logo
  1. Главная страница
  2. Рефераты
  3. Общий
  4. YERNI ISHLASHDA RESURS VA ENYERGIYA TEJOVCHI TEXNOLOGIYALAR

YERNI ISHLASHDA RESURS VA ENYERGIYA TEJOVCHI TEXNOLOGIYALAR

Загружено в:

08.08.2023

Скачано:

0

Размер:

1702.5625 KB
Скачать
MAVZU: YERNI ISHLASHDA RESURS VA ENYERGIYA TEJOVCHI TEXNOLOGIYALAR Reja: 1. Tuproqqa noan’anaviy usulda ishlov byerishning ahamiyati. 2 . Resurs tejamkor texnologiyalar. 3.Tuproqqa noan’anaviy ishlov byerish usullari 4.Tuproqqa ishlov byerishning resrustejamkor texnologiyalarni joriy etish 1. Tuproqqa noan’anaviy usulida ishlov byerishning ahamiyati. (I) Tuproqqa minimal optimal ishlov byerish: ushbu tizimning maqsadi o‘z ichiga quyidagilarni oladi: (a) qishloq xo‘jalik ekinlari mahsulotlarini ishlab chiqarish uchun enyergiya va mehnat xarajatlarini kamaytirish, (b) tuproq namligini saqlab qolish va uning yeroziyasini kamaytirish, (s) ekinlarning optimal qatorlarini ta’minlash maqsadida gomogenizatsiyani keltirmagan holda tuproq yuzasini bir xilda bo‘lishiga yerishmoq, va (d) tuproqni zichlashishini minimalь holda ta’minlash. (II) Saqlash tuproqqa mulьcha bilan ishlov byerish: uning maqsadi bo‘lib tuproqqa ishlov byerish opyeratsiyalarini hisobiga tuproqda namni saqlash va enyergiyani tejash hisoblanadi. Tuproqqa ishlov byerishning ushbu ikkala tizimi odatda tuproq yuzasida o‘simlik qoldiqlarini qoldirishga asoslangan bo‘lib, ularning har biri tup-roq yuzasini o‘simlik qoldiqlari bilan uzluksiz qoplashni yoki bunday yerlarda o‘simliklar parvarishlashni ko‘zda tutadi. Hay dalgan yerlarni saqlash amaliyoti qishloq xo‘jaligi uchun quyidagi ayrim alьtyernativ maqsadlarni ko‘zda tutadi: tuproqda organik moddalarni ko‘paytirish va tuproq yeroziyasini kamaytirish. Lekin, tuproqqa ishlov byerish amaliyotining ayrimlari pestitsidlardan foydalanishni talab etadi. Yerga asosiy ishlov byerish (haydash) tuproq xossalarini shunday o‘zgartiradiki, u o‘simliklarning o‘sib rivojlanishiga ta’sir etadi va, shuningdek, daladan suvning oqib chiqib ketishini kamaytiradi. Mulьchalangan tuproq harorati mulьchalanmagan yerdagidan past, o‘simlik qoldiqlari ostidagi tuproq yuzasining namligi yuqori bo‘ladi. Buning oqibitida tuproq haydov qatlamini saqlashning ko‘pgina tizimlari muvaffaqiyatli hisoblanadi. (III) Tuproqqa “nulь” ishlov byerish: Bunday ishlov byerishda o‘simlik qoldiqlari maydalanib dalaga sochiladi, ekish esa yerni haydamay amalga oshiriladi. Ekishga qadar dalani begona o‘tlar bosishining adekvat nazorat qilish muammosi yuzaga keladi. 1 1 Chandrasekaran B., Annadurai K., Samasundaram E. A textbook of agronomy. New Delhi. 2010. 291 бет. Har yili kuzgi g‘alla ekinlari hosili yig‘ib olingandan keyin Respublika bo‘yicha 1 mln. 500 ming gektarga yaqin yerlar asosiy ekin hosilidan bo‘shaydi. Ushbu yer maydonlarini o‘z vaqtida ishlov byerish va ulardan foydalanish dehqonchilikning oldida turgan dolzarb masalalardan biri bo‘lib hisoblanadi. Havoning quruq va issiq bo‘lishi natijasida g‘alladan bo‘shagan ekin maydonlari tuprog‘i haddan tashqari qotib qoladi. Ushbu ekin maydon-larini an’anaviy usulda- (yerni shudgor qilish va izidan borona hamda mola bostirish)- ishlash juda ko‘p miqdorda yonilg‘i –moylash va boshqa xarajatlarni keltirib chiqaradi. Muhimi ishlash muddati cho‘zilib takroriy ekin ekish kechiktirib yuborishi bilan xaraktyerlanadi. Dehqonchilik amaliyotida uzoq yillardan byeri an’anaviy usul bo‘lib kelgan yerni shudgorlash, boranalash, molalash va boshqa shu kabi texnologiyalar bugungi kunda o‘z xizmatini o‘tayotgan bo‘lishiga qaramasdan endilikda kam xarajat va oz mehnat talab etadigan, enyergiya tejovchi yuqori samaradorlikka ega bo‘lgan texnologiyalar davri boshlandi desak xato bo‘lmaydi. Ishlab chiqilgan mahsulotning tannarxini oshib borishi uni imkoni boricha kam xarajatbop holda etishtirishni talab etmoqda. Bu esa yerni ishlash sonlarini kamaytirish, yoqilg‘i - moylash matyeriallariga bo‘lgan talabni qisqartirish, dehqonchilikda noananaviy usullar hisoblangan –yerni shudgor qilmasdan turib, yuza ishlash qurollari bilan ishlov byerish hisobiga uni texnologik va mikrobiologik xossalarini yaxshi-lash, eng muhim yuqori hosil olish asosini yaratib byerish bugungi kunda dehqonchilik oldida turgan vazifalardan biri bo‘lib hisoblanadi. 2. Resurstejamkor texnologiyalar. Resurstejamkor qishloq xo‘jaligi dunyo bo‘ylab dehqonchilik strategiyasi sifatida resurslardan iqtisodiy va ekologik jihatdan barqaror foydalanishni ta’minlaydi. Hozirda resurstejamkor qishloq xo‘jaligi dunyo bo‘yicha 105 mln. gektar maydonda tadbiq qilingan va aksariyati lalmi dehqonchilik qilinadigan maydonlarda amalga oshirilgan. Agrar soha O‘zbekiston iqtisodiyotidagi eng katta sektorlardan biridir. Bunda g‘o‘za va kuzgi bug‘doy asosiy ekinlar hisoblanib, ular sug‘oriladigan maydonlarning 70-80 foizida etishtiriladi. An’anaviy qishloq xo‘jalik yuritish yerlarga intensiv ishlov byerishga va tegishli ishlab chiqarish sarf-harajatlariga asoslangan. Xorijiy tadqiqotlar natijalariga ko‘ra, resurstejamkor qishloq xo‘jaligi yuritishning uchta asosiy mezoni mavjud: yerga ishlov byerishni kamaytirish yoki umuman ishlov byermaslik; tuproq yuzasida imkon qadar ko‘proq o‘simlik qoldiqlarini qoldirish; ekinlarni maqbul almashlab ekish tizimini joriy etish. Fyermyerlar va mutasaddi xodimlarni qishloq xo‘jaligidagi an’anaviy intensiv yerga ishlov byerish amaliyotidan resurstejamkor qishloq xo‘jalik amaliyotiga o‘tishiga qiziqish uyg‘otish eng muhim masala hisoblanadi. Ma’lumki, Respublikada dehqonchilik qilinib kelinayotgan tuproqlar tarkibida gumus miqdori bo‘yicha eng so‘nggi o‘rinlarda turadi. CHirindi tuproqda qanchalik kam ekan uning zichlashib borishi shunchalik yuqori darajada. So‘nggi 30-40 yillarda ekin dalalariga juda og‘ir texnikalarni kirishi va yerni vegetatsiyasi davrida 8-10 martagacha ishlashi oqibatida yerlar o‘ta qotirib yuborildi. Ma’lumotlarga qaraganda respublikamizda qumoq, engil mexanik tarkibli, qumli yerlarning umumiy maydoni 500-700 ming gektar atrofida ekan. SHu bilan bir qatorda ko‘p yillik begona o‘tlardan – qamish, ajriq, g‘umay, salomaleykum va boshqalardan holi bir yillik o‘tlar tarqalgan ekin dalalarida tuproqni kuzda shudgor qilmasdan yerta bahorda yuza ishlov byerish qurollari bilan ishlov byerish maqsadga muvofiqdir. Xorijdagi ko‘plab mamlakatlar amaliyoti shuni ko‘rstadiki, yer o‘z tarkibidagi tuproq organizmlari hisobiga hosildorligini qayta tiklagandagina yerga nolь ishlov byerish o‘z samarasini byera boshlaydi. Olimlarning fikricha, nolь ishlov byerish samaradorligi faqat uni 5 yil almashtirmasdan qo‘llagandan keyingina barqaror yuqori bosqichga yerishadi. Ekinlar ekishga tayorlashda noan’anaviy usullardan (chizel, kulьtivatsiya, borona) foydalanib qisqa muddatlarda yer tayyorlanadi (yer tayyorlash uchun atiga 1,5-2,0 kun ketadi). Yerta bahorda o‘sib chiqqan begona o‘tlar, oldingi yildan qolgan poyalari uyumlab mexanizatsiya ishlashiga xalaqit byermaydigan joyga chiqariladi. Dalani ekish uchun tayyor holatga keltiriladi. Xo‘ja-likdagi mavjud yuza ishlash qurollari–kulьtivatorlardan (KRX-4, KRX- 3,6) yoki chizel kulьtivatorlar-dan (KPN-4A) foydalanilgan holda yer 12-15 sm chuqurlikda yumshatiladi. YUmshatishda chuqur ishlashga yo‘l qo‘yilmagani ma’qul. Aksincha kesaklar va palaxsalar hosil bo‘ladi. Kulьtivatorlar bilan yumshatib chiqish jarayonida izidan mola bostirib o‘tiladi. Bunda yirik-yirik kesaklar eziladi va yer urug‘ ekishga tayyor bo‘ladi. 1. Mavsumdagi ishlov byerish : Bu hosilni yig‘ish mavsumida amalga oshiriladi (iyun-iyul yoki sentyabr-oktyabr). 2. Mavsumdan tashqari ishlov byerish : Bu shudgor yoki hosil yig‘ilmaydigan vaqtda (yoz) davomida amalga oshiriladi. 3. Ishlov byerishning maxsus turlari : Ba’zi maxsus ob’ektiv maqsadida har qanday vaqtda amalga oshiriladi. 1.12-rasm. CLAAS- rusumidagi taraktor 1.13-rasm. VYERSATILE-TD 600 rusumli diskli borona SHu mavsumda yoki hosil mavsum boshida ekinlarni ko‘kartirish uchun ishlov byerish jarayonlari mavsumdagi ishlov byerish deb ataladi. Ular quyidagilardan ibrorat: Tayyorlov ishlov byerish - Bu ekinlarni ko‘kartirish uchun yer tayyorlash maqsadida amalga oshiriladigan ishlov byerish jarayonlarini nazarda tutadi. Bu uch qismga bo‘linadi asosiy ishlov byerish, ikkilam-chi ishlov byerish va urug‘ uchun joy tayyorlash. Boshlang‘ich ishlov byerish- hosilni yig‘ib olgandan so‘ng tuproqni ag‘darish yoki shudgor qilmasdan ma’lum. U odatda ikki hosil yig‘ish oralig‘idagi davr mobaynida bajariladigan eng murak-kab jarayondir. CHuqurligi 10-30 sm dan farq qilishi mumkin Bu yanada ishlashi uchun tuproqni kesib teskari tomonga o‘zgara shudgorlashni o‘z ichiga oladi Bu chuqur ochilisdan iborat va tuproqni istalgan darajadagi haydashga olib kelish uchun bo‘shatishdan iborat. Asosiy maqsad begona o‘tlarni nazorat qilish va tuproq strukturasini tiklash. O‘rta ishlov byerish - Bu birlamchi ishlov byerishdan keyin yaxshi tuproq hosilini olish uchun amalga oshiriladigan sayoz ishlov byerish ishini anglatadi. Bu ishda tuproq aralashtiriladi va taqozosi va qobiq, quritish paydo yoriq va yoriqlar yopilish. o‘g‘itlar birlashma va o‘g‘itlar, tekislash, mulchalash, shakllantirish tizmalari va egat asosiy vazifalari. Bu o‘z ichiga yerni haydash, molalash, maydalash, to‘plash, tekislash va etishtirish, tizmalash kabi jarayonlarni oladi. Urug‘ uchun joy tayyorlash – U urug‘ konini tayyorlash uchun mo‘ljal- langan juda sayoz ishni anglatadi yoki tuproqni ekish uchun mos qilish. Begona o‘tlar nazorati va tuproq tarkibiy rivojlantirish vazifa-lari. A. Intyer usulda ishlov byerish/intyer kulьtivatsiya. Bizga ma’lumki, daladagi yerga ishlov byerishning urug‘ni yoki ko‘chatni ekib bo‘lgandan so‘ng, yoki xosilni yig‘ib olishdan avval boshqa so‘z bilan aytganda vegetatsiya davomida yerga ishlov byerish maqsadida muvofiq bo‘ladi. Bu jarayon intyer kulьtivatsiya, mola bosish, yerni yumshatish, begona o‘tlardan tozalash, chopiq qilish, ekinlarni yotib qolishini oldini olish va jo‘yaklarni olish kabilarni o‘z ichiga oladi. Intyer usulida ishlov byerish go‘ng va o‘g‘itlarning qatlam tarkibiga ko‘shilishiga, chopiq qilish va ildizlarni yumshatilishiga yordam byeradi. Mavsumdan tashqari ishlov byerish - ishlov byerish ishlari tuproqning umumiy xolatidan kelib chiqqan holda ekin ekilmagan mavsumda amalga oshirilib, bunda suvning saqlanishidagi asosiy maqsad, yerning sifat darajasini me’yoriy xolga keltirilish, sho‘rlari yuvish yo‘li bilan tuproqni o‘zlashtirish, tuproqdagi turli kasalliklar va zararkunandalarga qarshi kurashish va hokazolar shular jumlasidandir. Ular quyidagilar: a) Ekin o‘rib olingan (ang‘iz) dan yoki hosildan keyingi yerga ishlov byerish - yerga ishlov byerish jarayoni xosilni yig‘ishtirib olgandan so‘ng begona o‘tlardan tozalash va hosil qoldiqlarini yig‘ishtirish va tuproq strukturasini tiklash maqsadida zudlik bilan bilan amalga oshiriladi. Hosil yig‘ishtirib olingandan so‘ng keyingi qotib qolgan yerlarni bo‘shatish va turli tash-landiq va begona o‘tlar qoldiqlarini tuproq tarkibiga ko‘milish orqali tuproqni yomg‘ir suvlarini o‘ziga jamlash kabi ishlar yerga ishlov byerish jarayonini muhim jihatlari hisoblanadi. b) YOzgi ishlov byerish – issiq joylardagi yozgi fasl davomida amalga oshiriladigan ishlov byerish jarayoni begona o‘tlar va tuproqdagi zararkunanda va kasalliklarni yo‘q qilishga, tuproqni emirilishini oldini olishga va yoz mavsumidagi jala yomg‘irlaridan asrab qoladi. U tuproq agregatlariga, tuproqning tarkibiy moddalariga va ba’zan shamol yeroziyasiga qulaylik tug‘ilishiga ta’sir o‘tkazadi. s) Qishki ishlov byerish – ekinlarni etishtirish uchun munosib bo‘lmagan maydonlarni tayyorlashda foydalaniladi. SHudgor qilish yoki molalash joylarda amalga oshirilib, tuproqdagi begona o‘tlarni yo‘q qilish va fizik holatini yaxshilash, shu bilan birga turli qoldiqlarni tuproq tarkibiga birikib ketish uchun eng qulay davr hisoblanadi. d) Ekilmay turgan yerlarga ishlov byerish - bunda haydalmaydigan yerlar mavsumda ekmasdan yoki turli sabablar bilan bo‘sh qoldirish amalga oshiriladi. Ekilmay ishlov byerishda tuproqning tarkibiga xavf soluvchi barcha chiqindilarga darhol barham byeriladi va tuproq uchun zararli hashoratlar nazoratga olinadi. Ekilmay dam byerilgan tuproq shamol ta’sirida keng shaklda yeroziyaga uchraydi, so‘ng sug‘oriladigan va (keyinchalik) natijada zararkunandalar halok bo‘ladi. Ishlov byerishning maxsus turlari (shakllar) – Yerga ishlov byerishning maxsus turlari quyidagilarni o‘z ichiga oladi. I) Tuproq yer qatlamiga ishlov byerishda tuproq osti pluglar, chizel pulugidan foydalangan holda yer qatlamidagi ishlatiladigan tuproqni ochish parchalash yo‘li bilan bajariladi. Bunda tuproq ag‘darilmaydi. Tuproq osti yer katlamiga ishlov byerish dala ishlarida og‘ir mashinalar ishlaganda va e’tibor- sizlik natijasida tuproqning eng unumdorlik qatlamida ulkan yo‘qotishlar bo‘lganda 4-5 yilda bir marotaba amalga oshiriladi. Bunda egatlardagi tuproq qatlamida vyertikal tarzda tuproq beti qalin mulcha-qog‘oz yoki poxol, torf chirindi, go‘ng kabi matyeriallar bilan yoppasiga yoki qator oralatib yotish amalga oshiriladi. II) Ishlov orqali tekkislash – xaydaladigan dalalar suvni yagona taqsimlanishini va bir xil shaqlda hosilning o‘sishi uchun oziqlanishni talab etadi. Bunga dalalarga xaqiqiy ishlov amalga yerishiladi. Bunda taqsimlovchi va skrepyer mashinalar tekislash opyeratsiyalarini amalga oshiradilar. Tuprog‘i tekislangan maydonda emirilishiga chek qo‘yiladi va boshqa amaliy ishlarni olib borish oson va bir xil shaklda bo‘ladi. III) Nam holda ishlov byerish – bunday ishlov byerishda tuproq to‘yingan holda bo‘lgan vaqtda amalga oshirish maqsadga muvofiq bo‘ladi. Misol uchun, loyqalatish kulьtivatsiya uchun maqbul jarayondir. IV) Tasma shaklida ishlov byerish – shudgorlash aralash ensiz tasma shaklida va yerning ustki qatlamida tarqamay qolgan qoldiqlarni chopish kabi shaklda bajariladi. V) Tozalangan maydonda ishlov byerish – bunda ekin maydonlari to‘la – to‘kis turli qoldiqlardan xoli bo‘lganda amalga oshiriladigan jarayondir. Bu begona o‘tlarni, tuproqdagi turli zararkuranda nazorat qilishga yordam byeradi. VI) Taroqsimon ishlov byerish – bunda pulug taroqlarini yon taroqsimon shaklga keltirib, o‘simliklarni o‘stirish maqsadga muvofiq bo‘ladi.  Minyeral va organik o‘g‘itlarni tuproq bilan aralashtirish  Urug‘ ekish 1. Kultivatorlar – bu jarayonni olib borishda bir necha qishloq xo‘jalik mashinalari jumladan, yerni yumshatuvchi va kovlash uskunasi yordamida amalga oshiriladi. Bu dastgoh 23-30 sm mustaxkam, ma’lum bir qolibga ega. Bu qolip maxsus g‘ildiraklar ustida joylashgan va u 20 sm gacha chuqurlikgacha kirib boradi. Tuproqqa ishlov byerish jarayoni yer shudgor qilinishida va katta xajmdagi kesaklarni maydalashda keng qo‘llaniladi. 2. Sixmola-ular juda ham kichkina dastgohlari bilan tuproqqa ishlov byeruvchi asboblardan biri. Ular ishlov byerilgan tuproqda jo‘yak olish uchun ishlatiladi. Tor qatorli egatlar olishda uskunalar joylashtiriladi. G‘ildiraklar taxminan tuproqqa 10 sm chuqurlikka kiradi. Sixmolaning xar xil turlari amaliyotda qo‘llaniladi. A. O‘tkir tishli sixmola - tuproq tag qismini muvozanatlashtirishga yordam byeruvchi qattiq temir sixli qoziq bo‘lib uning aylana, oval, 4 burchak, 3 burchak yoki rombsimon turlari mavjud. Rombsimon turi tuproq yuzasiga to‘g‘ri joylashadi va tuproq qatlamini shu shaklda yumshatadi, shu sababli boshqa turlardan axamiyatliroq. Notekis qatlamlarni bir tekis harakati bilan taram-taram xolatga keltiradi. Qachonki o‘sha qobiq zig-zag turiga mansub bo‘lganda, zig-zag mola deb ataladi. V. Purjinali sixmola - ular kuchli, qattiq, egilmaydigan jimslarda “S” xarfi ko‘rinishida bo‘lib, ular aylanganda tuproqqa ishlov byeradi. Toshloq tuproqlarda purjinali sixmola ishlatilganda qattiq jismlar zararlamaydi. Tebranish tufayli kesaklarni qattiq jismli six-molaga nisbatan samarali maydalaydi. S. Zanjir sixmola - bir necha qattiq jismli zanjirlardan tashkil topgan sixmolalar tuproqlarni maydonga xuddi (to‘shak) kabi yoyadi. Tuproqni ekin ekish uchun me’yoriy xolatga keltira oladi. CHunki notekis yuzalarni tartibga keltiradi va moslashtiradi. Bu kabi sixmolalar maydalangan tuproqlardan ravon va tekis maydon xosil qilish uchun foydalaniladi. Bu yerga urug‘ qadashda xam keng foydalaniladi. D. Diskli sixmola - bu kabi sixmolalar 46-56 sm li diskalardan tashkil topgan yuzasida 15 sm li oraliqni tashkil qiladi. Diskli sixmola oraliqlari bir xil uzunlikda ikki qator qilib disklar joylashtiriladi. Ular tuproqlarni kesadi va samarali bo‘laklarga ajratadi. Natijada tuproqdagi mikroorganizmlar xayotini faollashtirishga ko‘maklashadi. 1.14 - расм. Культиватор 1.15 - расм. Дискли борона E. Tuproqqa ishlov byeruvchi sixmola(intyer)- har xil turdagi sixmolalar (intyer) uchun ishlatiladi, (intyer) sixmola egat orlab yurib, begona o‘tlarga qarshi kurashda samarali vosita hisoblanadi. Intyer turidagi sixmolalarning yorqin misoli sifatida “junior xoe” markadagi agregat keltiriladi. “Junior xoe” markali agregat yuqoridagi sanab o‘tilgan six-molalar kabi turli maqsadlarda turli xil ko‘rinishlarda bo‘la oladi 2 . 3. Tuproqqa noan’anaviy usulida ishlov usullari Dehqonchilikda no’ananaviy usullar hisoblangan – yerni shudgor qilmasdan turib, yuza ishlash qurollari bilan ishlov byerishning bir necha yo‘nalishlari bo‘lib ular quyidagilar: 1. Yerga ekin ekilganga qadar minimal ishlov byerish usullari Rotorlik pluglar bilan shudgorlash. Yillar bo‘yicha shudgorlash va chizellash (birinchi yili shudgorlash, ikkinchi yili chizellash). CHizellash (xar yili). CHuqur yumshatish (3-4 yilda bir marta 60-80 sm yumshatish + qolgan yillarda faqat chizellash). O‘zgartirilgan chuqurlikda shudgorlash (birinchi yili 30 sm, ikkinchi yilda 20 sm). SHudgorlash va pushta olish. 2. Ekish tadbirlarini me’yorlashtirish 1. Keng qamrovchi seyalkalar yordamida ekish (6-8 qatorli). 2. G‘o‘za qator oralariga g‘alla-donli eiklar urug‘ini ekish, o‘g‘itlash va egat olish. 3. Mexanizatsiya yordamida bajariladigan barcha tadbirlarni birgalikda bajarish (ekish, o‘g‘itlash, egat olish, begona o‘tlarga qarshi gyerbitsidlar sep ish). 4 . Takroriy ekinlarni eski pushtaga palasa ishlov byerib, ekish va o‘g‘itlash. 2 Chandrasekaran B., Annadurai K., Samasundaram E. A textbook of agronomy. New Delhi. 2010 3. Qator oralirga minimal ishlov byerish Kul ь tivatsiya sonini 5-7 martadan 3-4 martagacha kamaytirish (1 chi yoki 2 chi kul ь tivatsiyada o‘rta organ chuqurligi 20-26 sm gacha yumshatiladi, qolgan kul ь tivatsiyalar soni qisqartirilib sug‘orishga bog‘liq holda amalga oshiriladi). Begona o‘tlarga qarshi keng qamrovli agregatlar yordamida gyerbitsidlar sepish (chopiq va kul ь tivatsiya soni kamaytiriladi). Qator oralariga tuproq strukturasini yaxshilovchi kimyoviy moddalar sepish (K-4, K-9, gidrogel ь va x.k.) yo‘li bilan kul ь tivatsiya sonini kamaytirish. Suspenziyalar sepishda keng qamrovchi pur k agichlardan foydalanish (12-24 m). Egat olish va o‘g‘itlashni birgalikda bajarish . Dunyo qishloq xo‘jaligida etishtirilayotgan qishloq xo‘jalik mahsulotlarining tannarxini oshib borishi uni ishlab chiqarish jarayonlarini kamay-tirish vazifasini qo‘ymoqda, shu bilan bir qatorda endilikda har bir texnologiya enyergiya tejash nuqtai nazarida qaralishi talab etilmoqda, ya’ni etishtirilgan mahsulot kam harajatbop mahsulot bo‘lishi talab etiladi. [I.A.Karimov 2009, 2014]. Ana shu nuqtai nazarda yerlarni kam xarajat texnologiyalar asosida ishlash davrning talabidir. Yerni haydash va tayyorlashda hali byeri kuzgi shudgorga teng keladigan texnologiyaning o‘zi yo‘q. Ammo bozor munosabatlariga o‘tishi bilan, mahsulot tannarxini oshib borishi, yoqilg‘i-moylash mahsulotlarining narxini keskin ko‘tarilib ketishi, yer haydash texnikalarini bir oz texnik jihatidan eskirib qolishi, hamda fyermyer xo‘jaliklarini iqtisodiy jihatidan oqsa-yotganligi yerni haydashda yangi texnologiyalarni qishloq xo‘jaligiga joriy etish vaqti kelganligidan darak byeradi. Paxtakor xo‘jaliklarida chigit ekish uchun yer tayyorlash muhim masalalardan hisoblanadi. CHunki, yerta bahordagi yog‘ingarchiliklar tekis yerga ekilgan chigit maysalarini to‘liq ko‘karib chiqishiga xalaqit qiladi, ko‘chatlar qatqaloqni ostida qolib nobud bo‘lar edi. Ammo bu sohada Respublikada ko‘p ishlar qilinmoqda. Jumladan, yangi texnologiyalarning kirib kelishi va eskilarini modyernizatsiya qilinishi endilikda chigit ekish texnologiyasiga bir muncha o‘zgartirishlar kiritdi, nihoyat nihollarni to‘liq va tekis ko‘karib ketishiga imkoniyat yaratadi . 3 Bugungi kunda dunyo qishloq xo‘jaligida tuproq mikroflorasini yaxshilash masalasi ham muhim hisoblanadi. CHunki tuproq mikroflorasi tuproq organizimlarining asosiy yashash joyi hisoblanib, uning biologik tirikligi eng avvalo tuproq muhitning yaxshiligini ta’minlab, so‘ngra o‘simliklarning o‘sish va rivojlanish manbai bo‘lib hisoblanadi ham. Endilikda tuproqqa ishlov byerishning yangi minimal usullari ishlab chiqarishga kirib kelmoqda. Bu texnologiyaning e’tiborli tomoni shundaki yerga har 3-4 yilda bir marta chuqur ishlov byerilib, keyingi yillari yer yuza ishlov byerish qurollari bilan ishlanadi. Bu tartibda yerga ishlov byerishda tuproq zichlashmaydi, uning mikroflorasi uchun muhit yomonlashmaydi, tuproq zarrachalari maydalanib kukunlashmaydi va eng muhimi g‘ovaklik, zichlik, suv o‘tkazuvchanlik, havo muhiti, donadorligi hamda boshqa ko‘rsatgichlari yaxshi holda saqlanadi. Ma’lumki, tuproq tarkibida oziq moddalar va namlik etarlik miqdorda bo‘lsa, mikroorganizimlarning rivojlanishi uchun eng qulay muhit hisoblanadi. O‘rta hisob bilan 1 g. tuproqda 2,5-3 milliardgacha mikroorganizmlar bo‘ladi, ya’ni 30 sm. li bir gektar ekinzor haydalganda tuproq tarkibidagi mikroblar vazni 3-5 tonnaga etib boradi. Bu esa tuproq-ning tirikligidir. Endilikda ushbu tirik organizimlarning faoliyatini boshqarish va ulardan chirindi hosil bo‘lish jarayonida to‘g‘ri foydalanish muhim ahamiyatga ega hisoblanadi. SHuni hisobga olib yerga ishlov byerishda ushbu tirik organizmlarni saqlagan holatda minimal ishlov byerish usullarini o‘rganish va uni qishloq xo‘jaligiga joriy qilish muhim masala bo‘lib hisoblanadi. Ma’lumki, Respublikada dehqonchilik qilinib kelinayotgan tuproqlar tarkibida gumus miqdori bo‘yicha eng so‘ngi o‘rinlarda turadi. CHirindi tuproqda qanchalik kam ekan uning zichlashib borishi shunchalik yuqori darajada. So‘ngi 30-40 yillarda ekin dalalariga og‘ir texnikalarni kirishi va yerni vegitatsiyasi davrida 8-10 martagacha ishlashi oqibatida yerlar o‘ta qotirib yuborildi. 3 Қ.Мирзажонов “Шудгорни қайси муддатларда ва қандай чуқурликда бажариш керак” Ўзбекистон қишлоқ хўжалиги журнали Т.: №12.2014й. 17-18 б. Kuzgi shudgorni qanday chuqurlikda o‘tqazilishidan qattiy nazar bahorda urug‘ ekish oldiga qo‘yilgan vazifalar butunlay boshqacha bo‘ladi. Bahorda yer yuza ishlov byerish qurollari bilan yuza, 12-15 sm. bo‘lgan chuqurlikda ishlash talab etiladi. Bunda yer yuza ishlanishi, yumshatilishi, donador holga kelishi, g‘ovak va yumshoq bo‘lishi zarur. Muhimi tuproqqa tushgan urug‘likni ko‘mishi kyerak. Ko‘rinib turibdiki bu davrda tuproqni chuqur ishlash talab etilmas ekan. Keyinchalik o‘simlikni o‘sib rivojlanishi bilan yer chuqur ishlash qurollari bilan chuqurroq ishlanib boriladi. Masalani ikkinchi tomoni shundaki yer kuzda haydalgandan keyin 90-110 kun davomida dam oladi deymiz. Bu to‘g‘ri va inkor etib bo‘lmaydigan holat. Ammo shu bilan bir vaqtda kuzgi va qishki yomg‘ir- qorlar natijasida yer bir oz qotib ham qoladi. Uning fizik xususiyatlari buziladi. Ma’lumotlarga qaraganda Respublikada qumoq, engil mexanik tarkibli, qumli yerlarning umumiy maydoni 500-700 ming gektar atro - fida ekan. SHu bilan bir qatorda ko‘p yillik begona o‘tlardan –qamish, ajiriq, g‘umay, salomaleykum va boshqalardan xoli bir yillik o‘tlar tarqalgan ekin dalalarida tuproqni kuzda shudgor qilmasdan yerta bahorda yuza ishlov byerish qurollari bilan ishlov byerish maqsadga muvofiqdir. 1.16-rasm. VYERSATILE DH-730 rusumidagi qishloq xo‘jaligi ekinlarini ekishga mo‘ljallangan pnevmatik seyalka. Ushbu seyalka 3; 5 seksiyali, 8,5 dan 12,2 metrgacha qamrov kengligida ekishga mo‘ljallangan. 1.17-rasm. VYERSATILE rusumidagi tuproqqa ishlov byeruvchi univyersalь chizelь- kulьtivatori. Ushbu agregat ekinlardan bo‘shagan yerlarda, shuningdek ang‘iz dalalarni 25- 30 sm yumshatishga mo‘ljallangan. 1-tajriba natijasi. Ekinlar ekishga tayyorlashda noan’anaviy usullardan (chizel, kulьtivatsiya, borona) foydalanib qisqa muddatlarda yer tayyorlanadi. (yer tayyorlash uchun atiga 1,5-2,0 kun ketadi). Dastlab somon qoldiqlari yig‘ishtirib olindi. Dala kuzgi bug‘doydan keyin engil sug‘orish me’yorida sug‘orildi. Bunda gektariga 500-600 m 3 . suvni egat oralatib tez-tez oqizib olindi. So‘ngra xo‘jalikdagi mavjud yuza ishlash qurollari –kulьtivatordan (KRX -3,6) foydalanilgan holda yer 12-15 sm. chuqurlikda yumshatildi. Tuproq ishlash davrida yumshoq va mayin qatlam hosil qildi. Urug‘ ekishdan oldin tuproq yuzasi ana shunday ishlansa etarlik hisoblanadi. Tuproq yuzasini yumshatish ekin ekishdan oldin o‘tqaziladigan muhim agrotexnik tadbir bo‘lib hisoblanadi. Yer tayyor bo‘lganidan keyin takroriy ekinlar urug‘ini ekishga kirishildi. Yerta bahorda o‘sib chiqqan begona o‘tlar, oldingi yildan qolgan poyalari uyumlab mexanizatsiya ishlashiga xalaqit byermaydigan joyga chiqariladi. Dalani ekish uchun tayyor holatga keltiriladi. YUmshatishda chuqur ishlashga yo‘l qo‘yilmagani ma’qul. Aksincha kesaklar va palaxsalar hosil bo‘ladi. Kulьtivatorlar bilan yumshatib chiqish jarayonida izidan mola bostirib o‘tiladi. Bunda yirik-yirik kesaklar eziladi va yer urug‘ ekishga tayyor bo‘ladi. 2-tajriba natijasi. Yerni odatdagi usulda tayyorlashda uni kuzda 30-35 sm. chuqurlikda shudgorlash amalga oshiriladi. Yerta bahorda yer tayyorlash ishlariga kirishiladi. Bunda dastlab dalani chetlari va kuzda shudgor qilish natijasida hosil bo‘lgan shudgor-marzalar chizel-kultivator yordamida chizellanadi. So‘ngra dalaning diognali bo‘ylab ikki marta borona va mola bostiriladi. Agarda kuzgi shudgor yertangi muddatda o‘t k azilgan bo‘lib, begona o‘tlar unib chiqqan bo‘lsa, begona o‘tlar ham chizel ь -kultivator yordamida chizellanib yo‘qotiladi. Ushbu tadbirlar o‘t k azilgandan keyin dala urug‘ ekishga tayyor bo‘ladi. SHundan so‘ng urug‘ ekishga kirishiladi. Bu esa juda ko‘p vaqt va yoqilg‘i moylash matyeriallarini sarfiga olib kelib, ortiqcha sarf-xarajatlarga sabab bo‘ladi. Eng muhimi yerni zichlab uni fizik xususiyatlarini yomonlashtiradi. CHigit ekish. CHigit ekishda seyalkalaridan jumladan- STX-4A va STX-4B markali seyalkalardan foydalanish yuqori samara byeradi. CHigit ekish bilan lenta usulida gyerbitsid sepiladi. Gyerbitsid tuproqlarning mexanik tarkibidan kelib chiqib quyidagi me’yorda qo‘llaniladi- 1,2-1,4 kg/ga. Yerga har 3-4 yilda bir marta chuqur ishlov byerilib, keyingi yillari yuza ishlov byerish (chizel, kul ь tivatsiya, borona) qurollari bilan 12-15 sm chuqurlikda ishlanadi. Tuproq zichlashmaydi, uning mikroflorasi uchun muhit yomonlashmaydi, tuproq zarrachalari maydalanib kukunlashmaydi, g‘ovaklik, zichlik, suv o‘tkazuvchanlik, havo muhiti, donadorligi saqlanadi. Yerlarni kam xarajat texnologiyalar asosida ishlash asosi yaratiladi, yoqilg‘i moylash matyeriallarini va xarajatlarni 20-25% tejash imkoniyatini byeradi. Bu sohada tadqiqot olib borgan mualliflarning ma’lumotlari bo‘yicha ananaviy usulda yer tayyorlangan dastlabki 4-variantda takroriy ekinlar vegetatsiyasi 105-110 kunni tashkil etib 20 oktyabrda pishib etilgan . 4 1.42-jadval. Takroriy ekinlar hosidorligi,ss/ga. № Variantlar Takrorlanishlar Umumiy hosildorlik s/ga.I II III 1 . Mosh (an’anaviy ishlash usuli ) 12,7 13,1 12,4 12,7 4 Б.Б.Тўхташев, Е.Бердибоев, У.Чоршанбиев. Ноанъанавий усулда ерга ишлов бериш. Республика илмий - амалий конференция материали. Т. 2015.125 бет. 2. Loviya(an’anaviy ishlash usuli ) 22,1 21,8 20,3 21,1 3. Soya (an’anaviy ishlash usuli ) 17,1 16,3 16,6 16,6 4. Makkajo‘hori (an’anaviy ishlash usuli) 42,7 43,0 44,1 43,2 5. Mosh (noan’anaviy ishlash usuli) 12,9 13,7 14,1 13,9 6. Loviya (noan’anaviy ishlash usuli) 22,0 22,9 23,5 22,8 7. Soya (noan’anaviy ishlash usuli) 18,1 19,3 19,0 18,8 8. Makkajo‘hori (noan’anaviy ishlash usuli) 45,8 46,9 47,5 46,4 4 . Tuproqqa ishlov byerishning resu r stejamkor texnologiyalarni joriy etish. N oananaviy usulda, ya’ni yerga yuza ishlov byerish qurollari bilan ishlov byerilgan variantlarda vegetatsiya davri 90-96 kun bo‘lgan va sentyabr oyining oxiri oktyabr oyining boshida hosil yig‘ishtirib olingan. Olingan hosil bo‘yicha ikkala usulda yer tayyorlash texnologiyasida keskin farq kuzatilmagan. Ammo shuni ta’kidlash kyerakki, an’anaviy usulda yer tayyorlangan dastlabki variantlarda takroriy ekinlar hosilini yig‘ishtirib olish bilan bog‘liq ishlarni cho‘zilib ketishi hisobiga kuzgi shudgorlash muddati kechikib ketadi. N o’ananaviy usulda, ya’ni yerga yuza ishlov byerish qurollari bilan ishlov byerilgan variantlarda kuzgi shudgorni o‘z vaqtida o‘tqazish imkoniyati to‘liq saqlanib qoladi va kuzgi bug‘doyni o‘z muddatida ekish imkoniyatini yaratadi. Ikkinchidan bir gektar ekin dalasini haydash uchun 35-40 litr yoqilg‘i, va uni ikki marta diognaliga ishlash uchun 25 litrda yoqilg‘i sarfini hisoblaganda, jami 85-90 litr yoqilg‘i sarflanib, mehnat xarajatlarini oshirib yuborar edi. Bu esa etishtirilgan mahsulot tannarxiga o‘zini ta’sirini ko‘rsatmasdan qolmasdi. 1.18 - rasm. Rotatsion borana 1.19-rasm. LEMKEN.Solitair-9K rusumidagi kombinatsiyalashgan seyalkasi. 1.20-rasm. LEMKEN kompaniyasining Zirkon 10KA rusumidagi rotatsion borana hamda Solitair-9K rusumidagi kombinatsiyalashgan seyalkasi . Bu mavzu bo‘yicha o‘tqazilgan tajribalarda an’anaviy usulda yer tayyorlashda moshdan-12,7ss/ga, loviyadan -21,1ss/ga, soyadan-16,6ss/ga hamda makkajo‘xoridan-43,2ss/ga hosil olingan bo‘lsa, no’ananaviy usulda yer tayyorlashda moshdan-13,9ss/ga, loviyadan -22,8ss/ga, soyadan-18,8ss/ga va makka-jo‘xoridan-46,4ss/ga hosil olin-di. Yer ga yuza ishlov byerish qurollari bilan ishlov byerilganda kuzgi shudgorni o‘z vaqtida o‘tqazish imkoniyati saqlanadi va kuzgi bug‘doyni muddatida ekish imkoniyatini yaratadi . 5 5 Б.Тўхташев Ш.Ахмурзаев . Тупроққа ишлов беришнинг минимал усули ва унинг аҳамияти Республика илмий-амалий конференция материаллари, Тошкент 2015й Foydalanilgan adabiyotlar 1. Chandrasekaran B., Annadurai K., Somasundaram E. A textbook of Agronomy. New Delhi. 2010. New a ge Intyernational (p) Limited, Publi-shyers. 2 . Crop Rotation on Organic Farms: A Planning Manual, NRAES 177 Charles L. Mohlyer and Sue Ellen Johnson, editors Published by NRAES, July 2009. 3. Azimboev S.A. Dehqonchilik, tuproqshunoslik va agrokimyo asoslari. (Darslik). T. Iqtisodiyot-moliya 2006. – 180 b. 4. Mo‘minov K., Azimboev A., Sanaqulov A., Byerdiboev E., Kenjaev YU Dehqonchilik ilmiy izlanish asoslari bilan. (O‘quv qo‘llanma) – T.: “Turon-iqbol”, 2014. – 240 b. 5. Artukmetov Z.A., SHyeraliev X.SH. Ekinlarni sug‘orish asoslari. (Darslik). T.: O‘zbekiston faylasuflari milliy jamiyati. 2007.-312 b. 6. Norkulov U., SHyeraliev X. Qishloq xo‘jalik melioratsiyasi. (Darslik). T.: ToshDAU tahr.-nashr. bo‘limi, 2003. – 214 b. 7. To‘xtashev B., Azimboev S., Qarabaeva T., Byerdiboev E., Nurmatov B. Qishloq xo‘jalik melioratsiyasi va yer tuzish fanidan amaliy va tajribaviy mashg‘ulotlar. (O‘quv qo‘llanma). - T.: “ToshDAU nashr-tahririyat bo‘limi”, 2012. – 187 bet.

MAVZU: YERNI ISHLASHDA RESURS VA ENYERGIYA TEJOVCHI TEXNOLOGIYALAR Reja: 1. Tuproqqa noan’anaviy usulda ishlov byerishning ahamiyati. 2 . Resurs tejamkor texnologiyalar. 3.Tuproqqa noan’anaviy ishlov byerish usullari 4.Tuproqqa ishlov byerishning resrustejamkor texnologiyalarni joriy etish

1. Tuproqqa noan’anaviy usulida ishlov byerishning ahamiyati. (I) Tuproqqa minimal optimal ishlov byerish: ushbu tizimning maqsadi o‘z ichiga quyidagilarni oladi: (a) qishloq xo‘jalik ekinlari mahsulotlarini ishlab chiqarish uchun enyergiya va mehnat xarajatlarini kamaytirish, (b) tuproq namligini saqlab qolish va uning yeroziyasini kamaytirish, (s) ekinlarning optimal qatorlarini ta’minlash maqsadida gomogenizatsiyani keltirmagan holda tuproq yuzasini bir xilda bo‘lishiga yerishmoq, va (d) tuproqni zichlashishini minimalь holda ta’minlash. (II) Saqlash tuproqqa mulьcha bilan ishlov byerish: uning maqsadi bo‘lib tuproqqa ishlov byerish opyeratsiyalarini hisobiga tuproqda namni saqlash va enyergiyani tejash hisoblanadi. Tuproqqa ishlov byerishning ushbu ikkala tizimi odatda tuproq yuzasida o‘simlik qoldiqlarini qoldirishga asoslangan bo‘lib, ularning har biri tup-roq yuzasini o‘simlik qoldiqlari bilan uzluksiz qoplashni yoki bunday yerlarda o‘simliklar parvarishlashni ko‘zda tutadi. Hay dalgan yerlarni saqlash amaliyoti qishloq xo‘jaligi uchun quyidagi ayrim alьtyernativ maqsadlarni ko‘zda tutadi: tuproqda organik moddalarni ko‘paytirish va tuproq yeroziyasini kamaytirish. Lekin, tuproqqa ishlov byerish amaliyotining ayrimlari pestitsidlardan foydalanishni talab etadi. Yerga asosiy ishlov byerish (haydash) tuproq xossalarini shunday o‘zgartiradiki, u o‘simliklarning o‘sib rivojlanishiga ta’sir etadi va, shuningdek, daladan suvning oqib chiqib ketishini kamaytiradi. Mulьchalangan tuproq harorati mulьchalanmagan yerdagidan past, o‘simlik qoldiqlari ostidagi tuproq yuzasining namligi yuqori bo‘ladi. Buning oqibitida tuproq haydov qatlamini saqlashning ko‘pgina tizimlari muvaffaqiyatli hisoblanadi. (III) Tuproqqa “nulь” ishlov byerish: Bunday ishlov byerishda o‘simlik qoldiqlari maydalanib dalaga sochiladi, ekish esa yerni haydamay amalga oshiriladi. Ekishga qadar dalani begona o‘tlar bosishining adekvat nazorat qilish muammosi yuzaga keladi. 1 1 Chandrasekaran B., Annadurai K., Samasundaram E. A textbook of agronomy. New Delhi. 2010. 291 бет.

Har yili kuzgi g‘alla ekinlari hosili yig‘ib olingandan keyin Respublika bo‘yicha 1 mln. 500 ming gektarga yaqin yerlar asosiy ekin hosilidan bo‘shaydi. Ushbu yer maydonlarini o‘z vaqtida ishlov byerish va ulardan foydalanish dehqonchilikning oldida turgan dolzarb masalalardan biri bo‘lib hisoblanadi. Havoning quruq va issiq bo‘lishi natijasida g‘alladan bo‘shagan ekin maydonlari tuprog‘i haddan tashqari qotib qoladi. Ushbu ekin maydon-larini an’anaviy usulda- (yerni shudgor qilish va izidan borona hamda mola bostirish)- ishlash juda ko‘p miqdorda yonilg‘i –moylash va boshqa xarajatlarni keltirib chiqaradi. Muhimi ishlash muddati cho‘zilib takroriy ekin ekish kechiktirib yuborishi bilan xaraktyerlanadi. Dehqonchilik amaliyotida uzoq yillardan byeri an’anaviy usul bo‘lib kelgan yerni shudgorlash, boranalash, molalash va boshqa shu kabi texnologiyalar bugungi kunda o‘z xizmatini o‘tayotgan bo‘lishiga qaramasdan endilikda kam xarajat va oz mehnat talab etadigan, enyergiya tejovchi yuqori samaradorlikka ega bo‘lgan texnologiyalar davri boshlandi desak xato bo‘lmaydi. Ishlab chiqilgan mahsulotning tannarxini oshib borishi uni imkoni boricha kam xarajatbop holda etishtirishni talab etmoqda. Bu esa yerni ishlash sonlarini kamaytirish, yoqilg‘i - moylash matyeriallariga bo‘lgan talabni qisqartirish, dehqonchilikda noananaviy usullar hisoblangan –yerni shudgor qilmasdan turib, yuza ishlash qurollari bilan ishlov byerish hisobiga uni texnologik va mikrobiologik xossalarini yaxshi-lash, eng muhim yuqori hosil olish asosini yaratib byerish bugungi kunda dehqonchilik oldida turgan vazifalardan biri bo‘lib hisoblanadi. 2. Resurstejamkor texnologiyalar. Resurstejamkor qishloq xo‘jaligi dunyo bo‘ylab dehqonchilik strategiyasi sifatida resurslardan iqtisodiy va ekologik jihatdan barqaror foydalanishni ta’minlaydi. Hozirda resurstejamkor qishloq xo‘jaligi dunyo bo‘yicha 105 mln. gektar maydonda tadbiq qilingan va aksariyati lalmi dehqonchilik qilinadigan maydonlarda amalga oshirilgan. Agrar soha O‘zbekiston iqtisodiyotidagi eng katta sektorlardan biridir. Bunda g‘o‘za va kuzgi bug‘doy asosiy ekinlar hisoblanib, ular sug‘oriladigan

maydonlarning 70-80 foizida etishtiriladi. An’anaviy qishloq xo‘jalik yuritish yerlarga intensiv ishlov byerishga va tegishli ishlab chiqarish sarf-harajatlariga asoslangan. Xorijiy tadqiqotlar natijalariga ko‘ra, resurstejamkor qishloq xo‘jaligi yuritishning uchta asosiy mezoni mavjud: yerga ishlov byerishni kamaytirish yoki umuman ishlov byermaslik; tuproq yuzasida imkon qadar ko‘proq o‘simlik qoldiqlarini qoldirish; ekinlarni maqbul almashlab ekish tizimini joriy etish. Fyermyerlar va mutasaddi xodimlarni qishloq xo‘jaligidagi an’anaviy intensiv yerga ishlov byerish amaliyotidan resurstejamkor qishloq xo‘jalik amaliyotiga o‘tishiga qiziqish uyg‘otish eng muhim masala hisoblanadi. Ma’lumki, Respublikada dehqonchilik qilinib kelinayotgan tuproqlar tarkibida gumus miqdori bo‘yicha eng so‘nggi o‘rinlarda turadi. CHirindi tuproqda qanchalik kam ekan uning zichlashib borishi shunchalik yuqori darajada. So‘nggi 30-40 yillarda ekin dalalariga juda og‘ir texnikalarni kirishi va yerni vegetatsiyasi davrida 8-10 martagacha ishlashi oqibatida yerlar o‘ta qotirib yuborildi. Ma’lumotlarga qaraganda respublikamizda qumoq, engil mexanik tarkibli, qumli yerlarning umumiy maydoni 500-700 ming gektar atrofida ekan. SHu bilan bir qatorda ko‘p yillik begona o‘tlardan – qamish, ajriq, g‘umay, salomaleykum va boshqalardan holi bir yillik o‘tlar tarqalgan ekin dalalarida tuproqni kuzda shudgor qilmasdan yerta bahorda yuza ishlov byerish qurollari bilan ishlov byerish maqsadga muvofiqdir. Xorijdagi ko‘plab mamlakatlar amaliyoti shuni ko‘rstadiki, yer o‘z tarkibidagi tuproq organizmlari hisobiga hosildorligini qayta tiklagandagina yerga nolь ishlov byerish o‘z samarasini byera boshlaydi. Olimlarning fikricha, nolь ishlov byerish samaradorligi faqat uni 5 yil almashtirmasdan qo‘llagandan keyingina barqaror yuqori bosqichga yerishadi. Ekinlar ekishga tayorlashda noan’anaviy usullardan (chizel, kulьtivatsiya, borona) foydalanib qisqa muddatlarda yer tayyorlanadi (yer tayyorlash uchun atiga 1,5-2,0 kun ketadi). Yerta bahorda o‘sib chiqqan begona o‘tlar, oldingi yildan qolgan poyalari uyumlab mexanizatsiya ishlashiga xalaqit byermaydigan joyga

chiqariladi. Dalani ekish uchun tayyor holatga keltiriladi. Xo‘ja-likdagi mavjud yuza ishlash qurollari–kulьtivatorlardan (KRX-4, KRX- 3,6) yoki chizel kulьtivatorlar-dan (KPN-4A) foydalanilgan holda yer 12-15 sm chuqurlikda yumshatiladi. YUmshatishda chuqur ishlashga yo‘l qo‘yilmagani ma’qul. Aksincha kesaklar va palaxsalar hosil bo‘ladi. Kulьtivatorlar bilan yumshatib chiqish jarayonida izidan mola bostirib o‘tiladi. Bunda yirik-yirik kesaklar eziladi va yer urug‘ ekishga tayyor bo‘ladi. 1. Mavsumdagi ishlov byerish : Bu hosilni yig‘ish mavsumida amalga oshiriladi (iyun-iyul yoki sentyabr-oktyabr). 2. Mavsumdan tashqari ishlov byerish : Bu shudgor yoki hosil yig‘ilmaydigan vaqtda (yoz) davomida amalga oshiriladi. 3. Ishlov byerishning maxsus turlari : Ba’zi maxsus ob’ektiv maqsadida har qanday vaqtda amalga oshiriladi. 1.12-rasm. CLAAS- rusumidagi taraktor

Похожие

SUV TEJOVCHI SUG‘ORISH USULLARI VA TEXNIKASI
Yerni huquqiy muhofaza qilish
Intellektual tizimlar va texnologiyalar
YERNI BAHORDA XAYDASH. BEDAPOYALARNI XAYDASH
INFORMATIKA VA INFORMATSION TEXNOLOGIYALAR FANIGA KIRISH VA KURSNING MAZMUNI