O’simlik To’qimalari va ularning tasnifi. Hosil qiluvchi to'qimalar
![O’SIMLIK
TO’QIMALARI VA
ULARNING TASNIFI.
HOSIL QILUVCHI
TÓQIMALAR .](/data/documents/805f13ac-b999-4313-80aa-a545189d8518/page_1.png)
![](/data/documents/805f13ac-b999-4313-80aa-a545189d8518/page_2.png)
![Toʻqima — kelib chiqishi, tuzilishi va funksiyasiga koʻra
oʻxshash hujayralar sistemasi. Odam va hayvonlar toʻqimasi
epiteliy biriktiruvchi va nerv toʻqimalariga boʻlinadi. Epiteliy
toʻqimasi odam va hayvonlar tanasini qoplab turadi, ichki
organlarda parda hosil qiladi, himoya funksiyasini; uning
hosilalari, masalan, jigar va meʼda osti bezining serektor
epiteliysi sekretor funksiyasini bajaradi. Xususiy biriktiruvchi
toʻqima va uning xreilalari , Limfa , Suyak himoya, tayanch va
trofik funksiyani bajaradi. Mezenximadan rivojlanadi. Muskul
toʻqimasi qisqarish xususiyatiga ega. Shu tufayli organizm
fazoda harakat qiladi va uning organlarida qisqarish harakati
sodir boʻladi; silliq muskul toʻqimasi mezenximadan,
koʻndalangtargʻil muskul toʻqimasi mezodermadan rivojlanadi.
Nerv toʻqimasi ektodermadan hosil boʻlib, organizmning hayot
faoliyatini boshqaradi, tashqi muhitdan signallar qabul qiladi
va organizmning javob reaksiyasini belgilab beradi](/data/documents/805f13ac-b999-4313-80aa-a545189d8518/page_3.png)
![Oʻsimliklarda toʻqima bir xil hujayralardan iborat boʻlsa —
oddiy (mas., kollenxima), har xil hujayralardan iborat boʻlsa —
murakkab toʻqima deyiladi. Oʻsimlikning hayoti davomida
oʻsishini taʼminlovchi toʻqima meristema bilan bogʻliq. Ildiz va
poyaning uchki qismidagi toʻqima birlamchi meristema
deyiladi. Poya va ildiz diametrining oʻsishi ikkilamchi
meristema — kambiy va fellogen bilan bogʻliq. Odatda,
oʻsimliklarda 3 xil: qoplovchi, oʻtkazuvchi va asosiy toʻqima
sistemasi ajratiladi. Qoplovchi sistema birlamchi toʻqima
(epiderma, epiblema, yaʼni rizoderma, ekzo,derma)dan hamda
himoya va soʻrish funksiyasini bajaradigan havo, baʼzan,
tuproq (ildizlar) va ikkilamchi toʻqima (himoya funksiyasini
bajaradigan) peridermadan iborat boʻlishi mumkin. Pust deb
ataladigan uchlamchi qoplovchi toʻqima daraxtlar ildizi va
poyasida sirtqi peridermaning nobud boʻlishi tufayli hosil
boʻladi. Oʻtkazuvchi sistema 2 xil: birlamchi va ikkilamchi
floema hamda birlamchi va ikkilamchi ksilemadan iborat.
Asosiy sistema birlamchi parenxima toʻqimasi — xlorenxima,
aerenxima hamda mexanik toʻqima — kollenxima va
sklerenximani uz ichiga oladi. Bundan tashkari, ajratish,
shamollatish funksiyasiga ega boʻlgan](/data/documents/805f13ac-b999-4313-80aa-a545189d8518/page_4.png)
![](/data/documents/805f13ac-b999-4313-80aa-a545189d8518/page_5.png)
![O‘simliklarning o‘suvchi qismlarida bitta
yoki bir nechta initsial huayralar bo‘ladi.
Masalan: qirqbo‘g‘im, qirqquloq
poyasining uchida bitta initsial hujayra,
gullik o‘simliklar ildizining, poyasining
uchida bir nechta initsial ya’ni
boshlang‘ich hujayra bo‘ladi. Initsial
hujayralarning bo‘linib ko‘payib turishi
natijasida «birlamchi meristema» paydo
bo‘ladi. Birlamchi meristemaning
hujayralari kariokinez yo‘lida bo‘linib
ko‘payib uch xil qavat hujayralarni paydo
qiladi.](/data/documents/805f13ac-b999-4313-80aa-a545189d8518/page_6.png)
![Shakli jixatdan o‘xshash bo‘lib,
ma’lum bir yoki bir necha vazifani
bajaradigan hujayralar gruppasiga
(to‘plamiga) to‘qima deyiladi.
To‘qimalar ularni hosil qilgan
hujayralarning shakliga qarab
parenxima hujayralaridan tashkil
topgan parenximatik to‘qimalar va
prozenxima hujayralaridan tashkil
topgan prozenximatik to‘qimalarga
bo‘linadi.](/data/documents/805f13ac-b999-4313-80aa-a545189d8518/page_7.png)
![](/data/documents/805f13ac-b999-4313-80aa-a545189d8518/page_8.png)
![](/data/documents/805f13ac-b999-4313-80aa-a545189d8518/page_9.png)
![Po‘stlari bir-biriga zich taqalgan hujayralardan
iborat to‘qma zich to‘qima deyiladi, hujayra
orqali yaxshi taraqqiy etgan to‘qima g‘ovak
to‘qima deyiladi. To‘qima hosil qiluvchi
hujayralar po‘stlarining kimyoviy tarkibiga
qarab yog‘ochlashgan, po‘kaklashgan va x.k.
deb ta’riflanadi. Xujayra po‘stlarining
qalinligiga qarab qalin devorli yoki yupqa
devorli to‘qima deyiladi. Bulardan tashqari tirik
va o‘lik hujayralardan tuzilgan to‘qimalar
mavjud. To‘qimalar kelib chiqishi jixatidan 2
gruppaga: 1) Embrional va 2) Doimiy
to‘qimalarga bo‘linadi: ular birlamchi va
ikkilamchi bo‘ladi. Embrional to‘qima o‘zida
boshqa hujayralari bo‘linib yana yangi
hujayralarni hosil qiladi.](/data/documents/805f13ac-b999-4313-80aa-a545189d8518/page_10.png)
![Meristema bu o’simlikning butun umri davomida o’zining faol
ko’payish xususiyati va fiziologik faolligi saqlab qoluvchi,
o’simlik umumiy massasining doimiy ortib borishiga sabab
bo’luvchi, shu bilan birga boshqa muhim to’qimalarni hosil
bo’lishiga javobgar to’qimalarning umumiy nomi hisoblanadi.
O’simlik hujayralari ixtisoslashgandan so’ng o’zining ko’payish
xususiyatini yo’qotadi, shu bilan birga ular boshqa tipdagi
hujayralarga aylana olmaydi. Meristema hujayralari juda oz
ixtisoslashgan yoki umuman ixtisoslashmagan bo’ladi.
Meristema hujayralari boshqa hujayralardan farqli ravishda
mayda bo’lib, hujayraning asosiy qismini sitoplazma tashkil
etadi. Yadrosi yirik, hujayra hajmining yarmini tashkil etadi,
membranasida juda ko’p poralar mavjud. Vakuolalari
nihoyatda kichkina. Shakllangan plastidalar mavjud emas.
Hujayralar o’zaro zich joylashgan, hujayralararo moddasi kam
bo’ladi.](/data/documents/805f13ac-b999-4313-80aa-a545189d8518/page_11.png)
![](/data/documents/805f13ac-b999-4313-80aa-a545189d8518/page_12.png)
![Meristema hujayralari mitoz usulida
ko’payadi. Hosil bo’lgan hujayralarning
biri meristema sifatida saqlanib qolsa,
ikkinchisi ixtisoslashib boshqa to’qima
hujayrasiga aylanadi. Meristema
hujayralari ichidagi initsial hujayra faol
bo’linish xususiyatiga ega bo’lib, u
bo’linganda hosil qilgan bo’lajak boshqa
to’qima hujayrasidan hajmi va vakuolalari
soni bilan farqlanadi. Meristema
atamasini ilk marotaba nemis botanigi
Karl Vilgelm fon Negeli “Botanika faniga
qo’shilgan hissalar” asarida keltirib o’tadi](/data/documents/805f13ac-b999-4313-80aa-a545189d8518/page_13.png)
![](/data/documents/805f13ac-b999-4313-80aa-a545189d8518/page_14.png)
![](/data/documents/805f13ac-b999-4313-80aa-a545189d8518/page_15.png)
![E'tiboringiz
uchun
rahmat](/data/documents/805f13ac-b999-4313-80aa-a545189d8518/page_16.png)
O’SIMLIK TO’QIMALARI VA ULARNING TASNIFI. HOSIL QILUVCHI TÓQIMALAR .
Toʻqima — kelib chiqishi, tuzilishi va funksiyasiga koʻra oʻxshash hujayralar sistemasi. Odam va hayvonlar toʻqimasi epiteliy biriktiruvchi va nerv toʻqimalariga boʻlinadi. Epiteliy toʻqimasi odam va hayvonlar tanasini qoplab turadi, ichki organlarda parda hosil qiladi, himoya funksiyasini; uning hosilalari, masalan, jigar va meʼda osti bezining serektor epiteliysi sekretor funksiyasini bajaradi. Xususiy biriktiruvchi toʻqima va uning xreilalari , Limfa , Suyak himoya, tayanch va trofik funksiyani bajaradi. Mezenximadan rivojlanadi. Muskul toʻqimasi qisqarish xususiyatiga ega. Shu tufayli organizm fazoda harakat qiladi va uning organlarida qisqarish harakati sodir boʻladi; silliq muskul toʻqimasi mezenximadan, koʻndalangtargʻil muskul toʻqimasi mezodermadan rivojlanadi. Nerv toʻqimasi ektodermadan hosil boʻlib, organizmning hayot faoliyatini boshqaradi, tashqi muhitdan signallar qabul qiladi va organizmning javob reaksiyasini belgilab beradi
Oʻsimliklarda toʻqima bir xil hujayralardan iborat boʻlsa — oddiy (mas., kollenxima), har xil hujayralardan iborat boʻlsa — murakkab toʻqima deyiladi. Oʻsimlikning hayoti davomida oʻsishini taʼminlovchi toʻqima meristema bilan bogʻliq. Ildiz va poyaning uchki qismidagi toʻqima birlamchi meristema deyiladi. Poya va ildiz diametrining oʻsishi ikkilamchi meristema — kambiy va fellogen bilan bogʻliq. Odatda, oʻsimliklarda 3 xil: qoplovchi, oʻtkazuvchi va asosiy toʻqima sistemasi ajratiladi. Qoplovchi sistema birlamchi toʻqima (epiderma, epiblema, yaʼni rizoderma, ekzo,derma)dan hamda himoya va soʻrish funksiyasini bajaradigan havo, baʼzan, tuproq (ildizlar) va ikkilamchi toʻqima (himoya funksiyasini bajaradigan) peridermadan iborat boʻlishi mumkin. Pust deb ataladigan uchlamchi qoplovchi toʻqima daraxtlar ildizi va poyasida sirtqi peridermaning nobud boʻlishi tufayli hosil boʻladi. Oʻtkazuvchi sistema 2 xil: birlamchi va ikkilamchi floema hamda birlamchi va ikkilamchi ksilemadan iborat. Asosiy sistema birlamchi parenxima toʻqimasi — xlorenxima, aerenxima hamda mexanik toʻqima — kollenxima va sklerenximani uz ichiga oladi. Bundan tashkari, ajratish, shamollatish funksiyasiga ega boʻlgan