TARBIYA psixologiyasi
![TARBIYA
PSIXOLOGIYASI](/data/documents/5af47bfe-4353-4893-88b1-dfb0b0e61f25/page_1.png)
![Reja:
1. Pedagogik psixologiyada tarbiya tushunchasining sharhlanishi.
2. Bolalalikning turli yosh davrlarida tarbiyaning o’ziga xosliklari.
3. Balog’at yoshdagilar tarbiyasining psixologik jihatlari.](/data/documents/5af47bfe-4353-4893-88b1-dfb0b0e61f25/page_2.png)
![Pedagogik psixologiyada tarbiya tushunchasining sharhlanishi. Tarbiya – shaxs ongini muayyan
jamiyatning maqsad va vazifalariga muvofiq ravishda tarkib toptirish va rivojlantirish jarayoni,
kishilarning ijtimoiy-iqtisodiy va madaniy aktiv ishtirok etishga qaratilgan barcha ta’sirlar majmui.
Tarbiya ta’lim bilan uzviy bog’liq. Ta’lim tarbiyaning muhim vositasi bo’lib, ko’p maqsad va
vazifalarga u texnika, adabiyot, san’at, ommaviy informasiya va propagada vositalari (matbuot
radio, televideniye) ham tarbiyaga katta ta’sir ko’rsatadi.
Tarbiyaning asosiy turlari oiladagi tarbiya va ijtimoiy tarbiyadir. Jamiyat tarixiy
rivojlanishi jarayonida shaxsning shakllanishidagi ijtimoiy tarbiyaning ahamiyati tobbora oshib
boradi. Tarbiya ijtimoiy hayotning muhim funksiyasidir. Jamiyat yashash va taraqqiy etishi uchun
tarbiya juda zarur. Tarbiya orqali o’tmishning moddiy va ma’naviy boyliklariga vorislik
ta’minlanadi: o’sib kelayotgan yosh avlod o’tmish tajribalarini uni yanada boyitadi. Tarbiya
shaxsning individual taraqqiyoti, axloqiy, jismoniy kamolatida yetakchi rol o’ynaydi.](/data/documents/5af47bfe-4353-4893-88b1-dfb0b0e61f25/page_3.png)
![Ibtidoiy jamiyatda tarbiya alohida faoliyat deb qaraolmagan, yosh avlod tomonidan keksa
avlodning hayot tajribalarini shunchaki o’zlashtirishdan iborat bo’lgan. Tarbiya asosan mehnat
faoliyati jarayonida, shuningdek turli urf-odat va o’yinlarni o’tkazish vaqtida amalga oshirilgan.
U avvalo o’sib kelayotgan avlodning jismoniy rivojlanishiga qaratilgan. Ibtidoiy
jamiyatda sinflar bo’lgani tufayli hamma bolalar deyarli bir xilda tarbiya olgan. Erkaklar bilan
ayollar o’rtasida mehant taqsimot o’g’il bilan qizlar tarbiyasidagi tafovutni keltirib chiqadi.
Sinflar vujudga kelishi bilan tarbiya sinfiy bo’la bordi. Ekspluatatorlar sinfi unda o’z
hukumronliklarini mustahkamlash uchun foydalandilar. Quldorlik davrida badavlat kishilar
o’sha davrdagi turli o’quv tarbiya muassasalarida tarbiyalangan va ta’lim olgan. Qullar va
ularning bolalari og’ir jismoniy mehnat uchun tayyorlangan. Feodalizm davrida tarbiya
tabaqalashtirilgan holda olib borildi.](/data/documents/5af47bfe-4353-4893-88b1-dfb0b0e61f25/page_4.png)
![Ma’lumki, shaxsning rivojlanganlik darajasida ta’minlovchi asoslar dastlab oilada
yaratiladi. I.A.Karimov ta’kidlanganidek «bola tug’ilgan kunidan boshlab oila muhitida yashaydi. Oilaga xos
an’analar, qadriyatlar, urf-odatlar bola zuvalasini shakllantiradi».
Eng muhimi, farzandlar oilaviy hayot maktabi orqali jamiyat talablarini anglaydi, his qiladi.
Oila tarbiyasi – oilada ota-onalar, vasiy yoki katta kishilar tomonidan bolalarni tarbiyalash. Yosh
avlodning har tomonlama rivojlanishida muhim o’rin tutadi. Oila tarbiyasida doimiy tarbiyaviy kuch oilaviy
tartib, ya’ni oila a’zolarining bir-biriga munosabati, ota-ona va boshqa katta kishilarning xulq atvori, madaniy
va siyosiy saviyasi, oila byudjeti, yashash sharoiti va harakati. Oila qanchalik tartibli, uni a’zolari o’rtasidagi
munosabat samimiy bo’lsa, oila tarbiyasi bolaning shunchalik muvaffaqiyatli bo’ladi. Oila tarbiyasi ham
shunchalik muvaffaqiyatli bo’ladi. Oila tarbiyasi bolaning ilk go’daklik davridan boshlanadi. Oilada uning
sog’lig’i, jismoniy kamoloti, to’g’ri ovqatlanishi, uxlash rejimi, ozodalik va shu kabilarga ahamiyat beriladi.](/data/documents/5af47bfe-4353-4893-88b1-dfb0b0e61f25/page_5.png)
![Bolada yoshlikda boshqalarga taqlid etishi kuchli bo’lganligi sababli oiladagi kattalar uning nojo’ya hatti-harak
qilishliriga yo’l qo’ymaslik lozim. Bolaning aqliy taraqqiyoti, undagi ijobiy hislatlarning shakllanishiga ham
haroakat qilishlariga yo’l qo’ymaslik lozim. Bolaning aqliy taraqqiyoti, undagi ijobiy hislatlarning shakllanishiga
ham ilk yoshligidan ahamiyat beriladi. Bola katta bo’lgan sari oila tarbiyasi ham murakkablashadi. Maktabgacha
tarbiya yoshidagi bolalarga har narsaga qiziquvchanlik, intilish juda kuchli bo’ladi. Bu davrda oilada bolaning hatti-
harakatini qat’iy nazorat qilib, ijodiy faoliyatga undagi yo’lga solish, qobiliyatining o’sishiga ahamiyat berish zarur.
Oilada bolaning hayotiga mos rejim o’rnatish uni tartibli bo’lishga odatlantiradi, o’z xulq atvorini boshqarish
ko’nikmasini hosil qiladi, maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalar hayotida o’yin asosiy o’rin tutadi. Ota-ona
bolalarining va ularning o’yinlarini vaqt-vaqti bilan nazorat etishlari kerak.
Bolaning katta ilk yoshligidanoq bola gigenasi tartibi va jismoniy mashqlarni muntazam o’rganib borish
lozim(bolalar va o’smirlar gigiyenasi). Bu ishda kattalarning o’rnak bo’lishi muhim o’rin tutadi.](/data/documents/5af47bfe-4353-4893-88b1-dfb0b0e61f25/page_6.png)
![Bolalikning turli yosh davrlarida tarbiyaning o’ziga xosliklari
Uyida tinchi yo’qning har qayerda tinchi yo’q deydilar. Darhaqiqat, oilasida baxtli bo’lgan kishi har
qayerda ham –ishxonada, ko’cha-kuyda, do’stlar davrasida, sayru-sayohatda ham kayfiyati yaxshi bo’lib, ko’ngli
ochilib, xursand yuradi. Bordi-yu, kishi oilada tinchi bo’lmasa, uyidan ko’ngli to’liq bo’lmay, o’zini baxtsiz sanar
ekan, har doim bu baxtsizlik soya tashlab turadi va kishining ko’ngli chekkasi doim xafagazak bo’lib turadi.
Oilada totuvlik muhitining, oilaviy baxtning barqg’arorligi bir necha omillarga bog’liq, chunonchi, er-
xotin o’rtasidagi chuqur mehr-oqibat, o’zaro hurmat va do’stlik, oila a’zolari o’rtasidagi qadr-qimmat, o’zaro
sadoqat va h.k. Bu omillar qotarida ota-ona va kattalar bilan bolalar o’rasidagi munosabat alohida o’rinda turadi.
Biz bu o’rinda ana shu muhim omil ustida to’xtalib o’tmoqchimiz.
Qariyalar, ota-onalar o’z turmush tajribalari orqali biroz bo’lsada, farzandlarning psixologik xususiyatlaridan
xabardorlar. Lekin bu xabardorlik aksari umumiylik xususiyatiga ega bo’lib, bolalarning yosh va individual
xususiyatlariga asoslanmagan bo’ladi. Shu tufayli ko’p oilalarda aksari ota-ona bilan bolalar o’rtasida
«anglashilmovchilik g’ovi» vujudga keladi. Bunday munosabatni tubdan o’zgartirish lozim.](/data/documents/5af47bfe-4353-4893-88b1-dfb0b0e61f25/page_7.png)
![Ota-onalar farzandlarining o’zlariga xos psixologik xususiyatlarini yaxshi bilib olishlari zarur. Ayni vaqtda
ular bolalarda ham katta yoshdagilarda va qariyalarga nisbatan iliq muhabbat, hurmat munosabat ideal
sifatida qarash kabi his tuyg’ularni shakllantira borishi kerak. Farzandlarga qilingan yumshoq va qo’pol
muomila ularning ruhiy dunyosida albatta ijobiy yoki salbiy taassurot qoldiradi. Bunday taassurot oqibati
bolalarning o’yinlariga va o’qish faoliyatiga ham ta’sir qiladi. Shunga ko’ra, qariyalar va ota-onalar
farzandlarining fe’l-atvorini, qiziqishini, umuman olganda ularning ruhiy dunyosini chuqur
bilganlaritaqdirdagina oilada chinakam totuvlik muhiti mavjud bo’lishi mumkin.
Kichik yoshdagi bolalar maktab ostonalariga oyoq bosishlari bilan o’yin faoliyati o’sib o’tadi.
O’qituvchi bilan notanish bolalar bilan muomila qilish ular uchun noqulay vaziyatni vujudga keltiradi. Ba’zi
bolalar bunday holatning oldini olish uchun uni ortiqcha erkalatmaslik, qo’ygan talablarini hamisha amalga
oshiravermaslik kerak.](/data/documents/5af47bfe-4353-4893-88b1-dfb0b0e61f25/page_8.png)
![O’smirlik davrida (11-15 yoshlar) bolalarning ruhiy dunyosida katta o’zgarishlar yuz beradi. Bu o’zgarishlarga
qator omillar sababchi bo’ladi. O’smirning biologik rivojlanishi, maktab pedagogik jamoa tarkibining
kengayishi, tevarak-atrof muhiti va boshqa omillar shular jumlasidan. Endi o’smirning maktabda, oilada, ko’cha-
kuyda o’zini tutishi o’zgaradi, ijtimoiy-siyosiy masalalarga qarashi boshqacharoq tus oladi. Xuddi shu davrda
o’smirlarning to’z shaxsiy fikrini qattiq ushlash, boshqalar fikriga tanqidiy munosabatda bo’lish, kamchiliklarga
o’z vaqtida iqror bo’lmaslik, o’jarlik, o’zbilarmonlik, o’zini kattalardek his etish xususiyatlari ko’zga tashlana
boshlaydi.
Ota-onalar o’smirlar bilan muloqotga kirishida ularning izzat-nafsiga tegmaslik hamda ularni kalaka
qilmaslik zarur. Aks holda ularning ota-onaga bo’lgan muhabbati, samimiy hurmati o’rnini ko’ngil sovish, nafrat
hissi egallashi mumkin. O’smirga haqiqatni silliq muomila orqali tushuntirish, uni ko’proq mas’uliyatli
vazifalarni bajarishga tortish, diqqatini salbiy narsa va obyektlardan chetga burish lozim. Bu narsa o’smirda
ishonch hamda oddiy g’urur hislarini vujudga keltiradi. Bundan tashqari, uni ota-ona oldidagi farzandlik](/data/documents/5af47bfe-4353-4893-88b1-dfb0b0e61f25/page_9.png)
![Balog’at yoshida tarbiyaning psixologik xususiyatlari
11 yoshdan to 14-15 yoshgacha bo’lgan davr balog’at yoshi hisoblanadi. Bu yoshda o’g’il va qiz
bolalar tez o’sish, ulg’ayish pallasini boshdan kechiradi.Jismoniy o’sish, jinsiy yetilishruhiy dunyosida keskin
o’zgarish ayni shu davrdan boshlanadi. Katta yoshdagi odamlar so’ziga bajonidil quloq solib kelgan o’g’il va qiz
bu davrga kelib mustaqillikka intiladigan, kattalar talabiga binoan emas, o’z hohishi bilan ish qiladigan, ularning
o’git-maslahatlariga tanqidiy munosabat bildiradigan bo’lib qoladi.
Lekin balog’at yoshiga yetayotgan bolalarning hammasini ham shunday deb bo’lmaydi. Ba’zi bir
bolaning asab tizimi kuchli, muvozanatli, epchil bo’ladi. Hissiyot, kayfiyat, qiziqishlari va intilishlari jud
o’zgaruvchan. Bunday bolalar begona odamlarga tez ko’nikib va kirishib ketadi, oldiga qo’yilgan talab va
sharoitlarga osonlikcha ko’nikadi. Turmush va o’qish malakalarini kam vaqt sarf qilib o’zlashtirish qobiliyatiga
ega bo’ladi.](/data/documents/5af47bfe-4353-4893-88b1-dfb0b0e61f25/page_10.png)
![Ikkinchi bir turdagi bolaningsh asb tizimi kuchsiz, muvozanatsiz, sust bo’ladi. Bu turga mansub bola sezgir, lekin
o’zini ushlay olmaydigan, tinimsiz, harakatchandir. So’z berdimi albatta uni bajaradi, ammo diqqatini bir faoliyat
turidan ikkinchisiga ko’chirishdan ko’pgina qiyinchiliklarga uchraydi. Noxush holatlarni tez unitadi. Ruhiy
dunyosida paydo bo’ladigan holat va jarayonlar sur’ati tez, ya’ni ularning almashinuvi qisqa fursatda amalga
oshadi.
Uchinchi bir xususiyatga ega bo’lgan bolaning kayfiyati yorqin namoyon bo’lmaydi, shu sababdan uni
kuldirish, jahlini chiqarish yoki umuman kayfiyatini buzish uni kuldirish, jahlini chiqarish yoki umuman
kayfiyatini buzishi qiyin. Oila quchog’ida yoki maktabda hamma biror narsa yuzasidan qg’attiq kulgan mahalda
ham vazminligicha qola beradi. Ko’ngilsiz hodisalar yuz berganda ham o’z tinchligini buzmaydi. Qilgan
harakatlari kuchsiz, ifodasiz bo’ladi. Biroq g’ayrati, ishchanligi bilan boshqalardan ajralib turadi. Bunday bolaning
asabi kuchli, muvozanatli, lekin sust xususiyatga ega. Chidamliligi, turli sharoida o’zini tuta bilishi bilan hyech
mahal boshqa bolalarga o’xshamaydi. Harakatlarining sur’ati, nutqning darajasi past, ruhiy holatlari ichki
kechinmalariga aylanib ketgan. «Ichimdan top» degan xalq iborasi shunday o’g’il va qizlarga mos keladi.](/data/documents/5af47bfe-4353-4893-88b1-dfb0b0e61f25/page_11.png)
![To’rtinchidan guruhga xos bolada sezgirlik xislati mavjud bo’ladi-yu, biroq asabi kuchsiz, faollikdan yiroqdir.
Shuning uchun arzimagan narsadan ko’ziga yosh keladi. Bunday o’smir o’g’il va qiz juda arazchan bo’lib, biror
ishni bajarishga botinib kirisha olmaydi. O’z kuchiga ishonchsiz, maktab, jamoat joylaridagina emas, balki
oilada ham tortinchoqlik qiladi. Ozgina qiyinchilikka duch kelsa barcha narsadan voz kechib qo’ya qoladi. Sodir
bo’layotgan voqyea va hodisalarga ishonchsiz hamda shubhali qaraydi.
O’smirlik yoshi davrida qarama-qarshi jinsga moyillik hislari paydo bo’ladi. Jismoniy kitobdar
o’qthish, ichki dunyoga berilash, yolg’izlikka tortish, ishqiy kitoblar o’qish, kino tomosha qilish, katta yoshdagi
odamlar so’ziga quloq solish tabiiy hol hisoblanadi. Shuningdek, bu yoshda o’g’il-qizlar o’zlarining tashqi
qiyofalariga ko’proq e’tibor bera boshlaydilar. O’g’il bolalarda durustroq kiyinish, oynaga qarash ishtiyoqi
tug’iladi. Qizlar ham oynaga ko’proq qaraydi, o’zlariga pardoz berishni, go’zal bo’lishni istaydi. Bu ham tabiiy
holdir.
Chunki o’z tashqi qiyofasini tarbiya qilish insonga xos muhim hislatdir, shu boisdan uni inkor etish
mumkin emas.](/data/documents/5af47bfe-4353-4893-88b1-dfb0b0e61f25/page_12.png)
![Balog’at davrida kattalik hissi vujudga keladi. Kattalarga, ularning nima qilayotganliklariga, o’zlarini qanday
tutayotganligiga ko’proq razm sola boshlaydilar. Katta yoshdagilarning ularga nisbatan avvalgi yosh bolaga
qilingan munosabatda bo’lishlari noxush his-tuyg’u uyg’otadi. Ota-onalar, o’qituvchilar bilan o’smirlar
munosabatidagi nizoning bosh sababi ularning istak va hohishlari bilan kattalarning hisoblashmasligida sodir
bo’ladi.Afsuski, ayrim-ayrim katta yoshdagilar o’smirning voyaga yetib qolganligiga e’tibor qilmaydilar, goho
uning ulg’aydiganligini sezmaydilar. Kattalar tomonidan o’rinsiz tanbeh, kesatish, har bir nirasani buyruq berish
orqali bajarish hollari o’smirda yomon kechinmalarni keltirib chiqaradi.](/data/documents/5af47bfe-4353-4893-88b1-dfb0b0e61f25/page_13.png)
![Foydalanilgan adabiyotlar:
1. Barkamol avlod orzusi. Toshkent, 1999, 127-147-betlar
2. V.A.Kruteskiy Pedagogik psixologiya asoslari. Toshkent,
1976, 223-240-betlar.
3. R.S.Nemov Psixologiya M: 1990, 169-275-betlar.
4. Ensiklopedik lug’at, 2-tom, Toshkent, 1990, 247-bet
5. E. G’oziyev Pedagogik psixologiya asoslari, Toshkent, 1997,
51-57-betlar.
6. www.pedagog.uz
7. www.ziyonet.uz](/data/documents/5af47bfe-4353-4893-88b1-dfb0b0e61f25/page_14.png)
TARBIYA PSIXOLOGIYASI
Reja: 1. Pedagogik psixologiyada tarbiya tushunchasining sharhlanishi. 2. Bolalalikning turli yosh davrlarida tarbiyaning o’ziga xosliklari. 3. Balog’at yoshdagilar tarbiyasining psixologik jihatlari.
Pedagogik psixologiyada tarbiya tushunchasining sharhlanishi. Tarbiya – shaxs ongini muayyan jamiyatning maqsad va vazifalariga muvofiq ravishda tarkib toptirish va rivojlantirish jarayoni, kishilarning ijtimoiy-iqtisodiy va madaniy aktiv ishtirok etishga qaratilgan barcha ta’sirlar majmui. Tarbiya ta’lim bilan uzviy bog’liq. Ta’lim tarbiyaning muhim vositasi bo’lib, ko’p maqsad va vazifalarga u texnika, adabiyot, san’at, ommaviy informasiya va propagada vositalari (matbuot radio, televideniye) ham tarbiyaga katta ta’sir ko’rsatadi. Tarbiyaning asosiy turlari oiladagi tarbiya va ijtimoiy tarbiyadir. Jamiyat tarixiy rivojlanishi jarayonida shaxsning shakllanishidagi ijtimoiy tarbiyaning ahamiyati tobbora oshib boradi. Tarbiya ijtimoiy hayotning muhim funksiyasidir. Jamiyat yashash va taraqqiy etishi uchun tarbiya juda zarur. Tarbiya orqali o’tmishning moddiy va ma’naviy boyliklariga vorislik ta’minlanadi: o’sib kelayotgan yosh avlod o’tmish tajribalarini uni yanada boyitadi. Tarbiya shaxsning individual taraqqiyoti, axloqiy, jismoniy kamolatida yetakchi rol o’ynaydi.
Ibtidoiy jamiyatda tarbiya alohida faoliyat deb qaraolmagan, yosh avlod tomonidan keksa avlodning hayot tajribalarini shunchaki o’zlashtirishdan iborat bo’lgan. Tarbiya asosan mehnat faoliyati jarayonida, shuningdek turli urf-odat va o’yinlarni o’tkazish vaqtida amalga oshirilgan. U avvalo o’sib kelayotgan avlodning jismoniy rivojlanishiga qaratilgan. Ibtidoiy jamiyatda sinflar bo’lgani tufayli hamma bolalar deyarli bir xilda tarbiya olgan. Erkaklar bilan ayollar o’rtasida mehant taqsimot o’g’il bilan qizlar tarbiyasidagi tafovutni keltirib chiqadi. Sinflar vujudga kelishi bilan tarbiya sinfiy bo’la bordi. Ekspluatatorlar sinfi unda o’z hukumronliklarini mustahkamlash uchun foydalandilar. Quldorlik davrida badavlat kishilar o’sha davrdagi turli o’quv tarbiya muassasalarida tarbiyalangan va ta’lim olgan. Qullar va ularning bolalari og’ir jismoniy mehnat uchun tayyorlangan. Feodalizm davrida tarbiya tabaqalashtirilgan holda olib borildi.
Ma’lumki, shaxsning rivojlanganlik darajasida ta’minlovchi asoslar dastlab oilada yaratiladi. I.A.Karimov ta’kidlanganidek «bola tug’ilgan kunidan boshlab oila muhitida yashaydi. Oilaga xos an’analar, qadriyatlar, urf-odatlar bola zuvalasini shakllantiradi». Eng muhimi, farzandlar oilaviy hayot maktabi orqali jamiyat talablarini anglaydi, his qiladi. Oila tarbiyasi – oilada ota-onalar, vasiy yoki katta kishilar tomonidan bolalarni tarbiyalash. Yosh avlodning har tomonlama rivojlanishida muhim o’rin tutadi. Oila tarbiyasida doimiy tarbiyaviy kuch oilaviy tartib, ya’ni oila a’zolarining bir-biriga munosabati, ota-ona va boshqa katta kishilarning xulq atvori, madaniy va siyosiy saviyasi, oila byudjeti, yashash sharoiti va harakati. Oila qanchalik tartibli, uni a’zolari o’rtasidagi munosabat samimiy bo’lsa, oila tarbiyasi bolaning shunchalik muvaffaqiyatli bo’ladi. Oila tarbiyasi ham shunchalik muvaffaqiyatli bo’ladi. Oila tarbiyasi bolaning ilk go’daklik davridan boshlanadi. Oilada uning sog’lig’i, jismoniy kamoloti, to’g’ri ovqatlanishi, uxlash rejimi, ozodalik va shu kabilarga ahamiyat beriladi.