YADRO REAKTORLARI TURLARI. ISSIQ VA TEZ NEYTRONLARDA ISHLOVCHI REAKTORLAR. ILMIY-TADQIQOT YADRO REAKTORLARI. TERMOYADRO REAKTORLARI.

Загружено в:

08.08.2023

Скачано:

0

Размер:

8748.7958984375 KB

Скачать

YADRO REAKTORLARI TURLARI. ISSIQ VA TEZ NEYTRONLARDA
ISHLOVCHI REAKTORLAR. ILMIY-TADQIQOT YADRO
REAKTORLARI. TERMOY ADRO REAKTORLARI.
Reja :
1. Yadro reaktorlari turlari
2. Issiq va tez neytronlarda ishlovchi reaktorlar
3. Ilmiy-tadqiqot yadro reaktorlari. Termoyadro reaktorlari.
4. Yadro reaktorlarini boshqarish.
5. Himoya sistemasi.
6. Boshqaruvchi sterjenlar effektivligi.

Yadro reaktorlari - yadrolarning bo’linishida hosil bo’lgan energiyani elektr
energiyasiga aylantirib beruvchi qurilma hisoblanadi.
Yadro reaktrorlari foydlanish sohasiga qarab
1. Tadqiqot reaktorlari
2. Energiya olish uchun qo’llaniladigan reaktorlar
3. Izotop olish uchun qo’llaniladigan reaktorlarga bo’linadi
Ish rejimiga qarab
1. Issiq neytronlarda ishlaydigan yadro reaktorlari
2. Tez neytronlarda ishlaydigan yadro reaktorlari

Yadro reaktorlarini boshqarish. Boshqaruvchi sterjenlar effektivligi.
Bo'linish zanjiri reaktsiyasi doimo ulkan energiya chiqishi bilan birga boradi.
Ushbu energiyadan amaliy foydalanish yadro reaktorining asosiy vazifasidir.
Yadro reaktori - bu boshqariladigan, yadroviy bo'linish reaktsiyasi amalga
oshiriladigan uskuna.
Ishlash printsipiga ko'ra yadro reaktorlari ikki guruhga bo'linadi: issiqlik
reaktorlari va tez neytronli reaktorlar.
Yadro issiqlik reaktori qanday ishlaydi
Odatda yadroviy reaktor quyidagilarni o'z ichiga oladi:
 Faol zona va moderator;
 Neytronlarning reflektori;
 Issiqlik tashuvchisi;
 Zanjir reaktsiyasini boshqarish tizimi, favqulodda vaziyatlardan
himoya qilish;
 Monitoring va radiatsiyadan himoya qilish tizimi;
 Masofadan boshqarish tizimi.

1 - faol zona; 2 - reflektor; 3 - himoya; 4 - boshqaruv tayoqchalari; 5 -
sovutish suyuqligi; 6 - nasoslar; 7 - issiqlik almashinuvchisi; 8 - turbin; 9 -
generator; 10 - kondansatör.
Faol zona va sekinlashtiruvchi
Aynan yadroda boshqariladigan bo'linish zanjiri reaktsiyasi sodir bo'ladi.
Ko'pgina yadroviy reaktorlar uran-235 og'ir izotoplarida ishlaydi. Ammo uran
rudasining tabiiy namunalarida uning tarkibi atigi 0,72% ni tashkil qiladi. Ushbu
kontsentratsiya zanjirli reaktsiyaning rivojlanishi uchun yetarli emas. Shuning
uchun ruda sun'iy ravishda boyitilib, bu izotop tarkibini 3% ga yetkazadi.
Tabletkalar shaklida bo'linadigan material yoki yadro yoqilg'isi, yonilg'i
tayoqchalari (yonilg'i tayoqchalari) deb nomlangan germetik yopilgan novdalarga
joylashtiriladi. Ular to'ldirilgan butun yadroga singib ketadi.
Nega yadroviy reaktorda neytron moderator kerak?
Haqiqat shundaki, uran-235 yadrolarining parchalanishidan keyin tug'ilgan
neytronlarning tezligi juda yuqori. Ularning boshqa uran yadrolari tomonidan
tutilish ehtimoli sekin neytronlarning ushlanish ehtimolligidan yuzlab marta kam.
Va agar ularning tezligi pasaymasa, yadro reaktsiyasi vaqt o'tishi bilan susayishi
mumkin. Moderator neytron tezligini kamaytirish masalasini ham hal qiladi. Agar
tez neytronlar yo'liga suv yoki grafit joylashtirilsa, ularning tezligi sun'iy ravishda
kamaytirilishi va shu bilan atomlar tutadigan zarralar sonini ko'paytirishi mumkin.
Shu bilan birga, reaktorda zanjirli reaktsiya uchun kamroq yadro yoqilg'isi kerak
bo'ladi.
Sekinlashuv jarayoni natijasida, termal neytronlar , uning tezligi amalda xona
haroratida gaz molekulalarining issiqlik harakati tezligiga teng.
Yadro reaktorlarida moderator sifatida suv, og'ir suv (deyteriy oksidi D
2 O),
berilyum va grafit ishlatiladi. Ammo eng yaxshi moderator og'ir suv D
2 O.
Neytronli reflektor
Atrof muhitga neytronlar tushishining oldini olish uchun yadro reaktori
yadrosi neytronli reflektor bilan o'ralgan.

Issiqlik tashuvchisi
Yadro reaktsiyasi paytida chiqarilgan issiqlik sovutish suyuqligi yordamida
chiqariladi. Oddiy tabiiy suv, ilgari har xil aralashmalar va gazlardan tozalangan
bo'lib, ko'pincha yadro reaktorlarida sovutish suyuqligi sifatida ishlatiladi. Ammo
suv allaqachon 100 0
C haroratda va 1 atm bosimda qaynab turganligi sababli,
qaynash temperaturasini oshirish uchun birlamchi sovutish suvi zanjiridagi bosim
oshadi. Reaktor yadrosi orqali aylanib yuradigan birlamchi zanjirning suvi 320 0
C
haroratgacha qizdirib yonilg'i tayoqchalarini yuvadi, so'ngra issiqlik almashtirgich
ichida ikkinchi darajali zanjir suviga issiqlik beradi. Almashinish issiqlik
almashinadigan naychalar orqali o'tadi, shuning uchun ikkinchi zanjir suvi bilan
aloqa bo'lmaydi. Bu issiqlik almashinuvchining ikkinchi tsikliga radioaktiv
moddalarning kirib kelishini istisno qiladi.
Va keyin hamma narsa issiqlik elektr stantsiyasida bo'lgani kabi sodir bo'ladi.
Ikkinchi devordagi suv bug'ga aylanadi. Bug 'turbinani aylantiradi, u elektr tokini
hosil qiluvchi elektr generatorini boshqaradi.
Og'ir suvli reaktorlarda og'ir suv D
2 O sovutish vazifasini bajaradi va eritilgan
metall suyuq metall sovutgichli reaktorlarda ishlatiladi.
Zanjir reaktsiyasini boshqarish tizimi
ρ = ( k -1) / k ,
Agar k>1 , zanjir reaktsiyasi o'sadi, tizim superkritik tarzda deyiladi. Agar
k< 1 , zanjir reaktsiyasi o'chadi. Qachonki k=1 reaktor ichida barqaror tanqidiy
holat , chunki bo'linadigan yadrolar soni o'zgarmaydi. Bunday holatda reaktivlik ρ
= 0 .
Reaktorning kritik holati (yadro reaktorida zarur neytronni ko'paytirish
koeffitsienti) boshqaruv tayoqchalari harakatlanish orqali saqlanadi. Ular ishlab
chiqarilgan materialga neytronlarni yutadigan moddalar kiradi. Ushbu novdalarni
yadroga cho'zish yoki siljitish orqali ular yadroviy bo'linish reaktsiyasining
tezligini boshqaradilar.

Boshqarish tizimi reaktorni ishga tushirish, rejalashtirilgan o'chirish, elektr
energiyasida ishlash paytida, shuningdek, yadroviy reaktorni favqulodda muhofaza
qilish paytida boshqarishni ta'minlaydi. Bunga boshqaruv tayoqlarining holatini
o'zgartirish orqali erishiladi.
Agar reaktorning har qanday parametrlari (harorat, bosim, quvvatni ko'tarish
tezligi, yoqilg'i sarfi va boshqalar) me'yordan chetga chiqsa va bu avariyaga olib
kelishi mumkin bo'lsa, maxsus uskunalar yadroning markaziy qismiga
tushiriladi. favqulodda tayoqchalar va yadro reaktsiyasining tez to'xtashi sodir
bo'ladi.
Reaktorning parametrlari standartlarga mos kelishini ta'minlash uchun ular
kuzatadilar monitoring va radiatsiyadan himoya qilish tizimlari .
Atrof muhitni radioaktiv nurlanishdan himoya qilish uchun reaktor qalin
beton korpusga joylashtirilgan.
Masofadan boshqarish tizimlari
Yadro reaktorining holati (sovutish suvi harorati, reaktorning turli
qismlaridagi nurlanish darajasi va boshqalar) haqidagi barcha signallar reaktorni
boshqarish paneliga yuboriladi va kompyuter tizimlarida qayta ishlanadi. Operator
ma'lum bir og'ishlarni bartaraf etish bo'yicha barcha kerakli ma'lumotlarni va
tavsiyalarni oladi.
Himoya sistemasi.
Ushbu tizim reaktorning ishlashini va uning xavfsiz ishlashini ishonchli
nazorat qilgan. U reaktorning ishga tushirilishini, ma'lum bir quvvat darajasining
avtomatik saqlanishini ta'minladi, reaktor yadrosi balandligi va radiusi bo'ylab
energiya chiqarilishini boshqaradi, yoqilg'ining yonishini qopladi va favqulodda
vaziyatlarda reaktorni himoya qiladi. Reaktorni boshqarish va himoya qilish
tizimida turli xil sensorlardan signallarni qabul qilish va qayta ishlash, shuningdek,
operatorlarga reaktor holati to'g'risida ma'lumot berish uchun mo'ljallangan integral
mikrosxemalar bilan ishlaydigan yuqori ishonchliligi bo'lgan uskunalar ishlatilgan.

Reaktor quvvati va uni taqsimlash reaktorni boshqarish va himoya qilish tizimining
kanallarida joylashgan 211 bor karbid tayoqchalari tomonidan tezkor ravishda
tartibga solingan. Tayoqchalarni sovutish uchun maxsus sxemadagi suv ishlatilgan.
40 ta novda reaktor yadrosi balandligi bo'ylab energiya chiqarilishini boshqarish
uchun ishlatiladi, qolgan 24 novda favqulodda vaziyatlardan himoya qilish
funktsiyasini bajaradi. Favqulodda vaziyatlarda favqulodda vaziyat tayoqchalari
yadroga 2,5 soniya davomida joylashtirilgan.
Absorber tayoqchasi:
1. Tasma
2. Tayoqning ichki
bo'shlig'i
3. Absorber
4. Alyuminiy qobiq
5. Ko'chiruvchi

Foydalanilgan adabiyotlar.
Asosiy adabiyotlar
1. Мухин К. Н. Экспериментальная ядерная физика: Учебник. В 3-х тт.
Т. 1,2. Физика атомного ядра. 7-е изд., СПб.: Изд-во «Лань», 2009. -
384 с.
2. Климов А.Н. Ядерная физика и ядерные реакторы: Учебник для
вузов.М.: Энергоатомиздат, 2002. - 464.
3. Владимиров В.И. Практические задачи по эксплуатации
ядерных реакторов. М.: Энергоатомиздат, 1986. — 304.
4. Нигматулин И.Н., Нигматулин Б.И. Ядерные
энергетические установки. — М.: Энергоатомиздат, 1986. - 168 с
5. Барсуков О.А. Основы физики атомного ядра. Ядерные технологии
– Москва.: Физматлит, 2011.
6. Апсэ В.А, Шмельев А.Н. Я дерные технологии . Москва 2008 .
7. Ахmedovа G., Тo‘xtaev U.. Yadro fizikasi va dozimetriyadan masalalar
to‘plami. SamDU nashriyoti , 2019 y .
Qo’ shimcha adabiyotlar
3 Бойко В. И , Кошелев Ф. П. технологии в различнқх сферах
человеческой деятельности Ядерн ы е.- Томского политехнического
университета 2008.
4 Рыжакова Н.К. Я дерная физика и её приложения . Учебное пособие . 2-е
издание . Издательство Томского политехнического университета . 2008
г.
5 Подготовка облученного ядерного топлива к химической переработке /
А.Т. Агинков, Э.А. Ненарокомов, В.Ф. Савельев, А.Б. Ястребов. - М.:
Энергоатомиздат, 1982. - 128 с.
6 Воронин В.П. РАО «ЕЭС России». Состояние и перспективы //
Электрические сети и системы. - 2003. - № I . - С. 1 3—16.

YADRO REAKTORLARI TURLARI. ISSIQ VA TEZ NEYTRONLARDA ISHLOVCHI REAKTORLAR. ILMIY-TADQIQOT YADRO REAKTORLARI. TERMOY ADRO REAKTORLARI. Reja : 1. Yadro reaktorlari turlari 2. Issiq va tez neytronlarda ishlovchi reaktorlar 3. Ilmiy-tadqiqot yadro reaktorlari. Termoyadro reaktorlari. 4. Yadro reaktorlarini boshqarish. 5. Himoya sistemasi. 6. Boshqaruvchi sterjenlar effektivligi.

Yadro reaktorlari - yadrolarning bo’linishida hosil bo’lgan energiyani elektr energiyasiga aylantirib beruvchi qurilma hisoblanadi. Yadro reaktrorlari foydlanish sohasiga qarab 1. Tadqiqot reaktorlari 2. Energiya olish uchun qo’llaniladigan reaktorlar 3. Izotop olish uchun qo’llaniladigan reaktorlarga bo’linadi Ish rejimiga qarab 1. Issiq neytronlarda ishlaydigan yadro reaktorlari 2. Tez neytronlarda ishlaydigan yadro reaktorlari

YADRO REAKTORLARI TURLARI. ISSIQ VA TEZ NEYTRONLARDA ISHLOVCHI REAKTORLAR. ILMIY-TADQIQOT YADRO REAKTORLARI. TERMOYADRO REAKTORLARI.

08.08.2023

0

8748.7958984375 KB

Похожие