YER KADASTRI VA TUPROQ BONITIROVKASI ISHLARINING RIVOFLANISH TARIXI Reja 1.Rossiyada tuproq bonitirovkasinin rivojlanishi 2. Tuproq bonitirovkasining Dokuchayevgacha bo‘lgan bosqichi3. Tuproq bonitirovkasining hozirgi bosqichi

Kadastr chegaralash va yerlarni ajratish uchun xaritalash bo‘yicha ishlarni yuritish to‘g‘risidagi birinchi qaydlar 1843 yilga taalluqlidir. Rossiya Yer kadastridagi kartografik materiallarda asosan ro‘yxatlash, chegaralash va kuzatish daftarlaridan olingan ma'lumotlar bo‘lgan. Bu ma'lumotlar, asosan, joyda yerlarni o‘lchash natijalari bo‘yicha tuzilgan. Yerlarni o‘lchash ishlari «o‘lchov iplari» (iplar 20,40,80 sajenli, 1 sajen=2,1336 m) yordamida amalga oshirilgan. Yerlar sifati bo‘yicha «yaxshi», «o‘rtacha» va «yomon» ga ajratilgan. XVIII asrning o‘rtalariga kelib yerlarni chegaralash ishlari yer egalarining huquqlarini himoya qilish maqsadlari uchun ancha kengaytirildi. 1765 yili yerlarni davlat chegaralashi to‘g‘risida komissiya tasdiqlandi. Rossiya imperiyasining yerlarini chegaralash bo‘yicha ishlar asosan XIX asrning boshlariga kelib yakunlandi. XVII asrning oxiriga kelib Rossiyada faqat qishloq xo‘jalik yerlari va o‘rmon fondi yerlari emas, hatto shahar hovlilarini ham qayd qilish va hisobini yuritish hujjatlari tuziladigan bo‘1di. Yerga va boshqa tabiiy resurslarga davlat mulkchiligining vujudga kelishi munosabati bilan ularning va boshqa obyektlarning holati to‘g‘risidagi ma'lumot1arning bir tizimga keltirilgan to‘plami sifatida kadastr turli mintaqalar va yaxlit mamlakatni markazlashgan iqtisodiy boshqaruvning muhim bir mexanizmi sifatida namoyon bo‘lishi zarur edi. Shuning uchun ham tabiiy resurslarning turlaridan qat'iy nazar Rossiyada yaratilgan barcha kadastrlar davlatning tadbiri bo‘lib, ular yagona, ammo bir tarmoqning har bir resursga bo‘lgan talabiga mos o‘tkaziladi. Kadastr dunyoning barcha mamlakatlarida yuritiladi. U hisob-

kitob, baholash, turli tabiiy resurslar, injenerlik faoliyatlari va ekologik holat tushunchalari bilan uzviy bog‘liqdir. Chet el amaliyotida "kadastr" tushunchasini ko‘pincha "ko‘chmas mulk" tushunchasi bilan bog‘laydilar. Ayrim manbalar unga yer uchastkalarining miqdori, qiymati va mulkchiligi bo‘yicha ma'1umotlarni o‘zida jamlagan "ijtimoiy qaydnoma" qoidasini beradilar, boshqalari esa "arxiv bilan chambarchas bog‘liq bo‘lgan, chegaralarni tasvirga olish va xaritada grafik yoritilgan mulkning holati, huquqi, tabiati, o‘lchamlari va foydalanishiga asoslangan barcha ko‘chmas mulkning ijtimoiy uslubiy tashkil etilgan inventari" qoidasini beradilar. Bunda ko‘chmas mulk deb uning ustki qismi bilan birgalikda yerni hamda atrof-muhitni, havo kengligini, tuproq ostini, bino va inshootlarni, turli-tuman tabiiy hamda ijtimoiy-iqtisodiy voqeliklarni tushunish mumkin. Bugungi kunda Rossiya Federatsiyasida yuritilayotgan kadastrni o‘z mohiyati bo‘yicha uchta katta toifaga bo‘lish mumkin: soliq yoki fiksal -soliqqa tortish tartibi va miqdorlarini aniqlash maqsadida ko‘chmas mulkni tavsiflash uchun; huquqiy yoki yuridik - mulk egaligi huquqlarini himoya qilish uchun; ko‘p maqsadli - keng spektrdagi huquqiy, iqtisodiy, ekologik, qurilish masalalari, shuningdek, hududni rivojlantirishni boshqarish va rejalashtirish muammolarini hal qilish. Ko‘p maqsadli kadastr o‘z ichiga turli tipdagi obyektlar: yer, o‘rmon va boshqa tabiiy resurslar, infratizimlar, ijtimoiy-iqtisodiy voqeliklar to‘g‘risidagi ma'1umotlarni oladi. Yuqorida berilgan ma'1umotlar va uslublarni tahlil qilish respublikamizda yuritilayotgan Yer kadastrini nazariy, uslubiy va amaliy jihatdan rivojlantirish imkonini beradi.

Tuproq bonitirovkasi va xaritalash fanidan xorijiy Oliy o‘quv yurtlarida ham darsliklar chop etilgan. Jumladan, F. Gavrilyuk “Bonitirovka pochv”. M. Visshaya shkola. 1974. F.Gavrilyuk “Polevoye issledovanie i kartirovaniye pochv”. M. Visshaya shkola. 1963. Ushbu darsliklarda tuproq bonotirovkasi va xaritalash fanining riyojlanish tarixi, usullari haqida ma'lumotlar berilgan, lekin, ushbu darsliklar chop etilganliga ko‘p vaqt o‘tgan. Ushbu darsliklar e'lon qiliganidan so'ng tuproqni baholash va xaritalashning zamonaiy usullari qo'11anilmoqda. Tuproqni xaritalashning zamonaviy usullari haqida xorijiy davlatlarda darsliklarida ham e'lon qilingan. Gribov. S.I. Pochvennaya kartografiya (M-vo se1. xoz-va Ros. Federatsii, Alt. gos. agrar. un-t. - Barnaul : Izd-vo AGAU, 2005). Xludensov J. G. Krupnomasshtabnoe kartografirovanie pochv Altayskogo kraya ([Elektronniy resurs] : metodicheskie ukazaniya k prakticheskim zanyatiyam - Barnaul : Izd-vo AGAU, 2011). Informatsionnoe obespechenie upravleniya zemelnimi resursami: (Uchebnoe posobie Pod red. L.I.Koshkina. — M.: Vo“sshaya shkola 2002). V.S.Sxovrebov, V.I.Vaizova, A.N.Marin1ar tomonidan chop etilgan “Bonitirovka I kachechestvennaya osenka pochv” (Stavropol, “Paragrafi’, 2011), F.R.Zayde1manning Metodi ekologo-meliorativnix iziskaniy i issledovaniy pochv (M.: Kolos, 2008) darsliklarida Rossiyada tuproqni baholashda qo'1lanilib kelinayotgan usullar bayon etilgan. Ma'1umki, tuproqni baholashda qishloq xo’jaligi ekinlarining biologik xossalari, tuproqni xaritalash ishlarida esa mintaqalarning tuproq iqlim- sharoitlari hisobga olinishi zarur.

Yuqoridagilarni hisobga olgan holda mazkur darslikda tuproqni bonitirovkalash va xaritalashda qo'l1anilayotgan zamonaviy usullarni yoritishga va O'zbekistonda umumqabul qilingan tamoyillarni yoritishga harakat qilindi. Tuproq bonitirovkasining Dokuchayevgacha bo‘lgan bosqichi Yerlarning sifati haqidagi birinchi ma'1umotlar qadimgi Rusiya dehqonlarida uchragan. Bunday ma'lumotlar xalqlarning hikmatli so‘z1arida va maqolalarida o‘z ifodasini topgan. Masalan, “Qora yer - oq non”, “Qayerning tuprog‘i podzol bo‘lsa, shu yerda muhtojlik” va hokazolar. O‘sha zamondagi tuproqlarning nomlari hozirgi zamon terminlari uchun asosiy manba bo‘lib qolgan. Masalan, qora tuproq, podzol, gley, sho‘rxok kabilar. Ivan IV (Grozniy) davrida Yer fondlarini hisobga olish uchun Yer ishlari bilan shug‘u1lanadigan oliy davlat tashkiloti tuzilgan. Bu tashkilotning asosiy funksiyalaridan biri yerlarni ro‘yxatga olish bo‘lgan. S.S. Sobolev XV-XVII asrning boshlaridagi kotibiy kitoblar o‘sha davrda yuqori darajada turadigan birinchi tuproq - geografik asarlari bo‘lganligini aytgan. 1724 yilda tashkil etilgan Rossiya (Peterburg) fanlar Akademiyasi tuproqlar qoplamini o‘rganishda yagona markaz bo‘lib qoldi. Rus olimi M.V.Lomonosovning butun faoliyati shu Akademiyada o‘tgan. 1757 yildan boshlab M.V. Lomonosov fanlar Akademiyasining geografiya departamentini boshqarib “Rossiya atlasi” va “Rossiya geografiyasi” ga o‘zgartirishlar kirita boshladi. 1755 yilda esa Moskva universiteti tashkil etildi.