MAVZU. XVI -XVII ASR BIRINChI YARMIDA ANGLIYA. REJA. 1. XVI asrdagi Angliyaning ijtimoiy - iqtisodiy rivojlanishi. 2. Tyudorlar sulolasining taxtga kelishi. 3.Angliyada reformasiya va kontreformasiya. 4. XVI asrda Angliya tashqi siyosati. XVI asr bosh ida Angliyaning iqtisodiy yuksalishi. XVI asrda Angliyaning iqtisodiy rivojlanishiga ijobiy ta’sir ko’rsatgan holat, bu buyuk geografik kashfiyotlar bilan bog’liq bo’lib, savdo sohasidagi to’ntarilish edi, ya’ni Angliya yangi jahon savdo yo’lining markaz iga, London esa dunyoning eng yirik port shaharlaridan biriga aylandi. Inglizlar Buyuk geografik kashfiyotlarda faol ishtirok etganlar. Ingliz dengizchilari eskimoslar yashaydigan joygacha suzib borishib, Virginiyada Angliya koloniyasiga asos soldilar, Vil lagbi esa Moskva to’g’risida axborot yig’ishga muvaffaq bo’ldi. Dreyk o’zining dunyo bo’ylab sayohati bilan F.Magellan kashfiyotini takrorladi. Keyinchalik ingliz sayohatchisi Djenkinson Buxorogacha yetib borgan. Afsuski, bu sayohatchilarning barchasini ng faoliyati yangi yerlarni kashf etishga qaratilmay, ya’ni sof geografik kashfiyotlardan chetga chiqib, josuslik, qaroqchilik va hatto bosqinchilik faoliyatlari bilan ham bog’lanib ketgan edi. Angliyaning buyuk geografik kashfiyotlarda ishtiroki Bristol shahri savdogarlarining tashabbusi bilan boshlandi. Ularning niyati boshqa yerlar qatori Xitoy sohillariga ham yetib borish edi. Savdogarlar mablag’iga dengiz ekspedisiyasi tashkil qilinib, unga rahbar qilib asli italiyalik bo’lgan Djon Kabot (Djovanni Kab etto) tayinlandi. 1 kema va 18 ekipajdan iborat Djon Kabot boshchiligidagi ekspedisiya 1497 yilning may oyida Bristoldan g’arb tomon yo’lga chiqdi va shu yilning o’zida Shimoliy Amerikadagi Labrador (Nyufaundlend)ga

yetib keldi. Qaysi hududga kelganliklari ni bilmagan inglizlar «Buyuk Xon podsholigi», ya’ni Xitoyni kashf etdik deb o’yladilar. 1498 yilda yana Djon Kabot boshchiligida 5 kemadan iborat ikkinchi dengiz ekspedisiyasi tashkil qilindi. Yo’lda vafot etgan Djon Kabot o’rniga ekspedisiyaga uning o’g’l i Sebastyan Kabot boshchilik qildi. Bu ekspedisiya 1498 yilda Shimoliy Amerikaning shimoliy – sharqiy qirg’oqlariga yetib keldi. Afsuski, XVI asrda uyushtirilgan va qisman qirollik tomonidan mablag’ bilan ta’minlangan dengiz ekspedisiyalarining ko’pchilig i yangi yerlarni kashf qilish o’rniga dengiz qaroqchiligi bilan shug’ullandilar.O’zining qo’shnisi bo’lgan Irlandiyani talash Angliya uchun dastlabki kapital jamg’arishning bir vositasiga aylandi. XI asrdan boshlab Angliyaning chetga sotadigan asosiy mahsu loti mayin jun va qo’y terisi edi. Yevropadagi eng sifatli jun faqat Angliyada yetishtirilar va Flandriya hamda Italiya to’qimachilik sanoati uchun yetkazib berilar edi. Ammo XVI asrning birinchi yarmidan boshlab movut ishlab chiqarish ingliz sanoatining asosiy tarmog’iga aylandi va jun gazlamalar chiqarish junning o’zini chiqarishga nisbatan bir necha marotaba ko’paydi. Hozirga qadar jun solingan xalta inglizlar boyligining ramzi hisoblanadi va lordlar palatasida Angliya lord -kansleri uchun yumshoq o’tirg’ ich vazifasini o’taydi. XVI asr o’rtalarida Angliya Flandriya va Florensiyadagi movut sanoatiga xom ashyo – jun yetkazib beradigan mamlakatdan ichki va tashqi bozorga o’zi movut chiqaradigan mamlakatga aylandi.Angliyada XVI asrga kelib jun eksportining kam ayganligini quyidagi misolda ham ko’rish mumkin: 1354 yilda Angliyada bir yilda 32 ming xalta jun chiqarilgan bo’lsa, bu ko’rsatkich Genrix VIII davrida (1509 -1547) 5 -6 ming xaltaga tushib qoldi. O’z navbatida tayyor movut chiqarish to’xtovsiz o’sib bordi. Masalan, 1354 yilda chetga 5 ming o’ram movut chiqarilgan bo’lsa, XVI asr o’rtalariga kelib uning miqdori 122 ming o’ramga yetdi. XVI asr oxiriga kelib Angliya bir yilda 200 ming o’ram movut

ishlab chiqaradigan darajaga erishdi. Movut va jundan tayyorlang an buyumlar Angliya umumiy eksportining 81,6 % ni tashkil qildi. Angliyaning jun gazlamalari mamlakatning janubiy -g’arbidagi hududlar: Uiltshir, Somerset, Glostershir, Oksfordshir va boshqalar edi. Bu yerda, jun gazlamalarining «bronklot» deb atalgan eng n afis turi to’qilardi. Kapitalistik xususiyatga ega bo’lgan ishlab chiqarish Angliyaning qishloqlariga ham chuqur kirib bordi. Bunga quyidagi hol ko’maklashdi: movut to’qish, hunarmandchilikning yangi tarmog’i sifatida asosan qishloqlarda rivojlandi, bu ye rda esa ishlab chiqarishni siqib qo’yadigan sexchilik yo’q edi. Movutga bo’lgan talabning kuchayishi bu mayda ishlab chiqarish punktlarini kengaytirishni talab etdiki, bu kelgusida yirik manufakturalarning paydo bo’lishiga olib keldi. Manufakturalarning qa y darajada rivojlanganligini ko’rsatadigan misollarga murojaat etsak, misol sifatida Berkshir grafligidagi yirik movutchi Djon Uichkaiba manufakturasini ko’rsatishimiz mumkin; bu yerda 200 dan ortiq to’quv dastgohlari bo’lib, movut ishlab chiqarish jarayon ida 1000 dan ortiq kishi qatnashgan. XVI asrga kelib ingliz sanoatining boshqa turlari ham sezilarli yutuqqa erishadi. Norich, Yorkshir, Dorsetshir, Devonshir va Kolchesterda shoyi va ip gazlamalar, Birmingam va Sheffilda qulflar, mixlar, pichoq va boshqa duradgorchilik asboblari ishlab chiqarish yaxshi yo’lga qo’yildi. XVI asrda Angliyaning iqtisodiy taraqqiyoti ichki va tashqi savdoning rivojlanishi tufayli ham yuz berdi. Yagona milliy bozor tashkil topdi. XIV -XV asrlarda Angliyaning Italiya va Sharq mam lakatlari bilan savdosi asosan venesiyaliklar vositachiligida olib borilar, Shimoliy Yevropa davlatlari bilan savdo esa Ganza ittifoqiga kirgan nemis savdogarlari qo’lida edi. XVI asrga kelib yuqoridagilarning ikkalasining ham savdo sohasidagi monopoliyasi qo’ldan ketdi va Angliyaning butun savdo sohasi ingliz savdogarlarining kompaniyalari qo’liga o’tdi.Angliyada kemasozlik ham juda tez sur’atlar bilan o’sdi.

Shuni alohida ta’kidlash lozimki, XVI asrda Angliya sanoatining taraqqiyotida Yevropaning boshqa m amlakatlaridan emigrant bo’lib kelgan tajribali ustolarning ulushi katta bo’ldi. Niderlandiya inqilobi davrida ispanlar beboshligidan qochib kelgan flomand to’quvchilari o’zlari bilan birga nafis movut ishlab chiqarishning sirlarini olib keldilar, fransuz emigrantlari (asosan gugenotlar) shoyi ishlab chiqarishni yo’lga qo’ydilar. Angliyaga maxsus taklif qilingan nemis ustolari esa nodir metallardan chiroyli idish va bezaklar yasadilar. 3.2.Angliyada agrar to’ntarilish.G’ov tutish va dehqonlarning yersizlant irilishi.«Qonli qonunlar» Movut ishlab chiqarishning yutug’i, ingliz juniga nisbatan avval qo’shni Flandriyada, keyinchalik esa Angliyaning o’zida talabning kuchayishi agrar munosabatlarning sezilarli o’zgarishiga olib keldi. Junga bo’lgan narxning ko’ta rilishi bilan Angliyada qo’ychilik qishloq xo’jaligiga nisbatan foydali bo’lib qoldi va juda ko’p lordlar o’zlarining yerlarini yaylovlarga aylantira boshladilar. Ular bo’sh yotgan va yaylov sifatida jamoa tomonidan foydalanib kelinayotgan yerlarni egallab ola boshladilar. Bu ham yetmagandek ular, o’z qo’llari ostidagi kesim yerlarga ega bo’lgan dehqonlarni haydab chiqardilar, dehqonlar yashagan butun -butun qishloqlar buzib yaylovlarga aylantirildi. Tortib olingan yerlarga lordlar tomonidan qo’ylarning yayl ovlardan chiqib ketmasligi uchun g’ov tutildi. Bu yerlar lordlar tomonidan chorvachi – fermerlarga yuqori renta asosida ijaraga berildi, ayrim hollarda esa ularning o’zlari qo’ychilikni yo’lga qo’ydilar. Ingliz dehqonlarini mana shu tariqa zo’rlik yo’li bi lan yersizlantirish jarayoni «g’ov tutish» degan nomni oldi. Tarixchilarning ko’rsatishicha, g’ov tutishga Angliyada XIII asrdayoq qadam qo’yilgan. XII – XV asrlar davomida Lestershir, Devonshir, Xantingdonshir va boshqa grafliklarda lordlar tomonidan tur li qonunlar xususan, XIII asrdagi Merton va Vestminster statutlari asosida jamoa yerlarini o’rab olish jarayoni boshlangan edi.

XVI asrga kelib inglizlar iqtisodi jahon bozori bilan mustahkam bog’langanligi tufayli va sanoat ishlab chiqarishning yangi soh a va yo’nalishlarining paydo bo’lishi va bu sohaning qo’ychilikni rivojlantirishni taqozo qilishi, g’ov tutishning yanada kuchayishiga olib keldi. Ingliz hukumati komissiyasining 1517 yilga tegishli ma’lumotiga qaraganda, markaziy grafliklarda g’ov tutil gan yerlar miqdori 71 % ni, o’z yerlaridan va mulkidan mahrum bo’lgan dehqonlar soni 84,4%ni tashkil qilgan. XVI asrning ikkinchi yarmida bu grafliklarda g’ov tutish yanada kuchaytirilgan. Bu jarayonni XVI asr ingliz gumanisti Tomas Mor «Utopiya» asarida o brazli qilib qo’ylar shunchalik ochko’z bo’lib ketdiki, ular odamlarni yeb qo’yayapti, deb ta’riflagandi. Dehqonlarning shu tariqa majburiy yersizlantirilishi Angliyada juda ko’p sonli ishsizlar armiyasi pauperlar va daydilarning paydo bo’lishiga olib keld i. Daydilikning masshtabi juda keng edi. Ma’lumotlarga qaraganda, Yelizaveta Tyudor hukmronligi davrida 200 ming aholiga ega bo’lgan London shahrida daydilar soni 50 mingdan ko’p bo’lgan. Ishsizlar armiyasining ko’payishining yagona manbai yuqoridagi jaray on emas edi. XVI asrning ikkinchi yarmidan ular safiga yana ikki kategoriyadagi kishilar kelib qo’shildilar. Birinchisi, bu aristokratlarning xususiy (shaxsiy) harbiy drujinalariga kirgan kishilar hisobiga. Genrix VII absolyutizmni mustahkamlash siyosatin i yuritib, aristokratiyani zaiflashtirish maqsadida, barcha xususiy harbiy drujinalarni tarqatib yuborish to’g’risida statut chiqardi. Natijada, avval yirik feodallar qo’lida harbiy xizmatda bo’lgan juda ko’p kishilar, yashash uchun ta’minotdan mahrum bo’l dilar. Ikkinchisi, bu qashshoqlar safiga monaxlarning kelib qo’shilishi. Bu ingliz reformasiyasiga bog’liq bo’lib, monastirlarning tugatilishi bilan oddiy monaxlarning juda ko’pchiligi ko’chaga tashlanib, ishsizlar sonini ko’paytirdi. Ma’lumotlarga qaraga nda, 7 mingdan ko’proq monax va 25 mingdan ortiq turli cherkov yer egaligidagi xizmatchilar ishsiz qolganlar.