Arab tilshunosligida nazariy masalalarning yoritilishi

Загружено в:

16.08.2023

Скачано:

0

Размер:

2578.181640625 KB

Скачать

R e j a :

A r a b t i l i v a a r a b t i l s h u n o s l i g i .

T i l s h u n o s o l i m l a r n i n g t i l g a d o i r q a r s h l a r i .

Z a m o n a v i y a r a b t i l i m u a m m o l a r i A R A B
T I L SH U N O SL I GI DA
N A ZA R I Y
M A SA L A L A R N I N G
Y O R I T I L I SH I


Arab tili eng ko’p so’zlashiladigan
tillardan bo’lib, u dunyo tillari ichida 5-
o’rinda turadi. Unda qariyb 300 mln
kishi gaplasha di.A R A B T I L I V A A R A B T I L S H U N O S L I G I

A R A B T I L I O R O M I Y VA I B R O N I Y T I L L A R I N I
O ’ Z I C H I G A O LG A N S O M T I L L A R I O I L A S I G A
K I R A D I . A R A B T I L I O ’ R TA S H A R Q
M A M L A K AT L A R I VA S H I M O L I Y
A F R I K A N I N G R A S M I Y T I L I H I S O B L A N A D I .

H OZ I R G I K U N DA A F R I K A
Q I T ’A S I N I N G S H I M O L I DA ,
A R A B I S TO N YA R I M
O R O L I DA VA O L D
O S I YO DAG I 2 2 TA A R A B
DAV L AT L A R I DA –
M AV R I TA N I YA ,
M A R O K A S H , J A ZO I R ,
T U N I S , L I V I YA , M I S R ,
S U DA N , J I B U T I , S O M A L I ,
QA M A R O R O L L A R I ,
S A U D I YA A R A B I S TO N I ,
YA M A N , U M M O N
S U LTO N L I G I , B I R L A S H G A N
A R A B A M I R L I K L A R I ,
B A H R AY N , QATA R ,
Q U VAY T, I O R DA N I YA ,
I R O Q, FA L A S T I N , L I VA N ,
S U R I YA DA A R A B T I L I
DAV L AT T I L I
H I S O B L A N A D I .

A R A B T I L I N I Q U Y I D A G I C H A
DA V R L A S H T I R I S H M U M K I N :
1. Qadimgi arab tili (islomgacha
ya’ni VII asrning o’rtalarigacha
bo’lgan davr).
2. Mumtoz arab tili (VII-XVIII
asrlar )
3. Hozirgi arab tili (XIX asrdan
bugungi kungacha)

Q a d i m g i a r a b t i l i y o z m a
y o d g o r l i k l a r d a a k s e t m a g a n i u c h u n u n i
q a n d a y s h a k l d a m a v j u d b o ’ l g a n i h a q i d a
t a s a v v u r h o s i l q i l i s h q i y i n .
A r a b y o z u v i d a g i e n g q a d i m i y
m a t n l a r n i n g y a g o n a q o l d i q l a r i S i n a y d a g i
R a m m i b o d a t x o n a s i d e v o r i d a g i u c h t a
g r a f f i t i b o ' l i b , u l a r t a x m i n a n m i l o d d a n
a v v a l g i 3 0 0 y i l g a t e g i s h l i .
D a m a s h q y a q i n i d a n t o p i l g a n y o z m a
y o d g o r l i k l a r o ’s h a d a v r t i l l a r i n i n g
m a n z a r a s i n i q i s m a n a k s e t t i r i b b e r a o l a d i .
M a z k u r y o z m a y o d g o r l i k l a r j a n u b i y a r a b
a l i f b o s i ( s a b e y ) n i n g t u r l i v a r i a n t l a r i d a n
t a r k i b t o p g a n . U l a r e r a m i z d a n o l d i n g i V
a s r l a r d a n e r a m i z n i n g I V a s r l a r i g a c h a
t a a l l u q l i . QA DI M GI A R A B T I L I

A r a b t i l i s e m i t t i l i d i r, s h u n i n g u c h u n u n i b o s h q a s e m i t
t i l l a r i k o n t e k s t i d a t a h l i l q i l i s h l o z i m . S e m i t t i l i i k k i y i r i k t a r m o q q a
b o l i n a d i : ʻ

a ) S h a r q i y s e m i t . Q a d i m g i O s s u r i y a t i l i ( B o b i l v a m i x x a t
y o z u v l a r i b i l a n y o z i l g a n ) .

b ) G ' a r b i y s e m i t . F a q a t l a h j a l a r m a v j u d b o ' l g a n d a v r d a n k e y i n ,
y a ' n i U g a r i t , a m o r i t v a e b l a i t . B u t a r m o q i k k i g u r u h g a b o ' l i n g a n :

1 . S h i m o l i - g ' a r b i y, y a ' n i k a n ' o n t i l i ,

2 . J a n u b i - g ' a r b i y, y a ' n i s h i m o l i y a r a b c h a v a j a n u b i y a r a b c h a ,
y a ' n i q a d i m g i E f i o p i y a t i l i . ( G e e z ) . I b r o n i y v a F i n i k i y a h a m b i r
o i l a g a t e g i s h l i . A R A B T I L I O I L A S I


E n g q a d i m g i a r a b y o z u v i h a q i d a b i z g a c h a y e t i b k e l g a n l i x y a n , s e m u d , s a f , a n -
n i m a r ( e r a m i z n i n g 3 2 8 - y i l i ) , z a b a d ( e r a m i z n i n g 5 1 2 - y i l i ) y o z u v l a r i h i s o b l a n a d i .
U n i n g a d a b i y f o r m a s i i s l o m d i n i p a y d o b o ‘ l m a s d a n a v v a l s h a k l l a n g a n .

M a ’ l u m k i , b u y o z u v a r a b l a r n i g i n a e m a s , b a l k i a r a b b o ‘ l m a g a n k o ‘ p g i n a s h a r q
x a l q l a r i n i n g a d a b i y o t i v a f a n i d a q o ‘ l l a n i b k e l g a n h a r f - t o v u s h l i y o z u v d i r. U
q a d i m g i fi n i k i y y o z u v i n i n g o r o m i y t a r m o g ‘ i d a n k e l i b c h i q q a n . M i l o d n i n g I I I – I V
a s r l a r i d a s h a k l l a n i b , a r a b t i l i n i n g i f o d a s i u c h u n q o ‘ l l a n a b o s h l a g a n v a “ a r a b
y o z u v i ” n o m i n i o l g a n . O r o m i y a l i f b o s i d a 2 2 t a h a r f b o ‘ l g a n . A r a b l a r b u a l i f b o g a
6 t a y a n g i t o v u s h h a r f ( /ث /ح /ذ/ض /ظ /غ ) q o ‘ s h i b , 2 8 t a g a y e t k a z g a n l a r. H a r fl a r s o ‘ z
b o s h i d a , s o ‘ z o ‘ r t a s i d a , s o ‘ z o x i r i d a v a a l o h i d a y o z i l i s h s h a k l l a r i g a e g a . U l a r ا
( a l i f ) , د ( d o l ) , ذ ( z o l ) , ر ( r o ) , ز ( z a ) , و ( v o v ) b o ‘ l i b , s o ‘ z b o s h i d a v a s o ‘ z o ‘ r t a s i d a
q o ‘ s h i l i b y o z i l m a y d i . A r a b y o z u v i d a g i 2 8 t a h a r f d a n 1 8 t a s i m u s t a q i l g r a fi k
b e l g i s i g a e g a . B o s h q a h a r fl a r u s t i g a y o k i t a g i g a q o ‘ s h i l g a n n u q t a l a r n i n g
s o n i g a q a r a b f a r q l a n a d i l a r. A r a b a l i f b o s i d a g i h a r fl a r n i n g d e y a r l i h a m m a s i
u n d o s h t o v u s h l a r n i , f a q a t u c h t a s i - ا ( a l i f ) , و ( v o v ) , ي ( y o y ) u n l i t o v u s h l a r n i
b i l d i r i b k e l a d i . ( “ V o v ” v a “ y o y ” h a m u n l i , h a m u n d o s h v a z i f a s i n i b a j a r a d i ) . B u
y o z u v d a u n l i l a r n i i f o d a q i l i s h u c h u n h a r fl a r n i n g o s t - u s t i g a q o ‘ y i l a d i g a n
h a r a k a t l a r d a n f o y d a l a n i l a d i . B i r o q , a r a b y o z u v i d a u n l i l a r g a i s h o r a q o ‘ y i l m a s a
h a m , s o ‘ z l a r s a r f v a n a h v q o i d a l a r i g a k o ‘ r a m a z m u n g a m o s l a b o ‘ q i l a v e r a d i .

K o ‘ p l a b s a q l a n g a n a d a b i y y o d g o r l i k l a r k l a s s i k d a v r g a t o ‘ g ‘ r i k e l a d i . B u d a v r d a ,
y a ’ n i k l a s s i k d a v r d a y a r a t i l g a n k o ‘ p l a b a s a r l a r a s o s a n i s l o m g a c h a p o e z i y a
( s h e ’ r i y a t ) h i s o b l a n i b , u u z o q v a q t o g ‘ z a k i s h a k l d a s a q l a n g a n v a f a q a t V I I I - I X
a s r l a r d a a r a b fi l o l o g l a r i t o m o n i d a n y o z i b o l i n g a n . A R A B YO Z U V I


A r a b y o z u v i n i n g V I I a s r d a n X I V a s r g a c h a s h a k l l a n g a n v a
m a s h h u r n a z a r i y o t c h i x a t t o t l a r t o m o n i d a n e ’ t i r o f e t i l g a n
– k u fi y, s u l s , n a s h , m u h a q q a q , r a y h o n i y, t a v q e ’ , r i q o d e b
a t a l g a n y e t t i u s l u b i m a v j u d . A y r i m x a t t o t l a r k u fi y n i a s o s i y
u s l u b l a r q a t o r i g a k i r i t m a y d i l a r. C h u n k i , u l a r k e y i n g i o l t i
u s l u b k u fi y d a n o ‘s i b c h i q i b s h a k l l a n g a n , d e b
h i s o b l a y d i l a r. X I V a s r o x i r l a r i d a y u z a g a k e l g a n n a s t a l i q v a
X V I I I a s r d a p a y d o b o ‘ l g a n s h i k a s t a x a t l a r i n i h a m b a ’ z i
x a t t o t l a r a r a b y o z u v i n i n g a s o s i y u s l u b l a r i g a q o ‘s h a d i l a r. A R A B YOZ U V I

Ta r i x i y n u q t a i n a z a r d a n , e r a m i z n i n g 7 0 0 - 8 0 0 - y i l l a r i d a Ya q i n
S h a r q d a i k k i x i l o l i m l a r g u r u h i n i h i s o b g a o l i s h k e r a k .

B i r i n c h i g u r u h n i k o ʻ p l a b i l m - f a n s o h a l a r i d a k a t t a h i s s a q o ʻ s h g a n
t u r k i y ( m u s u l m o n ) o l i m l a r i t a s h k i l e t a d i , m a s a l a n : S i b a v a y h i y – o ʻ z
d a v r i n i n g y i r i k fi l o l o g l a r i d a n b i r i , I b n S i n o - e n g b u y u k f a y l a s u f , A l
R o z i y - e n g b u y u k t a b i b , A l G ' a z z o l i y - e n g b u y u k i l o h i y o t o l i m i .

I k k i n c h i g u r u h a r a b f a y l a s u fi A l - K i n d i k a b i a s l i a r a b ( m u s u l m o n l a r )
e d i . U n i n g s h o g i r d l a r i o r a s i d a A l F o r o b i y , I b n S i n o v a I b n R u s h 'd b o r.
U l a r n i n g b a r c h a s i i s l o m e ' t i q o d i n i i f o d a l a g a n v a A r i s t o t e l c h i l a r ( a r a b
o l i m l a r i i l m i y m a ' n o d a A r i s t o t e l f a l s a f a s i d a n t a ' s i r l a n g a n , l e k i n y u n o n
f a l s a f a s i n i n g u l a r n i n g e ' t i q o d i g a z i d b o ' l g a n q i s m l a r i d a n
q o c h i s h g a n ) s i f a t i d a m a l a k a g a e g a e d i .

B u n d a n t a s h q a r i , a r a b l a r g a h i n d m a d a n i y a t i t a ' s i r q i l g a n l i g i n i
q o ' s h i m c h a q i l i s h i m m u m k i n , s h u n i n g d e k , i k k i t a m i s o l : 1 . A b d u l l o h
I b n A l M u q a ff a k . " K a l i l a V a D i m n a " b a r c h a m a q s a d l a r d a t a ' l i m u c h u n
q i s q a v a q i z i q a r l i e r t a k l a r t o ' p l a m i ; 2 . A r a b r a q a m l a r i . A r a b r a q a m l a r i
h a l i h a m A r a b i s t o n d a q o ' l l a n i l a d i Q O M U S I Y O L I M L A R


A r a b t i l s h u n o s l a r i y o k i o d d i y o d a m l a r t i l t a d q i q i d a m a ' l u m o t l a r o l i s h u c h u n u c h t a
m u h i m m a n b a g a a s o s l a n i s h i k e r a k . B u m a n b a l a r :

a ) Q u r ' o n i k a r i m . A r a b t i l s h u n o s l a r i u c h u n e n g m u h i m a s a r t i l s h u n o s l i k m a s a l a l a r i
u c h u n m e ' y o r i y i d e a l v a z i f a s i n i o ' t a y d i . U t i l s h u n o s l a r, s h o i r l a r, f a y l a s u fl a r v a b o s h q a l a r
t o m o n i d a n k a t t a e ' t i b o r g a s a z o v o r b o ' l g a n v a u t i l n i h a r f , s o ' z , i b o r a v a j u m l a g a t a h l i l
q i l i s h o r q a l i t o p i s h m u m k i n b o ' l g a n j u d a k o ' p g r a m m a t i k m a ' l u m o t l a r n i o ' z i c h i g a o l a d i .
U t i l s h u n o s l a r g a t i l d a g i i k k i t a a s o s i y q a r a m a - q a r s h i t e n d e n t s i y a n i , a n a l o g i y a v a
a n o m a l i y a n i m u h o k a m a q i l i s h u c h u n d a l i l l a r n i t a q d i m e t d i .



b ) P a y g ' a m b a r l i k n u t q i . P a y g ' a m b a r i m i z M u h a m m a d ( s . a . v . ) h a q i d a ) . B u a r a b l a r
t a y a n g a n i k k i n c h i m a n b a d i r. A g a r u b i r i n c h i m a n b a d a ( y u q o r i d a z i k r e t i l g a n ) j a v o b t o p a
o l m a s a , i k k i n c h i t a n l o v . V a b u b o y m a n b a : 1 ) A l B u x o r i y , 2 ) M u s l i m . U l a r b u s o h a d a g i
e n g m a s h h u r h a d i s s h u n o s l a r v a b u i k k i s h a x s d a n k e y i n k e l g a n y a n a b e s h k i s h i b o r. B u
i k k i y o z u v c h i z o ' r e d i l a r, M u h a m m a d ( s . a . v . ) n i n g t i l i h a q i d a g i s o ' z l a r i n i o q l a s h u c h u n
j u d a q a t t i q v a a n i q q o i d a l a r g a a s o s l a n i b , m i n g l a b o g ' z a k i b a s h o r a t l a r n i t o ' p l a s h d a j u d a
e h t i y o t b o ' l i s h d i .

c ) S h e ' r i y a t . S h o i r q a b i l a i c h i d a j u d a m u h i m o d a m e d i ; U s h a r a f n i h i m o y a q i l i s h d a ,
m a q t o v v a k i n o y a d a u n i n g s o ' z c h i s i e d i . - M a q t o v . U q a b i l a n i , u n i n g b o s h l i q l a r i n i ,
a j d o d l a r i n i , u l a r n i n g y a q i n l a r i n i v a s a x o v a t l a r i n i m a d h e t a d i . S a t i r a . U q a b i l a y o k i
q a b i l a l a r n i n g d u s h m a n i b o ' l g a n k i n o y a s i , e n g a c h c h i q , e n g o g ' i r s o ' z l a r n i q o ' l l a s h o r q a l i
u l a r n i k a m a y t i r i s h m a q s a d i d a , d u s h m a n n i n g s h a ' n i g a d o g ' t u s h i r a d i g a n s o ’ z l a r d a n
f o y d a l a n i s h . ( A l Z a v z o n i y . “ M a s h h u r y e t t i s h e ’ r ” 1 9 7 1 . A b d u l M a l i k . “A l - A s + m a c = i y y a t ” )M U M TO Z A R A B T I L I ( V I I - X V I I I A S R L A R )


K l a s s i k d a v r a d a b i y m e r o s i Q u r ’o n i K a r i m h i s o b l a n a d i .
Yu q o r i d a g i a d a b i y y o d g o r l i k l a r d a a r a b t i l i o ‘ z i n i n g
g r a m m a t i k t i z i m i g a e g a b o ‘ l g a n , b o y l e k s i k a g a , q a d i m g i
a r a b t i l i g a v a a r a b q a b i l a l a r i l a h j a l a r i g a a s o s l a n g a n t i l g a
a y l a n g a n e d i .

K l a s s i k a r a b t i l i O ‘r t a v a Ya q i n S h a r q t i l l a r i n i n g
r i v o j l a n i s h i g a k a t t a t a ’s i r k o ‘r s a t d i . I s l o m d i n i n i n g
t a r q a l i s h i b i l a n a r a b t i l i n i n g a h a m i y a t i S h a r q d a y a n a d a
k u c h a y d i . B u d a v r d a a r a b t i l i O ‘r t a v a Ya q i n S h a r q
x a l q l a r i n i n g m a d a n i y h a y o t i d a x a l q a r o t i l r o l i n i o ‘ y n a d i .
A r a b t i l i O ‘r t a v a Ya q i n S h a r q n i n g k o ‘p l a b t i l l a r i g a l e k s i k a
s o h a s i d a j u d a k a t t a i j o b i y t a ’s i r k o ‘r s a t d i . Tu r k , f o r s ,
a f g ‘o n ( p u s h t u ) v a b o s h q a t i l l a r l u g ‘a t b o y l i g i n i n g 5 0 - 6 0
f o i z i n i a r a b c h a s o ‘ z l a r t a s h k i l e t a d i .M U M TO Z A R A B T I L I ( V I I - X V I I I A S R L A R )


A l X a l i l A l F a r a h i d i y . A r a b t i l i d a m u s t a q i l f a n s i f a t i d a « f o n e t i k a » n i y a r a t g a n v a
a s o s s o l g a n s h a x s , b u n d a n t a s h q a r i , u o ʻ z d a v r i d a v a u n d a n k e y i n g i d a v r d a
S i b a v a y h i v a k o ʻ p l a b a r a b t i l s h u n o s l a r i n i n g u s t o z i d i r.

A b b o s a m r i b n A l - S a l a . B i r n e c h a y i l i c h i d a S i b a v a y h i y d a v r i d a n o l d i n a r a b
t i l i n i n g a s o s i y g r a m m a t i k a s i n i q o ' y i s h g a h i s s a q o ' s h g a n m a s h h u r
t i l s h u n o s l a r d a n b i r i .

A l - K i s a i . A n ' a n a v a a n o m a l i y a l a r t i z i m i g a b o g ' l i q b o ' l g a n A l K u f a m a k t a b i n i n g
r a h b a r i .

I b n J i n n i . “A r a b m o r f o l o g i y a s i ” s o h a s i d a k a t t a m e h n a t q i l g a n t i l s h u n o s o l i m v a
u n i n g “A l X a s a i ” k i t o b i b u s o h a d a g i e n g q i m m a t l i m a q o l a l a r d a n b i r i d i r.

I b n M o l i k . A r a b t i l s h u n o s l i g i n i n g g r a m m a t i k a s i n i y a r a t g a n v a a s a r h a l i g a c h a
i l g ‘o r u n i v e r s i t e t l a r d a a s o s i y d a r s l i k v a z i f a s i n i o ’ t a y d i .

A l - F a r o b i y . U b i r v a q t n i n g o ' z i d a k o ' p l a b s o h a l a r d a k a t t a s a ' y - h a r a k a t l a r n i
a m a l g a o s h i r g a n s a n o q l i s h a x s l a r d a n b i r i e d i ; t i l s h u n o s l i k , f a l s a f a v a m u s i q a d a
m a s h h u r e d i .

S i b a v a y x i y . A l - B a s r a m a k t a b i n i n g r a h b a r i . A r a b t i l i d a g i b i r i n c h i g r a m m a t i k
r i s o l a u n i n g " K i t o b " a s a r i d i r. A r a b t i l i n i n g b a r c h a d a r a j a d a g i h a r t o m o n l a m a
v a t i z i m l i t a v s i fi : f o n e t i k a , f o n o l o g i y a , m o r f o l o g i y a , s i n t a k s i s v a s e m a n t i k a
( B o h a s , G u i l l a u m e v a K o u l o u g h l i ) d o i r q a r a s h l a r i n i i l g a r i s u r g a n .

A l X a l i l A l F a r a h i d i y . G r a m m a t i k a , f o n e t i k a , l e k s i k o l o g i y a v a s i n t a k s i s b i l a n
b o g ' l i q b a ' z i f a n l a r n i y a r a t i s h b o ' y i c h a e n g k a t t a m e h n a t g a e g a b o ' l g a n o l i m . T I L S H U N O S O L I M L A R


1 . A l - B a s r a . S i b a v e y h i m a k t a b i . Q i y o s t i z i m i . 4 0 %

2 . A l - K u f a . A l - K i s o i y m a k t a b i . A n o m a l i y a t i z i m i . 3 0 %

3 . A l - B a g ’d a d m a k t a b i .Q i y o s + a n o m a l i y a . 2 0 %

4 . B o s h q a g u r u h l a r . Tu r l i n a z a r i y a l a r n i q a b u l q i l g a n , l e k i n
u l a r a v v a l g i m a k t a b l a r g a q a r a g a n d a k a m r o q a h a m i y a t g a
e g a . 1 0 % T I L S H U N O S L I K M A K TA B L A R I


S i b a v e y h i n i n g “A l - K i t o b ” = “ K i t o b ” n o m i b i l a n t a n i l g a n
g r a m m a t i k a s i k l a s s i k a r a b t i l i n i n g e n g q a d i m g i
g r a m m a t i k a s i d i r. S i b a v e y h i n a f a q a t b u y u k t i l
a n ʼ a n a l a r i n i n g a s o s c h i s i , b a l k i u n i n g e n g y a x s h i v a k i l i
s i f a t i d a h a m b i r o v o z d a n e ʼ t i r o f e t i l a d i . S I B AV E Y H I


I b n J i n n i y ( t a x m i n a n 9 3 2 – 1 0 0 2 ) n o m i b i l a n m a s h h u r A b u
l - F a t h ʿ U s m o n i b n J i n n i y a r a b g r a m m a t i k a s i b o ' y i c h a
m u t a x a s s i s , fi l o l o g v a t i l f a y l a s u fi e d i . U M o s u l d a
S u l a y m o n i b n F a h d i b n A h m a d a l - A z d i y n i n g y u n o n
n a s r o n i y q u l i o i l a s i d a t u g ‘ i l g a n . Yo q u t a l - H a m a v i y ( v a f .
6 2 6 / 1 2 2 9 ) n i n g “ M u ʼ j a m a l - U d a b a ” i s h o n c h l i b i b l i o g r a fi k
a s a r i d a I b n J i n n i y h a q i d a y e t a r l i c h a m a ’ l u m o t l a r b e r i l g a n .

I b n J i n n i y a s a r l a r i k o ' l a m i k o 'p s o h a l a r n i q a m r a b o l g a n ,
c h u n k i a n 'a n a v i y t a r b i y a b o ' y i c h a u k o 'p l a b f a n l a r d a n ,
j u m l a d a n , i s l o m h u q u q s h u n o s l i g i , m a n t i q k a b i f a l s a fi y
s o h a l a r , fi q h , Q u r 'o n t a f s i r i v a h a d i s i l m i - i l o h i y o t

b i l i m d o n e d i . A y n i q s a , a r a b t i l s h u n o s l i g i v a
g r a m m m a t i k a s i d a u j u d a s a m a r l i i z l a n d i v a s h u h r a t t o p d i . A B U L - FAT H U S M O N I B N J I N N I Y A L -
M AV S I L I Y

I b n J i n n i y n i n g i k k i t a u s t o z i b o ’ l a d i . B u l a r : A h m a d i b n M u h a m m a d
a l M a v s i l i y a l - A x f a s h v a a t o q l i g r a m m a t i k a c h i A b u A l i a l - F o r s i y. I b n
J i n n i y t u r l i m a v z u l a r d a v a t u r l i j a n r l a r d a k o ‘ p l a b k i t o b l a r m u a l l i fi e d i .
“ M u ’ j a m a l - U d a b a ” a s a r i d a I b n J i n n i y n i n g o ‘ t t i z i k k i t a a s a r i s a n a b
o ‘ t i l a d i . I b n J i n n i y g a t e g i s h l i b o ' l g a n j a m i y e t m i s h t a a s a r m a v j u d
b o ’ l i b , b a ' z i l a r i b o s i l g a n v a b u g u n g i k u n g a c h a s a q l a n i b q o l g a n v a
b a ' z i l a r i b i z f a q a t b o s h q a l a r i d a e s l a t i b o ' t i l g a n i d a n g i n a b i l a m i z

A r a b t i l s h u n o s l i g i f o n e t i k a s i d a n g r a m m a t i k a v a m o r f o l o g i y a g a c h a
k i t o b l a r y a r a t g a n

U h a m s h o i r b o ‘ l i b , k o ‘ p l a b s h e ’ r i y a s a r l a r g a s h a r h l a r y o z g a n .
J i n n i y o ’ z i n i n g t i l s h u n o s l i k k a d o i r q a r a s h l a r i n i m a s h h u r “ a l - H a s a s i s ”
k i t o b i d a y o r i t a d i . U s h b u a s a r t i l n i n g p a y d o b o ’ l i s h i g a d o i r
n a z a r i y a l a r n i v a a r a b g r a m m a t i k a s i n i o ' r g a n i s h u c h u n u s l u b i y a s o s l a r
( u ṣ ū l a n - n a ḥ w i n A r a b i y a t u ) n i i s h l a b c h i q q a n . O l i m n i n g t i l n i k e l i b
c h i q i s h i h a q i d a g i n a z a r i y a l a r i 2 0 - a s r d a s i n c h k o v l i k b i l a n o ʻ r g a n i l g a n . A B U L - FAT H U S M O N I B N J I N N I Y A L -
M AV S I L I Y

T i l s h u n o s I b n J i n n i a y t g a n i d e k , t i l h a r b i r x a l q o ʻ z
m a q s a d l a r i n i i f o d a l o v c h i t o v u s h l a r b o ʻ l i b , b u t a ʼ r i f t o ʻ r t
j i h a t n i o ʻ z i c h i g a o l a d i :

T i l s o ʻ z l a s h u v t o v u s h l a r i d i r.

U n i n g v a z i f a s i i f o d a d i r.

T i l m a q s a d l a r n i i f o d a l a y d i .

T i l u n i t u s h u n a d i g a n o d a m l a r o r a s i d a t a r q a l a d i .
I b n a l - H o j e b h a r b i r m a ʼ n o b e r a d i g a n t u s h u n c h a - s o ʻ z d e b
t a ʼ r i fl a g a n . T I L – N I M A ?

U n i n g “ S i r r u Ṣ i n a ’a t u l - i ’r a b ” k i t o b i a r a b t i l i d a g i f o n e t i k a g a
a s o s l a n g a n a s a r d i r.

B u y e r d a I b n J i n n i y y i g i r m a t o ‘q q i z f o n e m a n i n g
h a m m a s i n i a l o h i d a b o b l a r d a o ‘r g a n a d i . U l a r n i n g
a r t i k u l y a t s i y a j o y i g a , u c h t o m o n l a m a s o ' z i c h i d a o l i s h i
m u m k i n b o ' l g a n j o y l a r g a v a

m u a y y a n s h a r o i t l a r d a o ’ z g a r i s h h o l a t l a r i n i a s o s l i t a h l i l
q i l g a n . A B U L - FAT H U S M O N I B N J I N N I Y A L -
M AV S I L I Y

T a b a r i y “ Ta v s i r ” i d a I b n A b b o s n i n g t a l q i n i n i k e l t i r a d i .
Q u r ' o n o y a t i u c h u n " ( X u d o ) O d a m g a b a r c h a i s m l a r n i o ' r g a t d i " . O y a t n i n g t a k o m i l l a s h u v i
s h u n i k o ' r s a t a d i k i , X u d o O d a m A t o g a h a m m a n a r s a n i n g n o m l a r i n i o ' r g a t g a n
t i r i k v a b o s h q a b a r c h a n a r s a l a r, k i c h i k v a k a t t a B u t i l n i n g i l o h i y k e l i b c h i q i s h i h a q i d a g i
fi k r
s a v o l i g a n i s b a t a n e n g b i r i n c h i v a e n g k o ' p q o ' l l a b - q u v v a t l a n a d i g a n p o z i t s i y a e d i
a r a b a d a b i y a n ' a n a l a r i d a t i l n i n g k e l i b c h i q i s h i .
H a r q a n d a y t e o l o g i k b a h s - m u n o z a r a l a r b o ' l i s h i d a n o l d i n i f o d a l a n g a n y a n a b i r fi k r - b u
n i m a
B i z “ t a b i i y q a r a s h ” d e b a t a s h i m i z m u m k i n . A l - X a l i l b i n A h m a d ,
A h m a d a l - F a r o h i d i y ( v a f . 1 7 5 / 7 9 1 ) v a S i b a v a y h ( v a f . 1 8 0 / 7 9 6 ) a r a b t i l i d a g i t o v u s h
s i m v o l i z m i n i n g m a v j u d l i g i g a i s h o r a q i l g a n l a r. I b o r a l a r t o v u s h l a r i b i l a n u l a r n i n g
m a ʼ n o l a r i o ʻ r t a s i d a g i m u n o s a b a t y o ʻ q o l i b q o l i s h i n i t a b b i y t u s h u n c h a d e b b a h o l a g a n .
B a s r o n l i k A b b o d i b n S u l a y m o n n i n g t i l n i n g k e l i b c h i q i s h i h a q i d a g i d a ’ v o s i t a b i i y
q a r a s h g a a s o s l a n g a n e d i . T I L N I N G K E L I B C H I Q I S H I H AQ I DA
N A Z A R I YA L A R
ILOHIY
TALQINDA QARASH TABIIY
QARASH


H o z i r a r a b a d a b i y t i l i b i l a n b i r q a t o r d a k o ‘ p l a b m a h a l l i y d i a l e k t l a r
h a m m a v j u d . E n g k o ‘ p t a r q a l g a n d i a l e k t l a r d a n S a u d i y a
A r a b i s t o n i , I r o q , S u r i y a , M i s r v a M a g ‘ r i b l a h j a l a r i d i r. A r a b a d a b i y
t i l i g a e n g y a q i n i S u r i y a d i a l e k t i h i s o b l a n a d i . A r a b a d a b i y t i l i d a n
k a t t a f a r q q i l u v c h i d i a l e k t – b u M a g ‘ r i b d i a l e k t i d i r. H a r b i r d i a l e k t
o ‘ z n a v b a t i d a b i r n e c h a s h e ’ v a l a r g a b o ‘ l i n a d i . L a h j a l a r a r a b
a d a b i y t i l i g a q a r a g a n d a t o r m a h a l l i y, h u d u d i y a h a m i y a t g a e g a d i r.

A r a b a d a b i y t i l i – d a v l a t t i l i , O AV, a d a b i y a s a r l a r, f a n , y a g o n a
y o z u v h a m d a b a r c h a a r a b m a m l a k a t l a r i u c h u n r a s m i y t i l
h i s o b l a n a d i . B u t i l a r a b x a l q l a r i b i r l i g i n i n g t i m s o l i d i r. L e k i n
a r a b l a r t u r m u s h d a a s o s a n l a h j a d a n f o y d a l a n a d i l a r. Tu r l i a r a b
m a m l a k a t l a r i n i n g x a l q l a r i s u h b a t g a k i r i s h g a n l a r i d a b i r - b i r l a r i n i
j u d a q i y i n t u s h u n a d i l a r. A r a b l a r n i n g x a l q t i l i – ةeيeمeاeeعلeeeا ( l a h j a )
k u n d a l i k a l o q a v o s i t a s i h i s o b l a n i b q o l m a s d a n , u k i n o , t e a t r,
r a d i o , t e l e v i d e n i e d a h a m k e n g q o ‘ l l a n i l a d i . H O Z I R G I A R A B T I L I ( X I X A S R DA N
B U G U N G I K U N G AC H A )

A r a b t i l i n i r i v o j l a n t i r i s h v a m o d e r n i z a t s i y a q i l i s h d a
n a v b a t d a g i b u r i l i s h d a v r i 1 8 - 1 9 a s r l a r n i n g b o s h i e d i , o ‘s h a
p a y t d a a r a b S h a r q i n i n g G ‘a r b b i l a n i q t i s o d i y a l o q a l a r i
k u c h a y g a n e d i . T i p o g r a fi y a n i n g r i v o j l a n i s h i , m a t b u o t n i n g
p a y d o b o ‘ l i s h i v a s h u n g a m o s r a v i s h d a j u r n a l i s t i k a n i n g
y a n g i j a n r l a r i , y a n g i b a d i i y a d a b i y o t , d r a m a t u r g i y a v a
s h e ’r i y a t n i n g p a y d o b o ‘ l i s h i a r a b t i l i n i n g r i v o j l a n i s h i d a v a
u n i n g i j t i m o i y, m a d a n i y v a i l m i y h a y o t n i n g y a n g i
t a l a b l a r i g a m o s l a s h u v i d a m u h i m o m i l b o ‘ l m o q d a . 2 0 - a s r d a
y a n g i o m m a v i y a x b o r o t v o s i t a l a r i v a a l o q a l a r n i n g
r i v o j l a n i s h i a r a b t i l i n i y a n a d a z a m o n a v i y l a s h t i r i s h g a h i s s a
q o ‘s h a d i . A r a b t i l i d a g i s o ‘ z l a r n i n g k a t t a q i s m i r u s t i l i d a h a m
u c h r a y d i , b u e r d a u l a r o d a t d a v o s i t a c h i t i l l a r o r q a l i a m a l g a
o s h i r i l a d i . H O Z I R G I A R A B T I L I ( X I X A S R DA N
B U G U N G I K U N G AC H A )

“ A l i s h t i q o q ” a t a m a s i 2 x i l m a ’n o g a e g a b o ’ l g a n .

S o ’ z n i n g m a ’n o s i n i t a l q i n q i l i s h , k e l i b c h i q i s h i n i a n i q l a s h ,
y a g o n a o ’ z a k b i l a n b i r l a s h t i r i l g a n g e n e t i k a l o q a l a r i n i
a n i q l a s h u c h u n o ’ z a k n i t o p i s h ( t a r i x i y )

S o ’ z n i n g i k k i n c h i b i r s o ’ z d a n s o ’ z y a s o v c h i v a h o s i l a n i n g
o ’r t a s i d a g i s h a k l v a m a ’n o j i h a t d a n a l o q a l a r i n i s a q l a g a n
h o l d a y a n g i s o ’ z y a s a l i s h i ( z a m o n a v i y ) A R A B T I L I DA S O ’ Z YA S A L I S H I
( I S H T I Q O Q )


T i l s h u n o s l a r n i n g t a d q i q o t l a r i g a t a y a n i b , a r a b
t i l s h u n o s l a r i t o m o n i d a n k e l i s h i l g a n u m u m i y o m i l ( t o v u s h )
e k a n l i g i n i a n i q l a n d i . C h u n k i u l a r d a i n s o n t i l i d a n
c h i q a d i g a n t o v u s h l a r v a n u t q m a v j u d .

S h u n u q t a i n a z a r d a n , f a q i h v a t i l s h u n o s o l i m M u h a m m a d
O b a y d u l l o h h a r fl a r v a u l a r n i n g i l d i z l a r i n i t a d q i q q i l i b ,
t i l n i n g k e l i b c h i q i s h i n i b a t a f s i l o ‘ r g a n i s h d a o ‘ z d a v r i n i n g
k o ‘ p c h i l i k t a d q i q o t c h i l a r i d a n o l d i n b o ‘ l g a n i n i
k o ‘ r a m i z . M a s h h u r o l i m M u h a m m a d F u a d A b d u l B o q i y,
t i l s h u n o s A b d u l M a l i k b i n M u h a m m a d b i n I s m o i l ( A r a b
t i l i n i n g s i r i ) k a b i l a r d u n y o t i l s h u n o s l i g i t a ’ l i m o t l a r i g a
( F e r d i n a n d d e S o s s u r e n , a m e r i k a l i k L e o n a r d B l u m fi l d )
s u y a n a d i . Z A M O N AV I Y T I L S H U N O S L I K


A l - M u h a y r i y o ‘ z i n i n g “ K i t o b ” i d a S i b u b a v a “ X a s a i s ”d a ( b u
u n i n g d o k t o r l i k d i s s e r t a t s i y a s i m a v z u s i b o ‘ l g a n ) I b n
J i n n i y ) , I b n Ya i s h v a A l - A s t r a b a d i y k a b i a r a b
g r a m m a t i k a c h i l a r i t o m o n i d a n y o z i l g a n b a r c h a n a r s a l a r n i
o ‘ z s h a r h l a r i d a o ‘r g a n g a n . S o ‘ z l a s h u v d a r a j a l a r i v a m a ’n o
s h a k l l a n i s h i n i n g r a s m i y s h a k l l a r i , z a m o n a v i y t i l s h u n o s
o l i m l a r e r i s h g a n y u t u q l a r g a a s r l a r a v v a l a r a b
g r a m m a t i k a c h i l a r i v a r i t o r i k l a r i t o m o n i d a n
e r i s h i l g a n l i g i n i h a q i d a g i y a k u n i y x u l o s a l a r b e r a d i .

U o ‘ z a s a r l a r i b i l a n j a h o n l i n g v i s t i k t a f a k k u r t a r i x i d a g i
e p i z o d n i q a y t a y o z d i v a t a r i x d a g i Ye v r o p a m a d a n i y
g e g e m o n l i g i n i s i q i b c h i q a r d i . A L - M U H AY R I Y

A r a b t i l i 2 1 - a s r d a u d u c h k e l a y o t g a n s i y o s i y v a i q t i s o d i y
m u a m m o l a r d a n k a m b o ʻ l m a g a n x a v fl i v a s h i d d a t l i m u a m m o l a r g a
d u c h o r b o ʻ l m o q d a .
1 . M u m t o z v a s o ‘ z l a s h u v t i l i o ‘ r t a s i d a g i k u r a s h
U s h b u m a s a l a b o ' y i c h a m u n o z a r a l a r q u y i d a g i y o ' n a l i s h l a r n i o l d i :

B i r i n c h i s i : x a l q t i l i n i k l a s s i k t i l o ' r n i g a m i l l i y t i l s i f a t i d a q a b u l
q i l i s h n i v a u n i y o z i s h u c h u n a r a b b o ' l m a g a n h a r fl a r n i q a b u l
q i l i s h n i t a l a b q i l a d i .

I k k i n c h i s i : m u m t o z l i k n i s a q l a s h v a u n i n g s h a k l i n i s a q l a b q o l i s h
h a m d a u n i x a l q t i l i g a y a q i n l a s h t i r i s h , G ‘a r b l i n g v i s t i k m o d e l i
a s o s i d a r i v o j l a n t i r i s h g a c h a q i r a d i .

U c h i n c h i s i : s t a n d a r t t i l n i s a q l a s h , u n i n g l e k s i k a s i o ' z g a r i s h i n i
q a b u l q i l i s h v a c h i z m a s i n i s a q l a b q o l i s h v a b u o ' z g a r i s h n i m i l l i y
r e j a a s o s i d a n a z o r a t q i l i s h n i t a l a b q i l a d i .
A R A B T I L I VA X X I A S R M U A M M O L A R I


X a l q t i l i n i m u m t o z t i l g a m u q o b i l q i l i b , u n i a r a b b o ‘ l m a g a n
h a r fl a r b i l a n y o z i s h g a d a ’ v a t q i l i n a y o t g a n b i r p a y t d a
m u m t o z v a u n i n g a r a b y o z u v i n i a s r a b - a v a y l a s h , u n i x a l q
t i l i b i l a n y a q i n l a s h t i r i s h g a c h a q i r i q , s o ‘ z l a s h u v t i l i n i
k l a s s i k a g a k e l t i r i s h m a s a l a s i d a S a l a m a M u s o , A h m a d
L u t fi y a s - S a y y i d , M u h a m m a d F a r i d A b u H a d i d ( “A l -
M a j m a ” ) k a b i o l i m l a r n i n g x i z m a t l a r i b e q i y o s . A R A B T I L I VA X X I A S R M U A M M O L A R I


Z a m o n a v i y y o k i z a m o n a v i y s t a n d a r t a r a b t i l i - y o z u v c h i l a r,
o l i m l a r, j u r n a l i s t l a r v a t i l s h u n o s l a r t o m o n i d a n . . . X I X
a s r n i n g o 'r t a l a r i d a n t o h o z i r g i k u n g a c h a i s h l a b c h i q i l g a n
t i l d i r. U a s o s a n y o z m a b o ' l i b , t a ' l i m , f a n , a d a b i y o t v a
m a t b u o t d a q o ' l l a n i l a d i . G r a m m a t i k a k i t o b l a r i d a
k l a s s i k a n i n g m a s h h u r q o i d a l a r i d a n c h e t g a c h i q m a y d i v a
z a m o n a v i y h a y o t m o t i v l a r i t a q o z o e t g a n t a r k i b i y, s t i l i s t i k
v a s e m a n t i k o ʻ z g a r i s h l a r n i q a b u l q i l g a n l i g i u c h u n h a m
z a m o n a v i y d i r.

B u – X u d o x o h l a s a , s a m i m i y a d i b l a r, a l l o m a l a r,
t i l s h u n o s l a r n i n g s a ’ y - h a r a k a t i b i l a n – k e l a j a k t i l i b o ‘ l i b ,
u n i x a l q t i l i d a n a j r a t i b t u r a d i g a n m a s o f a s e k i n - a s t a
t o r a y i b , m a ’r i f a t k e n g a y i b , o g o h l i k v a i s h o n c h o r t i b
b o r a d i .Z A M O N AV I Y S TA N DA R T A R A B T I L I B U -
Y E C H I M

R e j a :  A r a b t i l i v a a r a b t i l s h u n o s l i g i .  T i l s h u n o s o l i m l a r n i n g t i l g a d o i r q a r s h l a r i .  Z a m o n a v i y a r a b t i l i m u a m m o l a r i A R A B T I L SH U N O SL I GI DA N A ZA R I Y M A SA L A L A R N I N G Y O R I T I L I SH I

 Arab tili eng ko’p so’zlashiladigan tillardan bo’lib, u dunyo tillari ichida 5- o’rinda turadi. Unda qariyb 300 mln kishi gaplasha di.A R A B T I L I V A A R A B T I L S H U N O S L I G I

A R A B T I L I O R O M I Y VA I B R O N I Y T I L L A R I N I O ’ Z I C H I G A O LG A N S O M T I L L A R I O I L A S I G A K I R A D I . A R A B T I L I O ’ R TA S H A R Q M A M L A K AT L A R I VA S H I M O L I Y A F R I K A N I N G R A S M I Y T I L I H I S O B L A N A D I .

H OZ I R G I K U N DA A F R I K A Q I T ’A S I N I N G S H I M O L I DA , A R A B I S TO N YA R I M O R O L I DA VA O L D O S I YO DAG I 2 2 TA A R A B DAV L AT L A R I DA – M AV R I TA N I YA , M A R O K A S H , J A ZO I R , T U N I S , L I V I YA , M I S R , S U DA N , J I B U T I , S O M A L I , QA M A R O R O L L A R I , S A U D I YA A R A B I S TO N I , YA M A N , U M M O N S U LTO N L I G I , B I R L A S H G A N A R A B A M I R L I K L A R I , B A H R AY N , QATA R , Q U VAY T, I O R DA N I YA , I R O Q, FA L A S T I N , L I VA N , S U R I YA DA A R A B T I L I DAV L AT T I L I H I S O B L A N A D I .

A R A B T I L I N I Q U Y I D A G I C H A DA V R L A S H T I R I S H M U M K I N : 1. Qadimgi arab tili (islomgacha ya’ni VII asrning o’rtalarigacha bo’lgan davr). 2. Mumtoz arab tili (VII-XVIII asrlar ) 3. Hozirgi arab tili (XIX asrdan bugungi kungacha)

Arab tilshunosligida nazariy masalalarning yoritilishi

16.08.2023

0

2578.181640625 KB

Похожие