologik munosabatlar nuqtai nazaridan insonni individ sifatidagi jihatlari muhim ahamiyatga egadir. Shaxs va individning munosabatlari bilan bog`liq muammo shaxs psixologiyasining eng muhim va qiziqarli masalalaridan biridir. Individ nima? “Shaxs” va “individ” tushunchalari bir-biri bilan qanday munosabatda bo’ladi? Mazkur savollarga javob berishga harakat qilamiz. Inson tabiatining o‘ziga xos tomonlaridan biri uning jamiyat hayoti bilan bog‘langan tomoni bo‘lib, bu shaxs muammosini o‘rganishni taqozo etuvchi jihati hisoblanadi. Inson mavjudligining turli jabhalardan o‘rganish uzoq tarixiy davrli an’analarga ega. Bu esa insonning shaxslilik aspektidagi ko‘p o‘lchamlilik, ko‘pqirralilik va xilma-xillik uning o‘ziga xosligini belgilaydi. Ular quyidagi jihatlar bilan xarakterlanadi: - shaxs fenomenining tushunish asosida qarashlar, e’tiqod, tafakkurlash uslublari bilan bog‘liqligi. - shaxs tushunchasining fanlararo statusga egaligi. - shaxsni tavsiflashning imkoniyatlari keng va boy ekanligi. - individ, individuallik, faoliyat subyekti va shaxs tushunchalarining o‘zaro o‘xshashligi va o‘zaro aloqadorligi. - shaxs tushunchasi etimologiyasining xilma xilligi. Psixologiya fanida inson zotiga xoslik masalasi individ (lotincha individ ajralmas, alohida zot degan ma’no anglatadi), shaxs, individuallik (yakkahollik) tushunchalari orqali aks ettiriladi. Katta yoshdagi ruhiy sog‘lom (esi- hushi joyida) odamlar ham, chaqaloq ham, nutqi yo‘q, oddiy malakalarni o‘zlashtira olmaydigan aqli zaiflar ham individlar deb ataladi. Biroq bulardan birinchisinigina shaxs deb atash an’ana tusiga kirib qolgan, chunki o‘sha zotgina ijtimoiy mavjudot, ijtimoiy munosabatlar mahsuli, ijtimoiy taraqqiyotning faol qatnashchisi bo‘la oladi. Individ sifatida yorug‘ dunyoga kelgan odam ijtimoiy muhit ta’sirida keyinchalik shaxsga aylanadi, shuning uchun bu jarayon ijtimoiytarixiy xususiyatga egadir. Ilk bolalik chog‘idanoq individ muayyan ijtimoiymunosabatlar tizimi doirasiga tortiladi, bunday shaxslararo munosabatlar tarzi tarixiy shakllangan bo‘lib, u yoshligidanoq shu tayyor (ajdodlar yaratgan) ijtimoiy munosabat, muomala, muloqot tizimi bilan tanisha boradi. Ijtimoiy qurshov (oila a’zolari, mahalla ahli, jamoatchilik, ishlab chiqarish jamoasi), ijtimoiy guruh ichida (kishilarning og‘ushida, ularning qalb to‘risida) odamning bundan keyingi rivojlanishi uni shaxs sifatida shakllantiruvchi, uning ongi va irodasining xususiyatlariga mutlaqo bog‘liq bo‘lmagan har xil xususiyatli munosabatlar majmuasini vujudga keltiradi. Bir xil turmush sharoitlari shaxs faolligining turli shakllarini yaratish hamda har xil hayotiy vaziyatni vujudga keltirish imkoniyatiga ega. Hayotda biron bir tanbeh berishning o‘zi kimgadir ruhiy hisni uyg‘otsa, boshqa birining sirtiga ham yuqmasligi uchraydi. Shunday qilib, odamga ta’sir qiluvchi barcha tashqi qo‘zg‘atuvchilar ijtimoiy shart-sharoitlarga, faoliyatning ichki tarbiyaviy qismlari (tomonlari, jihatlari, jabhalari, tarkiblari) tuzilishi yig‘indisi bilan boyitilishi evaziga shaxs degan tushuncha hosil bo‘ladi. Shaxsning eng muhim xususiyatli jihatlaridan biri - bu uning individualligidir, ya’ni yakkaholligidir. Individuallik deganda, insonning shaxsiy psixologik xususiyatlarining betakror birikmasi tushuniladi. Individuallik tarkibiga xarakter, temperament, psixik jarayonlar, holatlar, hodisalar, hukmron xususiyatlar yig‘indisi, iroda, faoliyatlar motivlari, inson maslagi, dunyoqarashi, iqtidori, har xil shakldagi reaksiyalar, qobiliyatlari va shu kabilar kiradi. Psixik xususiyatlarning birikmasini aynan o‘xshash tarzda aks ettiruvchi inson mavjud emas. Masalan, yaqin odamdan ayrilganligi qayg‘u-alam, uning bilan birga esa hayotda tiklab bo‘lmovchi va boshqalarda takrorlanuvchi fazilatlar murakkab voqelikning mangulikka yo‘nalishi bilan izohlash mumkin. Shaxs o‘zining qadrqimmati va nuqsonlari bilan ijtimoiy turmushda faol ishtirok qilishi, ta’lim va tarbiya yordamida yuzaga kelgan o‘zining kuchli va kuchsiz jihatlari bilan yaqqol, betakror oliy zotdir. Individ tushunchasi insoniyat turiga mansub alohida odamni aks ettiradi, u ayni paytda ham tabiat, ham jamiyatga tegishli bo’lganligi sababli ham, “organizm”, “shaxs” degan tushunchalar bilan qayd etiladi. Agar ulardan birinchisi odamning biologik xususiyatlarini ifodalasa, ikkinchisi uning ijtimoiy qiyofasini aks ettiradi. B.G.Ananyev o’zining “Inson individini nazariy tavsiflash haqidagi nazariyasi»da quyidagi tushunchalar tizimini ilgari surdi: Individ – shaxs (odam faoliyati va bilish jarayonining sub`ekti sifatida) – individuallik. Uning fikricha, «Individ – asosan insonning biologik xususiyatlari yig`indisi; shaxs – insonning ijtimoiy va psixologik xarakteristikasi; individuallik – individning barcha tomonlari sintezidir». Mavjud ta`riflarga ko’ra, “Individ - alohida, yakka holda qayd etilgan, u yoki bu usullarga asoslanib ajratib olingan predmet, har bir o’ziga xos mavjudot, o’z holicha mustaqil yashovchi tirik organizm, insoniyat jamoasidan farqli o’laroq alohida inson shaxsidir”. “Inson individi tushunchasi faqatgina insonlik 16 turiga mansublikni ifodalaydi va o’z ichiga hech qanday aniq ijtimoiy va psixologik xarakteristikalarni olmaydi”. “Individ” - aniq sub`ektning bo’linmasligi, yaxlitligi va o’ziga xosligini ifodalaydi. Individning shakllanishi filogenezdan boshlanadi. Yaxlit bir butun tuzilma sifatida individ turning biologik evolyutsiyasi mahsuli bo’lib, bu jarayonda organlar va funktsiyalarning differentsiatsiyasi (ixtisoslashuvi) va integratsiyalashuvi (birlashishi) vujudga keladi. Indiv id – avvalo genotipik (nasliy) tuzilma bo’lib, u filogenez mahsulidir. Biroq individ genotipik tuzilma bo’libgina qolmasdan, balki uning rivojlanishi ontogenezda ham davom etadi. Shuning uchun ham individning xarakteristikasiga ontogenezda shakllangan va integratsiyalashgan xususiyatlari ham kiradi. Ontogenez – individual organizmning rivojlanish jarayoni, insonning tug`ilgandan to umrining oxirigacha bo’lgan individual rivojlanish davri. Ontogenez – individ psixikasining asosiy tuzilmalarining individual rivojlanish davridagi shakllanishidir. Filogenez – inson va hayvon psixikasi va xulq-atvorining paydo bo’lishi, tarixiy rivojlanish jarayoni; Filogenez – insoniyat tarixi davomida inson ongining paydo bo’lishi va rivojlanishi. Biroq biologik mavjudot bo’lish bilan birga individ ayni paytda ijtimoiy mavjudot hamdir. Ijtimoiy mavjudot sifatida individ, bir tomondan turli-tuman ijtimoiy komponentlarning o’zaro kesishuvi bo’lsa, ikkinchi tomondan insoniyat tuzilmasining noyob, o’ziga xos borlig`idir. Shunday qilib, «individ» tushunchasi uning bo’linmasligi, yaxlitligi, alohida subyektga xosligi, alohida tabiiy mavjudotligi, uzoq davom etgan taraqqiyot mahsuli, individual sifatlarning tashuvchisi ekanligini ifodalaydi. Individ o’zida odamning ham biologik, ham ijtimoiy xususiyatlarini namoyon etadi. O’z taraqqiyotida u filogenetik, ontogenetik va ijtimoiy rivojlanish bosqichlarini bosib o’tadi. Individ rivojlanishining ijtimoiy dasturi uning ijtimoiy mavjudot ekanligini ifodalaydi va individ rivojlanishining shaxsli komponentini tashkil etadi. “Shaxs” va “individ” tushunchalarining birligi va aynan bir narsa emasligi ko’plab savollarni vujudga keltiradi. Ular orasida eng muhimi “shaxs” iborasi bilan ataladigan individning tizimli sifatlari qanday xususiyatlarga ega ekanligidir. A.N.Leontyev shunday yozadi: «Shaxs individga teng emas; bu maxsus xususiyat o’z tabiatiga ko’ra individ tomonidan jamiyatda, u jalb qilingan ijtimoiy munosabatlar tizimida o’zlashtirib olinadi”. “Shaxs” va “individ” tushunchalarini farqlash shaxsni tahlil qilish uchun imkoniyat yaratadi. Shaxs tushunchasi psixologlar tomonidan odamga nisbatan uning rivojlanishidagi ma`lum bosqichlaridan boshlab qo’llaniladi. Individning ibtidosi esa embriogenezdan boshlanadi. Go’dak kattalar bilan munosabatda bo’lmaguncha, ijtimoiy muhitga to’la qo’shilmaguncha shubhasiz individ, hali shaxs emas, u shaxsning shakllanish jarayonidadir. “Hayvon shaxsi”, “Chaqaloq shaxsi” degan iboralarni qo’llamaymiz. Hech kim hayvon va chaqaloq individi, uning individual xususiyatlari (qo’zg`aluvchan, xotirjam, tajovuzkor) deb aytishda qiyinchilikka uchramaydi. Hatto ikki yoshli bolaning shaxsi haqida nafaqat genotipik, balki ijtimoiy muhit ta`sirida o’zlashtirilgan ko’plab xususiyatlari mavjud. X ULOSA Shuning uchun ham biz ontogenezning turli bosqichlaridagi kattalik davridan uncha kam bo ’ lmagan individual xususiyatlarga ega bo ’ lsa ham chaqaloq yoki go ’ dak shaxsi haqida gapirmaymiz . A.N.Leontyevning ko’rsatishicha, “shaxs inson ontogenetik va ijtimoiy-tarixiy taraqqiyotining nisbatan kechroq mahsulidir”. Shaxsning ibtidosi individ ibtidosidan ancha kechroq boshlanadi. Shaxs shakllanishining tarixi individning ontogenetik evolyutsiyasiga ta`siri ontogenezning ma`lum bosqichida namoyon bo’ladi, hamda shaxsning ijtimoiy faolligining oshishi va hayotiy tajriba to’plashi bilan ortib boradi. Individning shakllanishi ontogenetik rivojlanishda ya`ni uning barqaror omillari ta`sirida genotipik xususiyatlarning etilish jarayoni natijasidir. Aynan mana shunday talqin ko’plab zamonaviy nazariyalar uchun xosdir. Odam tabiiy mavjudot sifatida individdir, u o’ziga xos gavda tuzilishi (konstitutsiyasi), asab tizimi va tipi, temperamenti, biologik ehtiyojlarning dinamik quvvatiga ega bo’lib, ontogenetik rivojlanish davomida ularning ayrimlari kengayib borsa, ba`zilari o’zgarib boradi. Biroq shaxsni odamning tug`ma xususiyatlari o’zgarishi vujudga keltirmaydi. Shaxs maxsus insoniy tuzilmadir. Bir yaxlit tuzilma (individ)ning xususiyati boshqa xususiyat (shaxs)ga shunchaki o’tmaydi. Bu holatda birinchisi yo’q bo’lib ketadi. Shubhasiz, ular individ sifatida saqlanib qoladi. Masalan, individning oliy nerv faoliyati xususiyati hech qachon shaxs xususiyati bo’la olmaydi. Shaxs va individuallik tushunchasi. Shaxs eng ko’p mazmunli tushunchalardan bo’lib, uning bunday ko’p mazmunliligi tushuncha bilan emas, balki uni izohlash bilan bog`liq nazariyalarga aloqadordir. Eng muhim muammo qanday qilib mavjud turli ta`riflarni bir-biri bilan uyg`unlashtirishdir. Odatiy tasavvurlarda uchta bir tomonlama yondashuvlar o’z aksini topadi. Birinchisiga ko’ra, “har bir odam shaxsdir” (shaxsning Homo sapiens bilan ekvivalentligi mezoni), hisoblanadi.. FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO`YXAT I 1. G’oziyev E.G. Umumiy psixologiya. Toshkent. 2002. 1-2 kitob. 2. Yo’ldoshev S.,&Sultonaliyeva G. (2023). SUITSIDIAL HOLAT VA UNING KELIB CHIQISH SABABLARI. Журнал Педагогики и психологиив современном оброзованииб . 45 b. 3. Baratov sh . r . Ta ’ limda psixologik xizmat asoslari . – Toshkent : BuxDU , 1999. – B . 77-85. 4. Davletshin M . G . Yosh davrlar va pedagogik psixologiya asoslari . – Toshkent : TDPU , 2006. -43 b . 5. Ismoilovna A.Z. (2021). Methodology of organizational capacity development in gifed children. ACADEMICIA: An International Multidisciplinary Research Journal, 11(10)2006. 6. Labej S., ReyngoldX. Praktika osoznannogo snovideniya / Stiven Laberj, Xovard Reyngold. 7. Moss R. Osoznannie snovideniya / Robert Moss. 8. Bekimbetova A., Alauatdinov S., Sagindikova N. Seminar sabaqlardi sho’lkemlestiriwde innovatsion texnalogiyalardan paydalaniw. No’is. Qaraqalpaqstan. 2013. -110b. 9. Sagindikova N.J. Talabalar o’quv faoliyatida mas’uliyatning gender xuxusiyatlari T.: “Fan va texnologiya “, 2016, 120b. UDK: 159.947.23 10. Sagindikova N.J. Gender o’ziga xoslik va talabalar o’quv faoliyati. Pedagogika. TDPU 2016/3 y. 49-55b. 11. Sagindikova N., Safaev N., OdilovaN. va boshq. Shaxs psixologik yetukligining ilmiy nazariy asoslari. (Ilmiy- uslubiy qo’llanma) Nizomiy nomidagi TDPU nashriyoti. Toshkent. 2017y. 4,75 12. Сагиндикова Н.Ж, Сагиндикова Ж.Н. Жамиятда гендер масаласи ва унинг талабалар ҳаётида аҳамияти баспа ҚДУ Хотин қизлар конференция тўплами, Нукус-2015й. 74-76б 3б. 13. Н.В.Пирниязова.Н.Ж.Сагиндикова Улыўма психология пәнинен әмелий сабақлар бойынша жумыс күнделиги. Ўқув-методик қўлланма. Қорақалпоқ давлат университети босмахонаси. Нукус 2020 70б. 14. Н.В.Пирниязова.Н.Ж.Сагиндикова. Шахс психологияси. Услубий қўлланма. Нукус 2020. 64 б. 15. Л. Сапарова, З.Матуразова, Ш.Алланазарова, М.Курбаниязов Улыўма психология. Оқыў қолланба. УзРОУМТВ тәлим студентлери ушын. Тошкент. 2018. «Шолпан» баспаханасы. 161 бет. 16. Yuldashev, S., & Arakulov, G. (2023). ETHNOPSYCHOLOGICAL CHARACTERISTICS OF AGGRESSIVE BEHAVIOR IN FAMILY DISPUTES.International Journal of Contemporary Scientific and Technical Research, (Special Issue),81-88. 17. Yo’ldoshyev, S., & Sultonaliyeva, G. (2023). O’QUVCHI XULQ- ATVORNING PSIXOLOGIK KORREKSIYASI.) Журнал Педагогики и психологии в современном образовании 3(2). Извлечено от https :// ppmedu . jdpu . uz / index . php / ppmedu / article / view /8389 18. Asliddinov , Y . L . S . (2022). PSIXOLOGIK ZO ’ RAVONLIK VA KIBERBULLING . International Journal of Contemporary Scientific and Technical Research, 62-66. Yuldashev S. (2021). THE PEDAGOGICAL ESSENCE OF THE PROFESSIONAL ACTIVITY OF A TEACHER IN MILITARY EDUCATION. International Journal of World Languages 1(2). 19. Aракулов Г. (2022). Pedagogik va psixologik mashg ‘ulotlar maktabgacha yoshdagi bolalarda muhim fenomen sifatida. C овременные тенденции инноватционного развития науки и образования в глобальном мире, 1(3), 54- 56. 20. Yo ’ ldoshyev , S . (2023). Zamonaviy psixologiyaning pedagogika . 201- guruh talabasi Abdumurodova Joziba Baxriddin qizi “ Xorijiy psixologiyada shaxs taraqqiyoti muommosi ” mavzusidagi “Umumiy psixologiya” fanidan yozgan kurs ishiga TAQRIZ __________________________________________________________________________________________ __________________________________________________________________________________________ __________________________________________________________________________________________ __________________________________________________________________________________________ __________________________________________________________________________________________ __________________________________________________________________________________________ __________________________________________________________________________________________ __________________________________________________________________________________________ __________________________________________________________________________________________ __________________________________________________________________________________________ __________________________________________________________________________________________ __________________________________________________________________________________________ __________________________________________________________________________________________ ____________________________________________________________________________________ Talaba:__________________________________________ning kurs ishi_____ball Ilmiy rahbar: __________________

Xorijiy psixologiyada shaxs taraqqiyoti muommosi MUNDARIJA KIRISH ................................................................................................................................. FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO`YXATI ....................................................................

KIRISH Mavzuning dolzarbligi. Bugungi kunda yosh avlodni barkamol shaxs sifatida tarbiyalash ustuvor vazifalardan sanaladi. Barkamol shaxs kamoloti uning ta’lim-tarbiyasiga bevosita bog’liq, hamda ularning qobilyatlarini yuzaga chiqarish va rivojlantirish muhim ahamiyatga egadir. Shasxning idividual psixalogik xususiyatlaridan qobilyatga to’xtaladigan bo’lsak kishilar turli sohalardagi faoliyatlarida - mehnat, o’yin, o’qish va ijodiyotda biror narsa tez yoki sekin bajarishlari bilan bir-birlaridan farq qiladilar. Ba’zi bir odam bir ishni sekinlik bilan bajarsa, bir kishi tezlik bilan bajaradi. Ayrim kishilarning faoliyatlari samarali, serunum bo’lsa, boshqalarniki esa kam unum bo’ladi. Ba’zi odamlar o’z ishlarida ijodiy, orginal usullarni ko proq qo’llasa, ba’zi birʼ kishilarning ishlaridan esa bunday usullar kamroq ko’rinadi. Kishilar faoliyatining mana shu xususiyatiga qarab, biz ularning qobilyatlari qandayligini aniqlab olamiz. Shaxs egallashi shart hisoblangan faoliyat, u xoh ta’lim, xoh mehnat, xoh o’yin, xoh sport bo’lishidan qat’iy nazar, uning bilish jarayonlariga, aqliy hislatlariga, sensamator sohasiga, haraktereologik xususiyatlariga muayyan talablar qo’yadi va ularning hamkorlikdagi sa’iharakatlari tufayli muvaffaqiyatlarga erishiladi. Psixologik ma’lumotlarga qaraganda, insondagi yuksak ko’rsatkichga erishgan sifat harchand ustivorlikka ega bo’lmasin, u talablarni qondirish imkoniyatiga ega bo’lmaydi. Ayrim hollarda alohida namoyon bo’lgan psixik xususiyat (hislat) faoliyatining yuksak mahsuldorligi va samaradorligini

ta’minlash qurbiga ega, u qobiliyatlar uddalay oladigan imkoniyat bilan bab-baravar kuch quvvat tariqasida vujudga keladi, degan faraz o’zini oqlamaydi. Shuning uchun qobiliyatlar murakkab tuzilishiga ega bo’lgan psixik sifatlar (hislatlar) majmuasidir deyish juda o’rinlidir. Qobiliyatlar sifatida ro’yobga chiqadigan psixik hislatlar majmuasining tuzilishi yaqqol va alohida faoliyat talabi bilan belgilanganligi tufayli har qaysi turdagi faoliyatlar uchun o’ziga xos tarzda qo yilishi turgan gap.ʻ Kurs ishining maqsadi . Xorijiy psixologiyada shaxs taraqqiyoti muommosi mavzusini o rganish va tahlil qilish. ʻ Kurs ishining ob’yekti. shaxs mavzusiga oid ma lumotlar va ʼ ularning tahlili. Kurs ishining predmeti. Xorijiy psixologiyada shaxs tarqqiyoti muommosini o rganishning qay tarzda borishi haqida ham mulohazalar ʻ yuritish. Kurs ishining vazifalari. 1. Shaxs tushunchasining mazmun-mohiyatini va uning inson hayotidagi o rnini o rganish; ʻ ʻ 2. Shaxs nazariyalarini o’rganish va tahlil qilish 3. Shaxslarning tuzulishini o rganish; ʻ 4.Xorijiy psixologiyada shaxs taraqqiyoti muommosini tahlil qilishdan iborat. Kurs ishining tuzilishi. Kurs ishi kirish, 2ta bob (4ta paragraf), xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ro yxatidan iborat ʻ

I BOB Chet - el psixologiy asida   shaxs nazariy asi 1.1 Shaxs haqida umumiy t ushuncha. « Shaxs» tushunchasi psixologiyada eng ko‘p qo‘llaniladigan tushunchalar sirasiga kiradi. Psixologiya o‘rganadigan barcha fenomenlar aynan shu tushuncha atrofida qayd etiladi. Inson ruxiy olami qonuniyatlari bilan kizikkan xar qanday olim yoki tadqiqotchi xam shaxsning ijtimoiyligi va aynan jamiyat bilan bo‘lgan aloqasi masalasini chetlab utolmagan. Sh a x s — ijtimoiy va shaxslararo munosabatlarning maxsuli, ongli faoliyatning sub’ekti bo‘lmish individdir. Shaxsga taaluqli bo‘lgan eng muxim tasnif xam uning jamiyatdagi murakkab ijtimoiy munosabatlarga bevosita aloqadorlik, ijtimoiy faoliyatga nisbatan xam ob’ekt, xam sub’ekt bo‘lishlikdir. Odam insonshunoslik fanlari tomonidan har tomonlama o‘rganilib kelinmoqda. Psixologiyada odam biologik evolyutsiya maxsuli sifatida, jamiyat ishlab chiqarishining asosiy harakatlantiruvchi kuchi sifatida, ishlab chiqarish va boshqa ijtimoiy munosabatlarning sub’ekti sifatida o‘rganiladi. Odamning boshqa shaxslar bilan, tashqi olam bilan bo‘lgan munosabatlari xilma-xil bo‘lganligi uchunga unga xos bo‘lgan psixologik sifatlar va fazilatlar ham nihoyatda xilma-xildir. Psixologiya fanida inson zotiga xoslik masalasi individ (lotincha individ - ajralmas, alohida zot degan ma’no anglatadi), shaxs, individuallik (yakkahollik) tushunchalari orqali aks ettiriladi. Katta

yoshdagi ruhiy sog‘lom (esi-hushi joyida) odamlar ham, chaqaloq ham, nutqi yo‘q, oddiiy malakalarni o‘zlashtira olmaydigan aqli zaiflar ham individlar deb ataladi.biroq bulardan birinchisinigina shaxs deb atash an’ana tusiga kirib qolgan, chunki o‘sha zotgina ijtimoiy mavjudod, ijtimoiy munosabatlar mahsuli, ijtimoiy taraqqiyotning faol qatnashchisi bo‘la oladi. Individ sifatida yorug‘ dunyoga kelgan odam ijtimoiy muhit ta’sirida keyinchalik shaxsga aylanadi, shuning uchun bu jarayon ijtimoiy-tarixiy xususiyatga egadir. Ilk bolalik chog‘idanoq individ muayyan ijtimoiy munosabatlar tizimi doirasiga tortiladi, bunday shaxslararo munosabatlar tarzi tarixiy shakllangan bo‘lib, u yoshligidanoq shu tayyor (ajdodlar yaratgan) ijtimoiy munosabat, muomala, muloqot tizimi bilan tanisha boradi. Ijtimoiy qurshov (oila a’zolari, mahalla axli, jamoatchilik, ishlab chiqarish jamoasi), ijtimoiy guruh ichida (kishilarning og‘ushida, ularning qalb to‘risida) odamning bundan keyingi rivojlanishi uni shaxs sifatida shakllantiruvchi, uning ongi va irodasining xususiyatlariga mutlaqo bog‘liq bo‘lmagan har xil xususiyatli munosabatlar majmuasini vujudga keltiradi.Umumiy psixologiya fanida shaxsning shakllanishi va rivojlanishi qonuniyatlari hamda ularning mexanizmlari tadqiq etiladi.Bu borada psixologlar tomonidan shaxsga nisbatan turlicha ta’rif berilgan va uning tuzilishini o‘ziga xos tarzda tasavvur qilishgan. Quyida mualliflarning ayrimlariga qisqacha to‘xtalib o‘tamiz.A. G. Kovalevning fikricha, shaxs - bu ijtimoiy munosabatlarning ham ob’ekti,

Похожие

Sobiq sovet psixologiyada shaxsga yondashuvlar
SHAXS
Shaxs psixologiyasi 10v
Ijod va shaxs
Shaxs haqida tushuncha