DUNYO AHOLISI VA ZAMONAVIY DEMOGRAFIK VAZIYAT
![Dunyo aholisi va zamonaviy
demografik vaziyat](/data/documents/0519fe93-21f9-4c15-a89d-e5154877cb2d/page_1.png)
![](/data/documents/0519fe93-21f9-4c15-a89d-e5154877cb2d/page_2.png)
![•
XIX asrgacha dunyo aholisining soni ancha sekin o‘sib,
1820-yilga kelib 1 milliard kishiga yetdi. Bu jarayon
aholining tabiiy o‘sishi pastligi bilan belgilangan edi, chunki
o‘tgan tarixiy bosqichlarda ham tug‘i lish, ham o‘lim
ko‘rsatkichlari yuqori bo‘lib, ular orasidagi farq juda kichik
darajada edi. Lekin 1 milliarddan 2 milliardgacha ko‘payish
uchun insoniyatga birmuncha kamroq vaqt, ya’ni 107 yil
kerak bo‘ldi (1820–1927-yillar orasi). Keyingi yillarda dunyo
aholisi soni yanada tezroq o‘sib bordi. 1960-yilga kelib
dunyo aholisi 3 milliard kishiga yetdi. 1975-yilga kelib 4
milliard kishi, 1987-yilda 5 milliard kishi, 1999-yilda 6
milliard kishi, 2011-yilga kelib esa 7 milliard kishiga teng
bo‘ldi. 2017-yil holatiga jahon aholisi soni 7,5 milliard kishi
atrof da va o‘sishi davom etmoqda.](/data/documents/0519fe93-21f9-4c15-a89d-e5154877cb2d/page_3.png)
![](/data/documents/0519fe93-21f9-4c15-a89d-e5154877cb2d/page_4.png)
![•
Demak, XIX asrning ikkinchi yarmiga kelib jahon aholi sonining
ko‘payishi keskin tezlashdi. Bu jarayon fanda demografik portlash
deb ataladi. Bu hodisaning sababi – ijtimoiy-iqtisodiy va fan-
texnika taraqqiyoti tufayli aholining turmush darajasi yuksalishi,
yashash sharoiti yaxshilanishi va sog‘liqni saqlash tizimining
rivojlanishi, odamlarning o‘rtacha umr davomiyligining o‘sishi,
o‘lim darajasi esa pasayib ketganligidir. Dastlab demografi k
portlash XIX asrning boshi – XX asrning birinchi yarmida
G‘arbiy Yevropa va Shimoliy Amerikada ro‘y bergan bo‘lsa, XX
asrning ikkinchi yarmida esa Osiyo, Afrika, Lotin Amerikasi va
Okeaniyadagi rivojlanayotgan mamlakatlar aholi sonining yuqori
sur’atlar bilan o‘sishida o‘z aksini topdi.](/data/documents/0519fe93-21f9-4c15-a89d-e5154877cb2d/page_5.png)
![](/data/documents/0519fe93-21f9-4c15-a89d-e5154877cb2d/page_6.png)
![•
Rivojlanayotgan mamlakatlar aholisi yuqori
tezlik bilan o‘sib kelgan bir paytning o‘zida,
Yevropa davlatlari va Yaponiyada aholining
tabiiy ko‘payishi keskin sekinlashdi. Hattoki,
ayrim hollarda tug‘ilish o‘limdan ham pastroq
darajaga tushib ketib, aholining tabiiy
kamayish (depopulyatsiya) jarayoni ham ro‘y
berdi.](/data/documents/0519fe93-21f9-4c15-a89d-e5154877cb2d/page_7.png)
![](/data/documents/0519fe93-21f9-4c15-a89d-e5154877cb2d/page_8.png)
![•
Demografik portlashdan keyingi tug‘ilishning pasayib
ketish jara yoni sabablarini demografik o‘tish
nazariyasi yordamida izohlash mumkin. Bu
nazariyaga ko‘ra, jamiyatda aholining takror barpo
bo‘lishi 4 ta bosqichdan o‘tib o‘zgarib boradi (7-
rasm). Dastlabki, 1-bosqichda tug‘ilish bilan o‘lim
juda yuqori bo‘lib, orasidagi tafovut, ya’ni aholi
tabiiy ko‘payishi minimal darajada saqlanadi.
Bunday demografik vaziyat “an’anaviy turg‘unlik”
deb ataladi. Keyingi, 2-bosqich davomida o‘lim
darajasi keskin kamayib, yuqorida ta’riflangan
demografik portlash hodisasi ro‘y beradi.](/data/documents/0519fe93-21f9-4c15-a89d-e5154877cb2d/page_9.png)
![](/data/documents/0519fe93-21f9-4c15-a89d-e5154877cb2d/page_10.png)
![](/data/documents/0519fe93-21f9-4c15-a89d-e5154877cb2d/page_11.png)
![](/data/documents/0519fe93-21f9-4c15-a89d-e5154877cb2d/page_12.png)
![•
Demografi k o‘tishning 3-bosqichida o‘limning pasayish
jarayoni o‘z poyoniga yetib, tug‘i lish darajasi
kamayishni boshlaydi. Tug‘ilishning pasayib ketishi aho li
ning yashash tarzi o‘zgarganligi (shaharlashuv,
sanoatlashuv, mehnat unumdorligining yuksalishi, tibbi
yotning rivojlanishi, ayollarning jamiyatdagi o‘rni
o‘zgarishi va hokazo) natijasida yuzaga keladi. Yakuniy,
4-bosqichda esa tug‘ilish va o‘lim ko‘rsatkichlari ancha
past bo‘lib, tabiiy ko‘pa yish minimal darajada kuzatiladi
va “zamonaviy barqarorlik” deb ataluv chi demografi k
vaziyat vujudga keladi. Ba’zida demografik o‘tish
jarayoni bu holat bilan chegaralanib qolmasdan,
depopulyatsiya bosqichiga ham o‘tib ketadi.](/data/documents/0519fe93-21f9-4c15-a89d-e5154877cb2d/page_13.png)
![](/data/documents/0519fe93-21f9-4c15-a89d-e5154877cb2d/page_14.png)
![•
Dunyoning turli mamlakatlari demografik
o‘tishning har xil bosqichini boshdan
kechirmoqda. G‘arbiy Yevropa mamlakatlari,
Yaponiya, Kanada, Avstraliya, Yangi Zelandiya
kabi rivojlangan mamlakatlar 4-bosqichda bo‘lib,
tug‘ilish va aholi tabiiy ko‘payishining pastligi
bilan ajralib turibdi. Osiyoda Janubiy va Shimoliy
Koreya, Singapur, Tailand va hattoki aholi soni
jihatidan dunyoda yetakchilik qilayotgan Xitoy
ham demografik o‘tishning yakuniy bosqichiga
kirdi.](/data/documents/0519fe93-21f9-4c15-a89d-e5154877cb2d/page_15.png)
![•
Lotin Amerikasi va Okeaniyaning ayrim
rivojlanayotgan mamlakatlarida ham o‘xshash
demografik vaziyat kuzatilmoqda. Tug‘ilish va
aholining tabiiy ko‘payishining eng past
ko‘rsatkichlari esa Vengriya, Bolgariya, Serbiya,
Ruminiya, Latviya, Litva, Ukraina kabi
Yevropaning o‘tish iqtisodiyotidagi davlatlariga
xos. Bu davlatlarda bir necha yildan buyon
aholining tabiiy kamayishi sodir bo‘lmoqda.](/data/documents/0519fe93-21f9-4c15-a89d-e5154877cb2d/page_16.png)
![](/data/documents/0519fe93-21f9-4c15-a89d-e5154877cb2d/page_17.png)
![•
Rivojlanayotgan mamlakatlarning ko‘pchiligi
demografi k o‘tishning 3-bosqichini kechirmoqda,
ularda tug‘ilish ko‘rsatkichlari asta-sekin pasayib
bormoqda. Demografi k o‘tish jarayonining eng
past sur’atlari esa Afrika davlatlari uchun xos.
Ayniqsa, G‘arbiy, Markaziy va Sharqiy Afrika
mamlakatlarida tug‘ilish va aholi tabiiy
ko‘payishining yuqori darajalari saqlanib
qolmoqda. Jumladan, 2016-yil yakunlari bo‘yicha,
jahonning aholi tabiiy ko‘payish sur’atlari
bo‘yicha 10 ta yetakchi davlat ichida 9 tasi Afrika
materigida joylashgan, birinchi beshlikdan esa
faqat Afrika mamlakatlari (Malavi, Uganda,
Burundi, Niger, Mali) joy olgan.](/data/documents/0519fe93-21f9-4c15-a89d-e5154877cb2d/page_18.png)
![•
Demak, dunyoning eng rivojlangan
davlatlari hamda o‘tish iqtisodiyotidagi ko‘p
davlatlar demografi k o‘tishni yakunlab
qo‘ygan bo‘lsa lar, Afrikaning ijtimoiy-
iqtisodiy jihatidan eng sust rivojlangan
mamlakatlari 2-bosqichdan 3-bosqichga
o‘tish arafasida turibdi. Shuning uchun
hozirgi sharoitda dunyo aholisi, asosan,
rivojlanayotgan va eng qoloq mamlakatlar
hisobiga ko‘payib bormoqda.](/data/documents/0519fe93-21f9-4c15-a89d-e5154877cb2d/page_19.png)
![•
Hozirgi davrda dunyo aholisi har yili
o‘rtacha 70–80 mln kishiga ko‘paysa, bu
ko‘payishning 97% Afrika, Osiyo va Lotin
Amerikasining rivojlanayotgan davlatlariga
to‘g‘ri keladi (8-jadval). Rivojlangan va
rivojlanayotgan mamlakatlarning demografi k
vaziyatidagi tafovutlar ijtimoiy-iqtisodiy
rivojlanish darajasi, shaharlashuv, aholining
turmush tarzi va an’anaviy qadriyatlarning
saqlanganlik darajasi kabi omillar bilan
bog‘liq.](/data/documents/0519fe93-21f9-4c15-a89d-e5154877cb2d/page_20.png)
![](/data/documents/0519fe93-21f9-4c15-a89d-e5154877cb2d/page_21.png)
![•
Tabiiy ko‘payishning yuqori sur’atlari
saqlanishi yoki o‘ta past darajaga tushishi
mamlakat iqtisodiyoti uchun turli
muammolarni keltirib chiqaradi.
Rivojlanayotgan mamlakatlarda bu
muammolar ishsizlik, ta’lim va sog‘liqni
saqlash sohalaridagi kamchiliklar bo‘lsa,
rivojlangan davlatlarda ular mehnat
resurslari yetishmasligi, nafaqa va soliq
tizimlarining beqarorligida bilinadi.](/data/documents/0519fe93-21f9-4c15-a89d-e5154877cb2d/page_22.png)
![•
Ayrim davlatlar demografi k vaziyatini o‘zgartirish
maqsadida maxsus moddiy, ma’muriy va targ‘ibot
choralarini qo‘llab kelmoqda. Davlat tomonidan
ishlab chiqilgan va amalga oshiriladigan bunday
choralar tizimi demografi k siyosat deb ataladi.
Demografi k siyosat, asosan, ikki xil: mamlakat
aholisi tabiiy o‘sishini kamaytirishga qaratilgan
yoki uni ko‘tarish maqsadini ko‘zlaydigan bo‘ladi.
Birinchi yo‘nalishdagi demografi k siyosat
tajribalari Xitoy, Hindiston, Pokiston, Bangladesh,
Eron va boshqa rivojlanayotgan davlatlarda
mavjud bo‘lsa, ikkinchisi Yevropa mamlakatlarida
amalga oshirilmoqda.](/data/documents/0519fe93-21f9-4c15-a89d-e5154877cb2d/page_23.png)
Dunyo aholisi va zamonaviy demografik vaziyat
• XIX asrgacha dunyo aholisining soni ancha sekin o‘sib, 1820-yilga kelib 1 milliard kishiga yetdi. Bu jarayon aholining tabiiy o‘sishi pastligi bilan belgilangan edi, chunki o‘tgan tarixiy bosqichlarda ham tug‘i lish, ham o‘lim ko‘rsatkichlari yuqori bo‘lib, ular orasidagi farq juda kichik darajada edi. Lekin 1 milliarddan 2 milliardgacha ko‘payish uchun insoniyatga birmuncha kamroq vaqt, ya’ni 107 yil kerak bo‘ldi (1820–1927-yillar orasi). Keyingi yillarda dunyo aholisi soni yanada tezroq o‘sib bordi. 1960-yilga kelib dunyo aholisi 3 milliard kishiga yetdi. 1975-yilga kelib 4 milliard kishi, 1987-yilda 5 milliard kishi, 1999-yilda 6 milliard kishi, 2011-yilga kelib esa 7 milliard kishiga teng bo‘ldi. 2017-yil holatiga jahon aholisi soni 7,5 milliard kishi atrof da va o‘sishi davom etmoqda.
• Demak, XIX asrning ikkinchi yarmiga kelib jahon aholi sonining ko‘payishi keskin tezlashdi. Bu jarayon fanda demografik portlash deb ataladi. Bu hodisaning sababi – ijtimoiy-iqtisodiy va fan- texnika taraqqiyoti tufayli aholining turmush darajasi yuksalishi, yashash sharoiti yaxshilanishi va sog‘liqni saqlash tizimining rivojlanishi, odamlarning o‘rtacha umr davomiyligining o‘sishi, o‘lim darajasi esa pasayib ketganligidir. Dastlab demografi k portlash XIX asrning boshi – XX asrning birinchi yarmida G‘arbiy Yevropa va Shimoliy Amerikada ro‘y bergan bo‘lsa, XX asrning ikkinchi yarmida esa Osiyo, Afrika, Lotin Amerikasi va Okeaniyadagi rivojlanayotgan mamlakatlar aholi sonining yuqori sur’atlar bilan o‘sishida o‘z aksini topdi.