Zamonaviy ta’lim jarayonining tizimlilik xususiyatlari 1. Zamonaviy ta lim tushunchasining falsafiy mohiyati. ʼ 2. Zamonaviy ta limning tizimlilik xususiyatlari. ʼ 3. T a lim jarayoniga tizimli yondashuv ʼ .

Bizga ma lumki, butun jahonda bugungi globallashuv davrida, taraqqiyotʼ tezkor sur atda davom etar ekan, fan va ta limda ham konstruktiv jihatga ega ʼ ʼ bo‘lgan islohotlar amalga oshirilmoqda. Bu esa ta limdagi sifat va miqdor ʼ jihatdan yuksalish tendensiyasini belgilab beradi. Ko‘pgina adabiyotlarda zamonaviy ta lim tushunchasi faqatgina zamonaviy ta lim texnologiyalari, ʼ ʼ zamonaviy o‘qitish usullari, innovatsion ta lim metodlari kabi tushunchalar ʼ bilan bog‘lab tushuntiriladi. To‘g‘ri, bu tushuntirishlar ham zamonaviy ta limning ko‘pgina tomonlarini ochib beradi, ammo zamonaviy ta limning ʼ ʼ butunlay yaxlit bir falsafiy ta rifini qamrab olmagan. ʼ Bizningcha, zamonaviy ta lim bu zamon talabiga javob bera oladigan ʼ ta limdir. “ ʼ Zamonaviy ta lim ʼ deyilganda har bir yangi davr (zamon) talabidan kelib chiqadigan, jamiyatdagi ta lim islohotlarini nazariy va ʼ amaliy mexanizmlarini qamrab olgan, taraqqiyotga xizmat qiladigan, ta lim ʼ oluvchilar va ta lim beruvchilar manfaatini uyg‘unlashtiradigan, innovatsion ʼ g‘oyalarga nisbatan tahliliy (analitik )va tanqidiy (refleksiv) munosabatni shakllantira oladigan zamonaviy, integratsion (o‘zaro hamkorlikdagi), ratsional (aql va tafakkurga asoslangan) ta lim jarayonini tushunish ʼ mumkin”. Bu o‘rinda zamonaviy ta limning evrestik jihatlarini sinergetik ʼ tafakkur orqali anglashimiz mumkin. Zamonaviy ta lim ma lum bir ehtiyoj ʼ ʼ va talabdan kelib chiqadi. Jamiyatda zamonaviy ta limga bo‘lgan talab va ʼ ehtiyoj oshib borgandagina, u kirib keladi hamda ta lim taraqqiyotiga ta sir ʼ ʼ etadi. Bugun zamonaviy ta limsiz taraqqiyotga erishish juda mushkuldir. O‘z ʼ davrida buyuk ma rifatparvar, zamonaviy ta lim tarafdorlaridan biri, jadidlar ʼ ʼ yo‘lboshchisi Maxmudxo‘ja Behbudiyning “Zamon ilm va fanidan bebahra millat boshqa millatlarga paymol bo‘lur” hamda “Mumkin qadar ko‘proq yaxshi maktablar ochish, shuningdek, maorif va xalq saodatini ta minlash ʼ sohasida tinmay ishlash bizga eng yaxshi haykal bo‘ladi”, degan

mulohazalari bugun ham o‘z ahamiyatini yo‘qotmaganligini anglash mumkin. Hozirda O‘zbekiston ta limi rivojlangan mamlakatlar ta lim tizimidan birʼ ʼ qancha farqli ekanligini tan olishimiz kerak bo‘lgan achchiq haqiqatdir. “Yuksalish” umummilliy harakatini O‘zbekistonning jahon reytinglaridagi o‘rni haqida umumiy ma lumotiga ko‘ra mamlakatimiz jahondagi 203 davlat ʼ orasida 2019 yilgi ta lim tizimining ta sirini o‘lchash va baholash bo‘yicha ʼ ʼ xalqaro ma lumotlar bazasida ʼ 79-o‘rin, Farovonlik va barqaror iqtisodiy rivojlanish indeksi bo‘yicha 101-o‘rin, Inson taraqqiyoti indeksi bo‘yicha 105-o‘rinda qayd etiladi. Bugungi kunda (2021) ta lim darajasi bo‘yicha ʼ 71 - o‘rinda turganligi ta lim sifati va samaradorligini oshirish uchun ʼ yana-da katta kuch, mehnat, yangicha yondashuvlar zarurat ekanligini anglatadi. Bugun dunyoda deyarli barcha sohalarni bilim va aql boshqarmoqda. Zamonaviy ta lim jarayoni ezgulikka xizmat qilish bilan bir ʼ qatorda salbiy oqibatlarga olib keladigan jihatlarni ham shakllantirmoqda. Hozirgi vaqtda dunyoni egallash uchun, mamlakatlarni bo‘yso‘ndirish, ergashtirish, ta sir doirasini kengaytirish yoki o‘zligidan ayirish uchun hech ʼ bir harbiy vositalar shart emas. Ta lim shunday sinergetik tizimki, u ham ʼ konstruktiv, ham destruktiv oqibatlarga olib kelishi mumkin. Ta lim jarayoni ʼ orqaligina ilmiy tafakkur shakllanadi, fanda ijod qilinadi. Fandagi ijod mahsullari hamma vaqt ham yaxshilikka, bunyodkorlikka xizmat qilmasligi mumkin. Jumladan, insoniyatni qiruvchi qurollar ham, turli bombardimon vositalar yoki labaratoriyalarda kashf etilgan biologik qurollar (viruslar, bakteriyalar) ham ilmiy tadqiqotlar natijasi sanaladi. Bugun ta lim jarayoni ʼ orqali berilayotgan bilim va aqlning kuchi hattoki yovuz amaliyotlarda ham qo‘l kelmoqda. Bizningcha, mamlakatimizda “2021/2022 o‘quv yilidan boshlab oliy ta lim tizimining tegishli ta lim yo‘nalishlari o‘quv rejalariga ʼ ʼ bakalavriat bosqichida “Ma naviyatshunoslik”, magistratura bosqichida ʼ

“Kasbiy ma naviyat” fanlari kiritilishi, ʼ falsafiy fanlar negizida amalga oshirilishi nazarda tutilayotgan “Kasb etikasi” masalalari aynan bugungi ilmiy tadqiqotlarning natijasi ezgulikka, jamiyat taraqqiyotiga xizmat qilishi lozimligini ko‘zlab amalga oshirilgan harakatlardan biridir. Globallashuv davrida informasfera (axborot qobig‘i), noosfera (aql va tafakkur qobig‘i)ning kengayishi tufayli fan va ta lim taraqqiyoti insoniyat ʼ jamiyatini postindustrial bosqichga o‘tishini jadallashtirdi. Ya ni fanning ʼ ishlab chiqarishga kirib borishiga, xizmat ko‘rsatish sohalarining yana-da kengayishiga, yangi texnologiyalar imkoniyatlaridan samarali foydalanish hisobidan iqtisodiy resurslarni tejash va oqilona foydalanishga urg‘u berildi. Bu esa fan va ta limda ham sezilarli o‘zgarishlar olib kirdi. ʼ Ayniqsa, axborotlashgan asrda intellektual kasblar nufuzi tobora ortib bormoqda. Gen injeneriyasi, robototexnika, nanotexnologiyalar, kosmologiya, biotexnologiya, agrotexnologiya va boshqa ko‘plab sohalarda shu qadar katta yutuqlar qo‘lga kiritilyaptiki, insonning aqli va tafakkuri shu qadar keng imkoniyatga egaligi o‘z isbotini topib boryapti. Insonni bu salohiyatga olib kelish, uning aql imkoniyatlarini ro‘yobga chiqarish ta lim ʼ tizimining eng muhim vazifasidir. Vaholanki, ta limi taraqqiy etmagan ʼ mamlakatlar iqtisodiyoti ham taraqqiy etmaganligini butun dunyo mamlakatlari ko‘rib turibdi. Bugungi kunda zamonaviy ta lim tizimini joriy ʼ etmasdan turib, zamon talabiga mos kadrlarni yetishtirib bo‘lmaydi. Ta lim sistemasini tizimlilik xususiyati deyilganda, uning o‘z tarkibiga ʼ kiruvchi bir necha qismlarning birgalikdagi faoliyati orqali dinamik rivojlanish jarayonini tushunish mumkin. Tizimli yondashuv masalasi sinergetik, nochiziqli, mantiqiy va tanqidiy tafakkur tarzi bilan bog‘liq bo‘lganligi uchun ham bugungi davrning eng dolzarb masalalari sarasiga kiradi.

Ta lim texnologiyalari, zamonaviy ta lim metodlari, zamonaviy ta limʼ ʼ ʼ berish usullari, innovatsion ta lim jarayoni, integratsion, defferensial, ʼ masofaviy, vebinar, dual ta lim va hokazo barcha shu kabi yangicha terminlar ʼ zamonaviy ta limning tarkibiga kiruvchi asosiy tushunchalar hisoblanadi. ʼ Avvalo shuni ta kidlash o‘rinliki ta lim, shu jumladan, zamonaviy ta lim ʼ ʼ ʼ jarayoni ham yaxlit bir sistema sifatida tizimli tahlil obyekti bo‘la oladi. Tizim nima ekanligi xususida to‘xtaladigan bo‘lsak, quyidagi konteksda sinergetik ma noda tizimning mohiyati va xususiyatlari ochib beriladi. ʼ Tizim tushunchasiga ko‘plab ilmiy, falsafiy adabiyotlarda ta rif berilgan ʼ va barchasining mohiyati o‘zaro umumiy xarakterga ega. Tizim – bu elementlardan tashkil topgan obyekt yoki obyektlar yig‘indisi hisoblanadi. Tizim – bu o‘zaro bog‘liq va tartiblashtirilgan elementlardan tashkil topgan, yagona maqsad sari intiluvchi obyekt yoki obyektlar yig‘indisidir. “Tizim – har biri alohida vazifalarni bajaruvchi, yagona maqsadga yo‘naltirilgan, o‘zaro bog‘langan, boshqariluvchi elementlarning muayyan tuzilmaga ega bo‘lgan majmuasi. Bu ta rif murakkab tizimlarga xos ta rifdir. Bizga aynan ʼ ʼ mana shu ta rif ko‘proq mos keladi va jamiyatda o‘rganishni talab qiladigan ʼ obyektlar aynan murakkab tizimlardir”. Yuqorida ta kid etganimizdek, tizim ʼ tushunchasiga berilgan mazkur ta riflar ko‘plab adabiyotlarda bir-biriga ʼ yaqin ma noda berilgan. Tizim faqatgina elementlar yig‘indisi emas, balki, ʼ elementlarning o‘zaro aloqadorligidan tashkil topgan butunlik va bog‘lanishdir. Ta lim jarayonini sinergetik qonuniyatlarga ega bo‘lgan ʼ murakkab tizim sifatida talqin eta olamiz. “Ta lim jarayoni – bu murakkab ʼ tizimdir, chunki u o‘zaro bog‘liq va o‘zaro tuzilmalashtirilgan elementlardan tashkil topadi: maktabgacha ta lim, umumiy o‘rta ta lim, o‘rta maxsus kasb- ʼ ʼ hunar ta limi, oliy ta lim, ta lim beruvchi, ta lim oluvchi va h.k”. Bu ʼ ʼ ʼ ʼ elementlar o‘zaro iyerarxik (pog‘onama-pog‘ona) tartibda birlashgan va yagona maqsad sari intiladi, shu maqsadni amalga oshirish uchun attraktor