logo

Qadimgidunyo davri arxeologiyasi

Загружено в:

10.08.2023

Скачано:

0

Размер:

1181.1865234375 KB
Reja:
Qadimgidunyo 
davri arxeologiyasi 
:
Mustaqillik davri 
arxeologiyasi  o'rta asrlar davri 
arxeologik 
yodgorliklari      •
Paleolit davri jamoalari modiy madaniyati tadqiqoti bo’yicha 
Rossiya FA Arxeologiya va etnografiya Instituti Sibir bo’limi va 
O’zb FA arxeologiya Instituti hamkorlikda1998yildan e`tiboran 
Obi-Raxmatg’or makonida tadqiqotishlarini amalga oshira 
boshlaganligi muhim ilmiy axamiyat kasb etadi. 
Tadqiqotishlari 1998-2001 yillari bajarilib, 10 metr qalinlikda 
madaniy qatlam 22 ta stratigrafik qatlamga ajratildi. 2001 yilgi 
tadqiqot natijasi juda sermahsul bo’lib, o’rta paleolit davri 
madaniyatidan so’ngi paleolit davriga o’tishni tosh qurollari 
evolyutsiyasi orqalikuzatish imkoni bo’ldi. Bu tadqiqotlar 
natijalaridan eng muhimi Obi-Raxmat g’oridan odam qoldig’i 
topilgani hisoblanadi. Bu kramonyon odamining bir turi bo’lib 
chiqdi. Bu tadqiqotlar A.V.Derevyanko va U.Islomov 
raxbarligida amalga oshirildi. 2001 yili U.Islomov raxbarligida 
O’zR FA arxeologiya instituti bir guruh xodimlari Angren 
vohasida kompleks ravishda tadqiqot ishlarini amalga oshirdi. 
Qo’lga kiritilgan yangi manbalarmakoni so’nggi paleolit davri 
ilk bosqichlariga oid makon ekanligini ko’rsatdi Paleolit davri tosh qorollari   asosan ildiz mevalarni kovlab  olishda foydalanishgan 
bular qupol tosh qurollar hisoblanadi Hok imiy at ni o’z qo’liga 
olgan G’arbiy  Turk  
xoqonligi 100 y il 
davomida but un O’rt a 
Osiyo ust idan 
nazorat ini o’rnat a oldi. A mmo ko’chmanchi qabilalar, ayniqsa e f t alit lar 
bunga yo’l qo’ymadi. VI  asrning ik k inchi yarmida 
sosoniy lar O’rt a Osiyoda Turk  xoqonligi bilan 
t o’qnashishga t o’g’ri k e ldi.   Ilk o’rta asrlarda O’rta Osiyoda shahar hunarmandchiligi keng 
tarmoq otib rivojlanishda davom etdi. Samarqand, Buxoro, 
Poykent va boshqa shaharlar yirik savdo-sotiq markazlari 
sifatidagi o’rnini saqlab qoldi. Hatto Shosh-Iloq vohasidagi 
shaharlar juda jadal rivojlanish yo’liga tushib oldi. 
Bu shaharlarda hunarmandchilikning kulolchilik, shishasozlik, 
metallurgiya, to’qimachilik sohalari yuksak professional 
darajada rivojlanib ular ko’p hollarda tashqi savdo uchun 
mahsulot chiqarar edilar.  Ilk o’rta asrlarda to’qimachilik O’rta 
Osiyo hunarmandchiligining ustivor 
yo’nalishiga aylandi. Ayniqsa ipak 
mahsulotlarini ishlab chiqarish keng yo’lga 
qo’yilgan. Arxeologik materiallarning 
guvohlik berishicha ipak qurtini boqish 
Qadimgi Baqtriyada bronza davridan 
ma’lum bo’lgan. Antik davri va ilk o’rta 
asrlarga kelib, ipakchilik bilan 
shug’ullanish So’g’diyona va Farg’ona 
vodiysiga ham keng yoyildi. Ipakchilikning 
jahonga mashhur markazlari paydo bo’ldi. 
Masalan, VI-VII asrlarda shakllangan 
Buxoroning «zandanachi» ipak 
mahsulotlariga bo’lgan talab hatto 
ipakchilikning ilk vatani Xitoyda ham 
katta edi. Zandanachi ipak 
mahsulotlarining namunalari hatto 
Afrosiyob devoriy su’ratlarida yaxshi 
saqlangan.  Varaxsha shahar xarobasida o’tkazilgan arxeologik qazishlar 
tufayli eftalitlar davrida shaharni tubdan qayta qurilish ishlari 
olib borilganligi aniqlandi. Varaxsha Buxoro hukmdorlari 
(buxorxudotlar) ning qarorgohi bo’lib, bu yerdan saroy 
qoldiqlari bilan bir qatorda devorga ishlangan rasmlar ham 
topildi.
Mazkur yodgorlik 1938-1953 yillarda tekshirildi. Varaxsha 
devorlariga loy suvoqdan so’ng yelimli rang bilan suratlar 
solingan. Ularda podsho saroyi hayoti tasvirlangan. Shuningdek 
Varaxshadan ganchdan ishlangan haykallar ham topilgan.                   Tuproq qal’a
Xorazimning qadimgi shahar qal’a xarobasi  Hozirgi Beruniy shahri atrofida 
joylash gan   1939-1950-yillar mobaynida S.P.Tolstoye rahbarligidda urganilgan    
tupruq qal’ada 100 ga   yaqin turarjoy 
Xo’jalik binolari va  8 ta   saroy xonalari  qazilgan .
Xona devorlari    burtma  naqshli  va  relyefli  rangli mhaykallar bilan bezatilgan      Toshkent vohasidan ilk o’rta asrlarga mansub Mingo’rik, Yunusobod 
Oqtepasi yodgorliklari topilgan. V-V ІІ  asrlarda Toshkent vohasida 
shahar markazi sifatida Mingo’rik muhim ahamiyat kasb etgan. 
Ko’chmanchi aholi bilan munosabatlar bu yerning hayotiga o’z 
ta’sirini ko’rsatgan. Turar joylar katta-kichikligiga qarab farqlanadi.
Feodallarning turar joylaridan 
hokim qarorgohlaridan kichikroq 
Oqtepadagi uylar qurilishi 
jihatdan boshqa yerlardagi 
uylarga o’xshash. Mingo’rik arki 
va shahristoni 18 ga egallaydi. 
200 m kv maydondan V ІІ- V ІІІ 
asrlariga oid saroy va ibodatxona 
qoldiqlari topilgan. Devorlar 
paxsa va xom g’ishtdan qurilgan. 
Shosh O’rta Osiyoning boshqa 
yerlari bilan savdo aloqalarini 
olib borgan. Xorazm hududidan ilk o’rta asrlar davriga oid shahar va mustaxkamlangan 
qo’rg’oncha qoldiqlari topib o’rganilgan. Fir saroyi, Burgutqal‘a, Teshikqal‘a, 
Kuyukqal‘a, Mizdakhon va boshqalar o’rganilgan.
Burgutqal‘a,  Teshikqal‘a   qasr-istexkomlari  V І -V ІІІ   asrlarga 
mansubdir.  Mazkur  davrda  qal‘alar  balandligi  4-8  m  bo’lgan  mustahkam 
tagkursi (platforma) ustiga qurilgan.  Teshikqal‘a  maydoni 1 ga egallaydi. 
Qal‘a  mudofaa  inshootlariga ega  bo’lgan,  unga faqat  ko’tarma  yo’l orqali 
kirilgan.  Bu  yerdan  devorlarga  ishlangan  rasmlar,  gilam  parchalari, 
tangalar topilgan. Qal‘a V ІІ -V ІІІ  asrlarda qurilgan.  VI asrda O’rta Osiyoga bostirib kelgan arablar madaniyat darajasi 
o’zinikidan ancha baland bo’lgan mazkur hududni yagona 
boshqaruvga asoslangan davlat bo’lmay, kichik-kichik mustaqil 
davlatchalar o’rtasidagi o’zaro urushlaridan foydalanib osonlik bilan 
egallaydi. Dastlab Umaviylar, keyinchalik Abbosiylar hukmronligi 
ostida bo’lgan O’rta Osiyo xalqlari islom dini va arab madaniyatini 
qabul qilishga majbur etiladi.    Ilk o’rta asrlarda uch qism (kuxandiz, 
shahriston va rabod) dan iborat bo’lib 
shakllangan shahar hayotida rivojlangan 
o’rta asrlar davriga kelib tub ijtimoiy-
iqtisodiy va madaniy o’zgarishlar yuz 
beradi. O’rta Osiyo shaharlari Eski Termiz, 
Afrasiyob, Marv, Axsikent, Buxoro, 
Urganch, Qanqa, Shohruxiya, Kesh, Nasaf 
va boshqalarda olib borilgan keng 
ko’lamli arxeologik izlanishlar va ularni 
yozma manba materiallari bilan qiyosiy 
solishtirishlar tufayli bu davr shahar 
madaniyati, shaharlarning tarkibi, 
ularning tevarak – atrof aholi punktlari 
bilan o’zaro iqtisodiy va madaniy 
aloqalari, shaharlarning hunarmandchilik 
va savdo-sotiq salohiyati, karvon 
yo’llarining yo’nalishi, ichki va tashqi 
bozor, har bir shahar hayotida ustivor 
hisoblangan ishlab chiqarish tarmoqlari 
o’rganiladi.  Mazkur davr m е' morchiligining eng yorqin 
namunasi Buxorodagi Ismoil Somoniy 
maqbarasidir. Maqbaraga Ismoil, uning 
n е varasi Nasr ibn Ahmad dafn qilingan. 
Maqbara binolarni tuzilishi juda sodda. U 
kub shaklida bo’lib, tosh gumbaz qilib 
yopilgan. To’rtburchak xonaning gumbazi 
sakkizta ravoq ustiga qurilgan va sakkiz 
qirrali asosga o’rnatilgan. Ravoqlardan 4 tasi 
xonaning t е pa burchaklariga qurilgan. 
Binoning t е pasida yorug’lik t е shiklari 
o’rnatilgan. maqbaraning to’rttala old 
tomoni ham bir xilda ishlangan. Har qaysi 
d е vorning o’rtasiga katta ravoq o’rnatilgan, 
burchaklari esa uch chorakli mustahkam 
g’isht ustunlar bilan ishlangan. D е vorlarning 
ichi va tashqi tomoni naqshkor g’isht bilan 
ishlangan. Maqbara qurilishida O’rta Osiyo 
an'anaviy m е' morchiligini yanada 
rivojlanganligini ko’rish mumkin. Bu davrdagi musulmon m е' morchiligining eng ko’zga 
ko’ringan inshootlari orasida masjidlar alohida ahamiyatga 
egadir. Ularning uch turi mavjud bo’lgan: Jom е ( Juma) masjidi 
(shaharda juma va Hayit namozlari o’qiladigan umumshahar 
aholisi uchun), guzar masjidlari (mahallalarda kunlik 
namozlarni o’qishga mo’ljallangan), Namozgoh (shahar 
tashqarisidagi yo’lovchi va karvondagilar uchun 
mo’ljallangan) masjidlar. Masjidlarning diqqatga sazovor 
jihati ibodat qilinadigan m е hrobi g’arbga, qiblaga – Makka 
tarafga qaratib quriladi. Ulugb е k davrida Shoxizinda ansambli kompozitsiyasi 
jixatidan tula kurib bitkazildi. Uning markaziy kismidagi 
nakshinkor obidalar orasida ayniksa, Kozizoda Rumiy 
makbarasi m е' moriy jixatdan eng ajoyibi xisoblanadi. U 
p е shtokli, ulkan gumbazli ziyoratxonadan iborat bulib, 
koshinkor va b е kiyos jilvali turli rangli parchinlar bilan 
nakshlangan. 
1417 yilda 
Buxoroda, 1417-
1420 yillarda 
Samarkand, 1433 
yilda G’ijduvon 
madrasalari 
qurildi.  1842 yilda X е va t е varagida Yangi qal'a 
d е vori tiklandi. Uning o’nta darvozasi 
bo’lib, aholisi zich yashaydigan rabotlari, 
shahar atrofi bog’lari va imoratlarini 
o’ziga qo’shib oldi. Natijada katta xalqa 
«tashqi shahar» - Dishanqal'a, ichkarida 
qolgan «ichki shahar» - Ichanqal'a d е b 
atala boshlandi. 
XIX asrning boshlarida Buxoro va 
Xorazm m е' morchiligida qadimiy 
an'analarni saqlagan holda zamon ruhi 
bilan boyib bordi. Saroy majmualari, 
madrasa, masjid, hammom, 
kasalxonalar va boshqa shunga o’xshash 
davlat va jamoat binolari qurildi.  Adabiyotlar:
1. Karimov I.A. Yuksak ma’naviyat – 
yengilmas kuch. – T.,  2008.
2.  Karimov I.A. Tarixiy xotirasiz 
kelajak yo’q. – T., 1998.
3. Annayev  T.,  Tilovov  B.,  
Xudoyberdiyev  Sh.  Boysun 
arxeologik  yodgorliklari.  – T., 1999. 
4. Annayev  Т.,  Shaydullayev Sh. 
Surxondaryo tarixidan lavhalar. –  Т., 
1997.
5.  Buryakov Yu.F. Toshkent vohasining 
qadimgi karvon yo’llari. – T., Fan, 
1978. 
6. Isomiddinov M.H. Sopolga bitilgan 
tarix. – T., 1993.       E	’	T	I	B	O	R	I	N	G	I	Z	 U	C	H	U	N	 R	A	H	M	
A	T	…	!

Reja: Qadimgidunyo davri arxeologiyasi : Mustaqillik davri arxeologiyasi o'rta asrlar davri arxeologik yodgorliklari

• Paleolit davri jamoalari modiy madaniyati tadqiqoti bo’yicha Rossiya FA Arxeologiya va etnografiya Instituti Sibir bo’limi va O’zb FA arxeologiya Instituti hamkorlikda1998yildan e`tiboran Obi-Raxmatg’or makonida tadqiqotishlarini amalga oshira boshlaganligi muhim ilmiy axamiyat kasb etadi. Tadqiqotishlari 1998-2001 yillari bajarilib, 10 metr qalinlikda madaniy qatlam 22 ta stratigrafik qatlamga ajratildi. 2001 yilgi tadqiqot natijasi juda sermahsul bo’lib, o’rta paleolit davri madaniyatidan so’ngi paleolit davriga o’tishni tosh qurollari evolyutsiyasi orqalikuzatish imkoni bo’ldi. Bu tadqiqotlar natijalaridan eng muhimi Obi-Raxmat g’oridan odam qoldig’i topilgani hisoblanadi. Bu kramonyon odamining bir turi bo’lib chiqdi. Bu tadqiqotlar A.V.Derevyanko va U.Islomov raxbarligida amalga oshirildi. 2001 yili U.Islomov raxbarligida O’zR FA arxeologiya instituti bir guruh xodimlari Angren vohasida kompleks ravishda tadqiqot ishlarini amalga oshirdi. Qo’lga kiritilgan yangi manbalarmakoni so’nggi paleolit davri ilk bosqichlariga oid makon ekanligini ko’rsatdi

Paleolit davri tosh qorollari asosan ildiz mevalarni kovlab olishda foydalanishgan bular qupol tosh qurollar hisoblanadi

Hok imiy at ni o’z qo’liga olgan G’arbiy Turk xoqonligi 100 y il davomida but un O’rt a Osiyo ust idan nazorat ini o’rnat a oldi. A mmo ko’chmanchi qabilalar, ayniqsa e f t alit lar bunga yo’l qo’ymadi. VI asrning ik k inchi yarmida sosoniy lar O’rt a Osiyoda Turk xoqonligi bilan t o’qnashishga t o’g’ri k e ldi.