logo

O‘zbek shevalarini tasnif qilish tamoyillari

Загружено в:

28.11.2024

Скачано:

0

Размер:

824 KB
Reja:
     1. 0‘zbek shevalarini tasnif qilish tamoyillari. 
     2. K.K.Yu daxin, E.D.Polivanov
tasniflari. 
     3. G‘ozi Olim Yu nusov va A.K.Borovkov tasniflari.
     4. V. V. Reshetov tasnifi.
     5. O‘zbek dialektologlari. 1 .O‘zbek  shev alarini t asnif qilish t amoy illari. 
O'zbek shevalari  
asosan 20-30 yillardan boshlab, ilmiy asosda o‘rganila boshlandi va  
uning dastlabki tasniflari paydo bo‘la boshladi. Inqilobgacha bo‘lgan  
davrda V. Nalivkin, M.Nalivkina, A.Starchevskiy, A.Vishnegorskiy,  
Z.Alekseev, N.Ostroumov, T.Giyosbekovlar jonli til faktlari asosida  
o'zbek tili lug'ati, qisman fonetik va morfologik xususiyatlarini  
yoritgan ishlani amalga oshirganlar. Ularni sof dialektologik ishlar  
deb ham, adabiy til faktlari deb ham qarash qiyin, lekin inqilobdan  
keyingi yillarda o‘zbek adabiy tiliga asos bo‘ladigan sheva va  
dialektlami aniqlash, milliy tilning imkoniyatlarini belgilash  
shiori bilan o‘zbek shevalari keng miqyosda o‘rganila boshlandi. Shu  
jarayonda o‘zbek shevalari tasnif qilindi . O ‘zbek  shevalarini  tasnif  qilishda  bir  necha  tamoyillardan    foydalaniladi.  Ular 
quyidagilar: 
-o‘zbek (turkiy) tiliga xos bo‘lgan unli va undosh tovushlaring  mavjudligi yoki amalda bo‘lishi; 
- ma'lum fonetik qonuniyatlarga amal qilishi, jumladan singarmonizim  va umlaut. 
-tarixiy qatlamga oid leksik birliklaming miqdori, o‘zlashgan  qatlam so‘zlarining ishtiroki.
-o‘zbek shevalariga qarindosh va qarindosh bo'lmagan til va shevalaming ta’siri. 
-shevaning asosiy xususiyatini belgilovchi xarakterga ega bo'lgan  tovush yoki 
fonemaning tarqalish darajasi. 
-so'zning fonetik strukturasi va boshqalar. O'zbek shevalarini tasnif qilishda bir qator olimlar 
qatnashgan.  0 ‘zbek shevalarini professor I.I.Zarubin 
tasnif qilishga harakat qilgan va  uning Xiva, Farg‘ona, 
Toshkent va Samarqand-Buxoro kabi to'rt guruhga  
bo'linishini ta'kidlaydi, lekin ularga xos bo‘lgan asosiy 
tamoyillami bayon  qilmaydi va hatto «j»lovchi va 
shimoliy o'zbek shevalari uning e'tiboridan  
chetda qoladi 2. 0‘zbek shevalari 
tasnifi. 
O‘zbek shevalarini 
dastlab professor 
K. K.Yu daxin tasnif 
qilishga musharraf 
bo‘ldi. U o‘zbek 
shevalarining  
tojik tili bilan 
munosabati va 
singarmonizmni saqlash 
darajasiga qo‘ra  
tasnif qilib, 4 ta guruhni 
belgilaydi: - asl turkiy 
tovush tizimi 
va 
singarmonizmn
i saqlagan 
o‘zbek  
shevalari;   - eron tili 
unlilar tizimini 
saqlagan 
o‘zbek 
shevalari; 
- o‘z tovush 
tarkibini 
qisman 
o'zgartirgan, 
singarmonizmn
i yo'qotgan  
shevalar - o‘zbek va 
tojik tillarida 
so‘zlashadigan 
tojik shevalari . Professor E.D.Polivanov o‘zbek shevalarining birinchi ilmiy tasnifini  
yaratgan. Keyingi davr dialektologlari E.D.Polivanov o‘zbek sbevalarini  
tasnif qilishda 2 tamoyil - birinchisi - metisatsiya (qardosh tillarning  
chatishuvi) va ikkinchisi - gibridizatsiya (qardosh bo‘lmagan tillarning  
aralashuvi)ni hisobga olgan holda tasnif qilgan degan fikrni ilgari 
suradilar.  Bu e'tibordan chetda qoladigan fikr emas, lekin E.D.Polivanov 
tasnifinii  metisatsiya va gibridizatsiya bilan bog'lab qo'yish mumkin 
emas, balki  E.D.Polivanov turkiy tillar, o‘zbek tili va uning eroniy tillar 
bilan  munosabati kabi holatlani hisobga olgan. Aslida, u deyarli barcha 
o‘zbek  shevalarini o‘rganib chiqib, uning taraqqiyot tarixi, urug', qabila 
davri xususiyatlarining saqlanib qolishi nuqtai nazardan shevalami tasnif  
qiladi hamda o‘zbek tili tarkibida uch yirik lahja mavjudligini belgilab  
beradi:  Professor E.D.Polivanov o‘zbek shevalarining birinchi ilmiy 
tasnifini  yaratgan. Keyingi davr dialektologlari E.D.Polivanov 
o‘zbek sbevalarini  tasnif qilishda 2 tamoyil -  birinchisi  - 
metisatsiya (qardosh tillarning  chatishuvi) va  ikkinchisi  - 
gibridizatsiya (qardosh bo‘lmagan tillarning  aralashuvi)ni 
hisobga olgan holda tasnif qilgan degan fikrni ilgari suradilar.  
Bu e'tibordan chetda qoladigan fikr emas, lekin E.D.Polivanov 
tasnifinii  metisatsiya va gibridizatsiya bilan bog'lab qo'yish 
mumkin emas, balki  E.D.Polivanov turkiy tillar, o‘zbek tili va 
uning eroniy tillar bilan  munosabati kabi holatlani hisobga 
olgan. Aslida, u deyarli barcha o‘zbek  shevalarini o‘rganib 
chiqib, uning taraqqiyot tarixi, urug', qabila davri 
xususiyatlarining saqlanib qolishi nuqtai nazardan shevalami 
tasnif  qiladi hamda o‘zbek tili tarkibida uch yirik lahja 
mavjudligini belgilab beradi:  1. Chig‘atoy lahjasi. Bu lahjani 7 tipga ajratadi :
1. SamarqandBuxoro
  2. Toshken
3. Qo‘qon-Marg‘ilon
4. Andijon-Shahrixon
5.  Namangan guruh shevalar
6. Shimoliy o‘zbek shahar shevalari
7.  Shimoliy o'zbek qishloq shevalari 2. Qipchoq lahjasi. Uni bir necha tipga ajratadi: 
1.0‘rta 
Xorazm  
(Gurlan, 
Bog‘ot, 
Shobboz) 
shevalari 2. «A»lovchi 
qozoq-
nayman,  
Farg‘ona-
Qoraqalpoq 
shevalari. 3. Qurama 
shevalari 4. 
Shimoliy 
o‘zbek  
(Sa'zoq 
Cho‘laqo‘r
g‘on) 5. 0‘rta o‘zbek 
(qipchoq) 
shevalari va 
janubiy  
0‘zbftk 
shevalari 
(laqay, 
Afg‘onistondag
i qipchoq-
o‘zbek 
shevalari). 3.0‘g‘uz lahjasi.
U 2 tipdagi shevalarni o‘z ichiga oladi: 
1. Janubiy  Xorazm (Xiva, Yangi Urganch, 
Shovot, G‘azavot,Xazorasp, Yangiariq) 
shevalari. 
2. Shimoliy o‘g‘uz guruh, (Iqon, Qorabuloq) 
shevalari . Professor G ‘ozi 
Olim tasnifi. U 
shevalarni leksik, 
morfologik va  
F onetik  
xususiyatlariga ko‘ra 
tasnif qilish 
lozimligini uqtirgan 
holda  shevalarni 1) 
o'zbek-qipchoq, 2) 
turk-barlos, 3) Xiva-
Urganch lahjalariga  
ajratadi. Professor A.K.Borovkov tasnifi. A.K.Borovkov shevalaming fonetik  
xususiyatlarini hisobga olib, dastlab «a»lovchi va «3» lovchi shevalami  
farqlaydi. «3»lovchi shevalarga Toshkent, Xonobod, Xos, Taqachi,  
Ya ngiyo‘l, shevalarini; «a»lovchi shevalami esa o‘z navbatida «y»lovchi  
va «j»lovchi shevalarga ajratadi. «y»lovchilarga Chimkent, Mankent,  
Turkiston; «j»lovchilarga Shimoliy Xorazm, Surxondaryo, Samarqand  
viloyati qishloq shevalari kiritiladi. A.K.Borovkov o‘zbek tili shevalarining 
tarixiy taraqqiyotini hisobga  olib, uni yana 4 dialektga ajratishni tavsiya qiladi: 
1.0‘rta o‘zbek dialekti. 
Uni ikki guruhga – 1) 0 ‘rta 0 ‘zbekiston  
shevalari: Toshkent, Samarqand, Buxoro, Farg‘ona va boshqalar;
  2)  Shimoliy o‘zbek shevalari: 
Chimkent, Sayram, Jambul, Marki va  boshqalar. 
2. Shayboniy o‘zbek yoki «dj»lovchi dialekti. 
Bunga Samarqand, Buxoro, Surxondaryo, Ohangaron vodiysi,  
Shimoliy Xorazm va Farg‘ona vodiysidagi «j»lovchi shevalami kiritadi 
3. Janubiy Xorazm dialekti. 
Bunga Xonqa, Xazorasp, Shovot, Ya ngiariq, Gazovot, Sho'raxon kabi shevalami 
kiritadi. 
4. Alohida gruppa shevalarga 
1) Qorabuloq, Iqon, Mankent; 2)  umlautli shevalarga (Namangan)ni kiritadi. Professor  V. V. Reshetov  tasnifi  (tasnif  to'liq  keltirilmoqda).  Hozirgi  O‘zbekiston  territoriyasida  mavjud  bo'lgan 
o‘ziga  xos    etnogenetik  protsess  hamda  qardosh  va  qardosh  bo‘lmagan  xalqlar  tilining    bir-biriga  ta'siri  o‘zbek 
tilining  juda  murakkab  dialekt  kompleksini    vujudga  keltirdi.  Tarixiy-lingvistik  jihatdan  bu  kompleks  uchta   
komponentdan iborat: 
1) shimoli-garbiy  gruppa  -  o‘zbek  tilining  qipchoq  lahjasi.  Bu    gmppaga  o'zbek  tilining  qipchoq  shevalari; 
territorial yondosh qozoq,  qirg‘iz va qoraqalpoq tillari kiradi. 
2) 2)  janubi-g‘arbiy  gruppa  -  o‘zbek  tilining  o‘g‘uz  lahjasi.  Bu    gmppaga  territorial  yondosh  turkman  tili 
taalluqlidir. 
3) 3)  janubi-sharqiy  gmppa  -  bu  gmppaga  qarluq-chigil-uyg‘ur  lahjasini    tashkil  qiluvchi  ko'pchilik  o‘zbek  shahar 
shevalari,  hozirgi  o‘zbek  adabiy    tili  va  eski  o‘zbek  tili;  qardosh  turkiy  tillardan  esa  yangi  uyg‘ur  tillari    kiradi. 
Mazkur  lahjaga  kimvchi  shevalaming  ko'pchiligi  uchun  shu  narsa  xarakterliki,  ular  tojik  tili  bilan  juda  qadimdan 
aloqador. Bundan ko‘rinadiki, o‘zbek tilining dialekt kompleksi haqiqatan ham  murakkab bo‘lib, u O‘rta Osiyo va 
Qozog‘iston territoriyasidagi xalqlar  tilining kichik lingvistik xaritasini eslatadi.
4) 4.O‘zbek  dialektologlari.  0  ‘zbek  shevalarining  o‘rganilishi  va  tasnif    qilinishida  jahon  ahamiyatiga  molik 
bo‘lgan professor E.D.PoIivanov,  mashhur professorlar K.K.Yu daxin, G‘ozi Olim, A.K. Borovkov, V. V. Reshetov 
kabi  olimlaming  buyuk  xizmatlah  bor.  Bu  olimlar  rahbarligida    mahalliy  o‘zbek  olimlari  yetishib  chiqdi.  0  ‘zbek 
shevalari  akademik    Sh.Shoabdurahmonov,  professor  va  fan  doktorlari  M.Mirzaev,  FAbdullaev,    S.Ibrohimov, 
X.G‘ulomov,  Y. G‘ulomov,  A.Aliev,  A.Shermatov,  A.Jo‘raev,  O.Madrahimov,  T.Yo‘ldoshev,  N.Rajabov, 
X.Doniyorov, T.Nafasov,  Q.Muhammadjonov, Y. Ibrohimov va boshqa olimlarimiz tomonidan tadqiq  etilgan. Bu 
professor  va  fan  doktorlari  bilan  birga  50ga  yaqin  fan    nomzodlari,  dotsentlar  o'zbek  shevalari  bo‘yicha  ilmiy-
tadqiqot  ishlarini    olib  bo’rganlar  va  olib  bormoqdalar.  Bu  olimlar  ishlan  tufayli  o'zbek    dialektologiyasi  fan 
sifatida shakllandi va deyarli barcha lahja va shevalar  sinxronik tarzda o‘rganib chiqildi, lug‘atlari tuzildi. FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR:
1. S.ASHIRBOYEV "O‘ZBEK DIALEKTOLOGIYA SI" TOSHKENT–2021.
2. SH.S.MAHMADIYEV,  T.J.ENAZAROV "O‘ZBEK DIALEKTOLOGIYASI",– SAMARQAND–2021.
3. B.TO‘YCHIBOYEV,  B.HASANOV "O‘ZBEK DIALEKTOLOGIYA SI" TOSHKENT "ABDULLA QODIRIY NOMIDAGI 
XALQ MEROSI NASHRIYOTI" 2004

Reja: 1. 0‘zbek shevalarini tasnif qilish tamoyillari. 2. K.K.Yu daxin, E.D.Polivanov tasniflari. 3. G‘ozi Olim Yu nusov va A.K.Borovkov tasniflari. 4. V. V. Reshetov tasnifi. 5. O‘zbek dialektologlari.

1 .O‘zbek shev alarini t asnif qilish t amoy illari. O'zbek shevalari asosan 20-30 yillardan boshlab, ilmiy asosda o‘rganila boshlandi va uning dastlabki tasniflari paydo bo‘la boshladi. Inqilobgacha bo‘lgan davrda V. Nalivkin, M.Nalivkina, A.Starchevskiy, A.Vishnegorskiy, Z.Alekseev, N.Ostroumov, T.Giyosbekovlar jonli til faktlari asosida o'zbek tili lug'ati, qisman fonetik va morfologik xususiyatlarini yoritgan ishlani amalga oshirganlar. Ularni sof dialektologik ishlar deb ham, adabiy til faktlari deb ham qarash qiyin, lekin inqilobdan keyingi yillarda o‘zbek adabiy tiliga asos bo‘ladigan sheva va dialektlami aniqlash, milliy tilning imkoniyatlarini belgilash shiori bilan o‘zbek shevalari keng miqyosda o‘rganila boshlandi. Shu jarayonda o‘zbek shevalari tasnif qilindi .

O ‘zbek shevalarini tasnif qilishda bir necha tamoyillardan foydalaniladi. Ular quyidagilar: -o‘zbek (turkiy) tiliga xos bo‘lgan unli va undosh tovushlaring mavjudligi yoki amalda bo‘lishi; - ma'lum fonetik qonuniyatlarga amal qilishi, jumladan singarmonizim va umlaut. -tarixiy qatlamga oid leksik birliklaming miqdori, o‘zlashgan qatlam so‘zlarining ishtiroki. -o‘zbek shevalariga qarindosh va qarindosh bo'lmagan til va shevalaming ta’siri. -shevaning asosiy xususiyatini belgilovchi xarakterga ega bo'lgan tovush yoki fonemaning tarqalish darajasi. -so'zning fonetik strukturasi va boshqalar.

O'zbek shevalarini tasnif qilishda bir qator olimlar qatnashgan. 0 ‘zbek shevalarini professor I.I.Zarubin tasnif qilishga harakat qilgan va uning Xiva, Farg‘ona, Toshkent va Samarqand-Buxoro kabi to'rt guruhga bo'linishini ta'kidlaydi, lekin ularga xos bo‘lgan asosiy tamoyillami bayon qilmaydi va hatto «j»lovchi va shimoliy o'zbek shevalari uning e'tiboridan chetda qoladi

2. 0‘zbek shevalari tasnifi. O‘zbek shevalarini dastlab professor K. K.Yu daxin tasnif qilishga musharraf bo‘ldi. U o‘zbek shevalarining tojik tili bilan munosabati va singarmonizmni saqlash darajasiga qo‘ra tasnif qilib, 4 ta guruhni belgilaydi: - asl turkiy tovush tizimi va singarmonizmn i saqlagan o‘zbek shevalari; - eron tili unlilar tizimini saqlagan o‘zbek shevalari; - o‘z tovush tarkibini qisman o'zgartirgan, singarmonizmn i yo'qotgan shevalar - o‘zbek va tojik tillarida so‘zlashadigan tojik shevalari .