Ot so‘z turkumi

Загружено в:

10.08.2023

Скачано:

0

Размер:

105.498046875 KB

Скачать

Kim ?
Nima ? Qayer ?Predmetlik ma’nosini
anglatadigan so‘z turkumi ot
deyiladi.
Ot- mustaqil turkumlardan biri. U boshqa turkumlardan bir necha belgi-xususiyatlari bilan
ajralib turadi. Ot so‘zning leksik ma’no tashuvchi qismi (so‘zdagi bunday qism leksema deb
yuritiladi ) predmetlik ma’nosini anglatadi. Ot leksema nutqda ikki grammatik kategoriyaning –
son kategoriyasi – formasini oladi.

Ot bu ma’noni son, egalik va kelishik grammatik kategoriyalari
ifodalaydi.
Ot turkumiga kirgan so‘zlar semantik jihatdan turli-tumandir.
Otlarga real borliqdagi narsa-predmetlarni anglatgan (uy, dala
daraxt ) kabi.

1. Otning asosiy morfologik
belgilariga grammatik son,
egalik va kelishik
kategoriyalari kiradi.
2. Otlarda shu grammatik
kategoriyalarga mos
ravishda grammatik
shakllar sistemasi
mavjuddir.
3. Ular orqali xilma-xil
grammatik ma’nolar
ifodalanadi va ba’zi
vaqtlarda turlicha sintaktik
vazifada kelishi mumkin. 4. Otning sintaktik
belgilariga, birinchi
navbatda, uning gapda ega
va to‘ldiruvchi vazifasida
qo’llanadi.
M-n, Dilingda jo’sh urar
shodlikning seli.
Komila chamadonchani
qo‘liga olib, o‘rtog‘ini uy
tomon boshladi.

1 ) Atoqli otlar va
turdosh otlar;
2 ) Konkret otlar
va mavhum otlar;
3 ) Yakka otlar va
jamlovchi otlar. Otlar har xil
ma’no anglatadi.
Shunga ko’ra
ularning grammatik
xususiyatlari ham
turlicha. Otlar
quyidagicha leksik-
grammatik turlarga
bo‘linadi.

Otlar o‘z ma’nolariga qarab dastlab 2 guruhga
bo‘linadi.
Atoqli otlar yakka
shaxslarning nomi, borliqdagi
yakka narsa, voqea-
hodisalarning nomi bo‘lib
xizmat qiladi : Ahmad, Komilov,
Samarqand, O‘zbekiston
Zarafshon ko‘chasi kabi. Turdosh otlar ot turkumiga kirgan
so‘zlarning asosiy qismini tashkil
qiladi. Turdosh otlar bir jinsdagi
shaxs, narsa, hayvonlar, voqea-
hodisalarning nomlari bo‘lib, shular
haqidagi umumiy predmetlik
tushunchasini anglatadi : odam,
kapalak, mamlakat, daryo, vatan
kabi.

Otlarning ma’no turlari ichida kichraytirish va
erkalash otlari ham mavjud. Bunday otlar predmet
yoki hodisalarni odatdagidan ko‘ra kichik ekanligini
bildirib yoki erkalab ifodalash uchun qo‘llanadi.
Bunday otlar –cha, -chak, -chiq, -loq kabi
qo‘shimchalardan biriga ega ekanligi bilan ham
ko‘rinib turadi. Masalan, kitobcha, uycha,
yulduzcha, kelinchak, qo‘zichoq kabi.

Atoqli ot matndan, nutq
vaziyatidan uzilgan holda
atash ma‘nosiga ega
bo‘lmaydi, faqat
kontekstda reallashadi.
M-n, Sanam so‘zining
atoqli yoki turdosh
ekanligi shu so‘zni
qurshab turgan so‘z
yordamida anglashiladi.
Bu jihatdan atoqli ot
olmoshga o‘xshab
ketadi. Atoqli otning aksariyati turdosh ot
va boshqa turkum so‘zi asosida
vujudga kelgan. Turdosh otdan
Asal; fe’ldan Sotiboldi; sifatdan
Shirin; sondan Saksonboy kabi.

Turdosh ot atoqli otdan hosil bo‘lishi ham
mumkin :
•
xosiyatxon, rentgen, amper kabi.
Turdosh ot ifodalangan tushunchaning
xarakteriga ko‘ra :
•
a ) muayyan; b ) mavhum

4. O‘simlik nomi; daraxt
5. O‘rin-joy nomi; qishloq 8. Vaqt-payt nomi; kun2. Shaxs tavsifi nomi; yigit
3. Buyum nomi; qalam 7. Tashkilot va muassasa nomi; maktabSezgi a’zosi bilan sezish mumkin bo‘lgan predmetni atovchi ot – muayyan otdir.
1. Modda nomi; oltin 6. Miqdor nomi; tonna

Mavhum ot – turli narsada mavjud bo‘lgan bir xil yoki
o‘xshash sifatni bir alohidalik tarzida ifoda etadi. Masalan,
olma, qovun, shakar otining muhim sifat belgisi “ shirinlik
” mavhum otida yuqoridagi narsalarda mavjud bo‘lgan
umumiy belgi bir alohidalik sifatida beriladi. Shuning
uchun muayyan va mavhum otning farqli tomoni
faqatgina ularning haqiqiy kitob, olma, eshik yoki hayoliy
sevgi, ishq, muhabbat umumiy va yakka narsani ifodalashi
emas, balki belgi, sifat ma’nosining qay usulda talqin
etilishi hamdir.

Ot leksema o‘zi olgan kelishik
formasiga muvofiq ega,
qaratuvchi, to‘ldiruvchi,
nominative gap, izohlovchi,
undalma, shuningdek,
holning kelishik bilan
shakllanuvchi turlari
vazifasida keladi. Bular – ot
uchun birlamchi vazifalar.
Ot sifatlashsa,
atributiv formaga
kirsa, sifatlovchi bo‘lib
keladi. Bu ot uchun
ikkilamchi forma,
demak, ikkilamchi
vazifadir. Ot kesim vazifasida ham
keladi. Buning uchun
ma’lum kelishik
formasidan keyin tuslovchi
qo‘shiladi. Kesimni kelishik
emas, tuslovchi
shakllantiradi, bunda
kelishik sintaktik jihatdan
naytrallashadi.
Ot predmetlik ma’nosini
anglatib, nutqda son, kelishik
kategoriyalarining formasini
olib, ega, to‘ldiruvchi,
qaratuvchi, izohlovchi kabi
vazifalarda keladigan
leksemaga ot deyiladi. Ot leksemaning yana bir
sintaktik tabiati
shundaki, u sifatlovchi
oladi. Ot leksemani
boshqa turkumlardan
farqlovchi belgilaridan
biri deb unga xos so‘z
yasovchilar ta’kidlanadi.

Mav hum ot lar ay rim hollardagina k o‘plik da ishlat iladi. Bu
v aqt da ularning mav hum ma’nosi ma’lum darajada
k onk ret lashadi; zo‘r muv aff aqiy at lar, shahrimiz y angilik lari,
bolalik sho‘xlik lari k abi.
Mav hum ot larning bir qismini t ub so‘zlar t ashk il qiladi : aql,
g‘alaba, shov qin, k ulfat k abi.
Ko‘pgina mav hum ot lar esa y asama. Mav hum ot lar sifat v a
fe‘ldan, shuningdek , ot larning o‘zidan y asaladi. Ular k o‘plik da
dey arli qo‘llanmay di. Chunonchi, -lik , -gi, -g‘in, -ch, -lasht irish
k abi affi k slar orqali y asalgan mav hum ot larga : bolalik , do‘st lik ,
sog‘inch, milliy lasht irish v a boshqalar.

Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati :
1. R. Sayfullayeva va boshqalar “ Hozirgi o‘zbek adabiy tili “ Toshkent-2009, 221-229-b.
2. M.Mirtojiyev “ Hozirgi o‘zbek tili “ Toshkent “ O‘qituvchi “ 1993, 109-115-b.
3. O‘zbekiston SSSR fanlar akademiyasi “ O‘zbek tili grammatikasi “ 1-tom Morfologiya
O‘zbekiston SSSR “ FAN “ nashriyoti Toshkent-1975, 124-b.
4. U.Tursunov, A.Muxtorov, Sh.Rahmatullayev “ Hozirgi o‘zbek adabiy tili “ 3-nashr
Toshkent “ O‘zbekiston “ 1992, 250-254-b.

Ot so‘z turkumi

Kim ? Nima ? Qayer ?Predmetlik ma’nosini anglatadigan so‘z turkumi ot deyiladi. Ot- mustaqil turkumlardan biri. U boshqa turkumlardan bir necha belgi-xususiyatlari bilan ajralib turadi. Ot so‘zning leksik ma’no tashuvchi qismi (so‘zdagi bunday qism leksema deb yuritiladi ) predmetlik ma’nosini anglatadi. Ot leksema nutqda ikki grammatik kategoriyaning – son kategoriyasi – formasini oladi.

Ot bu ma’noni son, egalik va kelishik grammatik kategoriyalari ifodalaydi. Ot turkumiga kirgan so‘zlar semantik jihatdan turli-tumandir. Otlarga real borliqdagi narsa-predmetlarni anglatgan (uy, dala daraxt ) kabi.

1. Otning asosiy morfologik belgilariga grammatik son, egalik va kelishik kategoriyalari kiradi. 2. Otlarda shu grammatik kategoriyalarga mos ravishda grammatik shakllar sistemasi mavjuddir. 3. Ular orqali xilma-xil grammatik ma’nolar ifodalanadi va ba’zi vaqtlarda turlicha sintaktik vazifada kelishi mumkin. 4. Otning sintaktik belgilariga, birinchi navbatda, uning gapda ega va to‘ldiruvchi vazifasida qo’llanadi. M-n, Dilingda jo’sh urar shodlikning seli. Komila chamadonchani qo‘liga olib, o‘rtog‘ini uy tomon boshladi.

1 ) Atoqli otlar va turdosh otlar; 2 ) Konkret otlar va mavhum otlar; 3 ) Yakka otlar va jamlovchi otlar. Otlar har xil ma’no anglatadi. Shunga ko’ra ularning grammatik xususiyatlari ham turlicha. Otlar quyidagicha leksik- grammatik turlarga bo‘linadi.

Ot so‘z turkumi

10.08.2023

0

105.498046875 KB

Похожие