Reja • 1. Qòshma gaplar va ularning turlari. • 2. Boĝlangan qòshma gaplar. • 3. Ergashgan qòshma gaplar. • 4. Ergashgan gap bilan bosh gapni biriktiruvchi vositalar. Mavzu:Qo’shma gaplar tasnifi .

Qo‘shma gap haqida umumiy ma’lumot Ikki yoki undan ort iq sodda gapning mazmun, grammat ik va ohang jihat idan bir ikuvidan tuzilgan gap qo‘shma gap deyiladi:  Esh i k seki n och i l d i -y u , Qa l a n d a r ovn i n g y u zi ko‘r i n d i. Sodda gap t arkibida bit t a ega va kesim birligi isht ir ok etsa, qo‘shma gap t arkibida ikki va undan ort iq ega va kesim bir ligi qat nashadi. Qo‘shma gap tarkibidagi sodda gaplar o‘zaro bog‘lovchilar, yuklamalar, ko‘makchilar va fe’l shakllari hamda ohang orqali bog‘lanadi.

Mazmun munosabat i va bog‘lovchi vosit alarining qo‘llanishiga ko‘ra qo‘shma gaplar  3 x il bo‘ladi: bog‘langan qo‘shma gaplar, er gash gapli qo‘shma gaplar va bog‘lovchisiz qo‘shma gaplar. Ayrim dar sliklar da qo‘shma gaplar quyidagi gur uhlarga bo‘linadi: 1)  Teng bog‘lovchilar vosit asida bog‘langan qo‘shma gaplar. 2)  Er gasht iruvchi bog‘lovchilar vosit asida bog‘langan qo‘shma gaplar. 3)  Bog‘lovchi-yuklamalar vosit asida bog‘langan qo‘shma gaplar. 4)  Nisbiy so‘zlar vosit asida bog‘langan qo‘shma gaplar. 5)  Faqat ohang vosit asida bog‘langan qo‘shma gaplar.

Er gash va bosh gaplar haqida ma’lumot Bir dan or t iq sodda gaplar ning mazmun jihat dan tobe- hok im munosabati asosai, ya’ni bir ining boshqasiga er gashishidan t uzilgan qo‘shma gap er gash gapli qo‘shma gap deyiladi:  Il d i z oz i q b er sa , n ovd a ko‘ka r a r.   Er gashgan gapda bosh gap va er gash gap bo‘ladi. Mazmuni izohlanadigan gap bosh gap hisoblanadi. Bosh gapga er gashib, uning mazmunini izohlab kelgan gap er gash gap deyiladi:  Ha m m a y i g‘i l ga ch , m a jl is b osh la n d i .  Bu gapda  Ha m m a y i g‘i l ga ch gapi er gash gap bo‘lib,  Ma jli s b osh l a n d i  degan gap bosh gap or qali ifodalangan voqea-hodisaning bajar ilish paytini izohlab kelgan.

Er gash gap bosh gapni but unicha yok i uning bir or bo‘lagini izohlaydi:  Ra i s kir ga ch , h a m m a t in ch la n d i   gapida ergash gap bosh gapni but unicha izohlayapt i.  Siz sh u n i u n u t m a n gki, ku r a sh ch ila r y ol g‘iz em a s   gapida esa ergash gap bosh gap t ar kibidagi olmosh bilan ifodalangan t o‘ldiruvchini  ( sh u n i)  izohlayapt i. Ergash gap bosh gapdan oldin, undan keyin yok i uning ichida kela oladi:  O‘q it u vch i ,  q o‘n g‘i r oq ch a lin ga ch ,  s in f ga ki r d i . Bu ga pd a er ga sh ga p b osh ga p ich i d a q olga n . Er gash gaplar bosh gaplarga  ch u n ki , s h u n in g u ch u n , -ki, a ga r, ga r ch i , m a b od o, go‘y o( ki)   ( ayrim darslik lar da  go‘y o  bog‘lovchisi  bog‘lovchi vazifasidagi so‘z  deb at algan) k abi ergasht ir uvchi bog‘lovchilar, fe’lning ravishdosh, sifat dosh, harak at nomi shak llari, shuningdek , yuk lama, ko‘makchilar, ko‘makchili qur ilmalar  ( sh u n in g u ch u n , sh u sa b a b l i, sh u tu f a y li ) ,  t ur li vazifadagi ko‘r sat ish olmoshlari,  ki m   –  u , q a n d a y   –  sh u n d a y, q a n ch a   –  sh u n ch a , q a y si   –  o‘sh a , q a y er d a   –  u y er d a   kabi bir-biriga ishora ma’nosini bildiradigan so‘roq olmoshlari va ko‘rsat ish olmoshlaridan iborat nisbiy so‘zlar,  sa b a b l i, tu f a y l i, d eb   so‘zlar i or qali bog‘lanadi:  1) Biz kit ob n i sev a m iz , ch u n ki u b ili m m a n b a id ir. 2) Hosil to‘ki n b o‘l sa , to‘y la r to‘x t a m a s.