Tinish belgilarining badiiy matndagi uslubiy xususiyatlari
![
Mavzu: Mavzu: Tinish belgilarining badiiy matndagi
uslubiy xususiyatlari](/data/documents/8023c930-1eab-4f5a-b368-a0baa45ea42f/page_1.png)
![Reja
BMIning umumiy tavsifi
I Bob. Tinish belgilari va ularning o‘rganilishi
1.1. O’zbek tilshunosligida tinish belgilarining tadqiqi
1.2. Tinish belgilarining turlari
II Bob. Tinish belgilarining badiiy matn uslubiy ati da gi o`rni
2.1. Juft holda qo‘llanadigan tinish belgilari
2.2. Badiiy matn va tinish belgilari
III Bob. Tadqiqotning amaliyotga tatbiqi
3.1. Ta ’lim bosqichlari dastur va darsliklarida “Tinish belgilari”
mavzusining yoritilganlik darajasi
3.2. Namunaviy dars ishlanmasi
Xulosa
Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati
Ta yanch so‘zlarning o‘zbekcha-inglizcha lug‘ati](/data/documents/8023c930-1eab-4f5a-b368-a0baa45ea42f/page_2.png)
![Binobarin, o‘z ona tilini bilmagan
odam o‘zining shajarasini, o‘zining
ildizini bilmaydigan, kelajagi yo‘q odam,
kishi tilini bilmaydigan uning dilini ham
bilmaydi, deb juda to‘g‘ri aytishadi... Har
qaysi millat, katta yo kichikligidan qat’i
nazar, o‘z ona tilini hurmat qiladi .
Islom Karimov
Bugungi kunda davr milliy til milliy ma’naviyat mushtarakligi
masalasiga daxldor yangidan yangi vazifalarni qo‘ymoqda.
Ma’naviyatimizning ajralmas qismi bo‘lgan tilimizni tadqiq qilish
ham istiqlol bergan ne’matlardan sanaladi.](/data/documents/8023c930-1eab-4f5a-b368-a0baa45ea42f/page_3.png)
![MAVZUNING DOLZARBLIGIMAVZUNING DOLZARBLIGI
Hozirgi zamon o’zbek tilshunosligi istiqloldan
keyin yangi bosqichga ko’tarildi. O’zbek
tilshunosligida hali yechimini kutayotgan masalalar
ko’p. O’zbek tilida tinish belgilari va ularning badiiy
matndagi uslubiy xususiyatlarini o‘rganish muhim
ahamiyatga ega. Demak, mazkur sohada yechimini
kutayotgan holatlar talaygina . Ularni izlab topish,
tahlil qilish mavzuning dolzarbligini belgilaydi.](/data/documents/8023c930-1eab-4f5a-b368-a0baa45ea42f/page_4.png)
![I BOB. TINISH BELGILARI VA ULARNING
O‘RGANILISHI
1.1. O’zbek tilshunosligida tinish belgilarining tadqiqi
•
Tinish belgilari haqidagi dastlabki Tinish belgilari haqidagi dastlabki
ma`lumotlar ma`lumotlar
Ahurali Zohiriy Ahurali Zohiriy
va va
Abdurauf Abdurauf
FitratFitrat
asarlarida uchraydi. Bunda tinish asarlarida uchraydi. Bunda tinish
belgilari belgilari
turish belgilari turish belgilari
deb yuritiladi. Fitrat deb yuritiladi. Fitrat
“Nahv” asarida 12 ta tinish belgisini “Nahv” asarida 12 ta tinish belgisini
keltiradi. Bular: keltiradi. Bular: Nuqta (.), Bir tinish (;),
yarim tinish (,), so‘rash belgisi (?),undash
belgisi (!),qo‘sh nuqta (:),tirnoqlar (« »),
yoylar (),to‘rtkul yoylari [ ], ulkan yoylar { },
chiziq (–), nuqtalar (...)](/data/documents/8023c930-1eab-4f5a-b368-a0baa45ea42f/page_5.png)
![Tinish belgilari yozma nutqni to‘g‘ri,
ifodali, mantiqli bayon qilishda, uni
ixchamlashda, yozma nutq qismlarining
o‘zaro mazmuniy munosabatlarini
ko‘rsatishda muhim yozuv vositasi sifatida
ishlatiladi. Yozma matnning mazmuni,
sintaktik tuzilishi, qismlar orasidagi ma’no
va grammatik munosabatlarni aniqlashda
tinish belgilarining xizmati muhimdir.](/data/documents/8023c930-1eab-4f5a-b368-a0baa45ea42f/page_6.png)
![O’zbek yozuvida tinish belgilarining
qo‘llanishi XIX asrning ikkinchi yarmidan
boshlangan. Bu davrda O’zbekistonda
matbaachilik paydo bo‘lgan, kitob nashr etish
ishlari yo‘lga qo‘yilgan. Bularning hammasi
o‘zbek punktuatsiyasining shakllanishiga
turtki bergan. Hozirgi o‘zbek
punktuatsiyasining shakllanishi XIX asrning
70-yillariga borib taqaladi.](/data/documents/8023c930-1eab-4f5a-b368-a0baa45ea42f/page_7.png)
![Ma’lumki, yozma nutqda muayyan bir
tinish belgisining qo‘llanish qoidalari ma’lum
bir tamoyilga asoslanadi. O’zbek tilidagi
tinish belgilarining qo‘llanish tamoyillari
tilshunos olimlar Sh.Shoabdurahmonov,
G’.Abdurahmonov, K.Nazarov,
B.Egamberdi y evlar tomonidan asoslab
berilgan.](/data/documents/8023c930-1eab-4f5a-b368-a0baa45ea42f/page_8.png)
![Punktuatsiya tamoyillari
Logik-
grammatik tamoyi l
Farqlovchi tamoyil Uslubiy tamoyil](/data/documents/8023c930-1eab-4f5a-b368-a0baa45ea42f/page_9.png)
![Tinish belgilarining
tasnifi Tinish belgilarining
qo‘llanish usuliga
ko‘ra tasnifi Tinish belgilarining
qo‘llanish o‘rniga
ko‘ra tasnifi
Tinish belgilarining
vazifasiga ko‘ra
ta s ni fi Tinish belgilarining
tuzilish jihatidan
tasnifi](/data/documents/8023c930-1eab-4f5a-b368-a0baa45ea42f/page_10.png)
![II BOB. BADIIY MATNDA TINISH
BELGILARINING USLUBIY XUSUSIYATLARI
2.1. Juft holda qo‘llanadigan tinish belgilari
Tinish belgilari yozma matndagi gap
bo‘laklari, gapning ayrim qismlari va
gaplarning o‘zaro turli sintaktik
munosabatlari (birikishi, bo‘linishi, ajralishi,
ayrilishi kabilar)ni ko‘rsatish uchun
qo‘llanadi. O’zbek yozuvida uslubiy aniqlik,
ravonlik hamda turli xil leksik-grammatik
ma’nolarni ifodalash uchun tinish
belgilarini qo‘shaloq qo‘llash hollari ham
uchrab turadi.](/data/documents/8023c930-1eab-4f5a-b368-a0baa45ea42f/page_11.png)
![Qo‘sh qo‘llanuvchi
tinish belgilari :
Undov belgisi
So`roq belgisi va
ko`p nuqtaUndov va so`roq
belgisi Undov belgisi va
ko`p nuqta](/data/documents/8023c930-1eab-4f5a-b368-a0baa45ea42f/page_12.png)
![•
Tinish belgilari yozuvchining
g‘oyaviy maqsadini tinglovchiga
yetkazuvchi pragmatik axborot
tashuvchilardir. Bu holat tinish
belgilarining badiiy matnda
punktuatsion paranteza (kiritma)
shaklida qo`llanganida yanada
oydinlashadi. Masalan:](/data/documents/8023c930-1eab-4f5a-b368-a0baa45ea42f/page_13.png)
![•
Ertaga katta amallar shohsupasiga ko‘tarilishi
mumkin bo‘lgan odamga (kimning zo‘ri bilan
ko‘tarilar ekan?) bu xilda bezbetlarcha (!)
muomala qilishlaridan bir g‘azablansa, o‘zining
bu olchoqlar (!) oldida nochor o‘tirishidan o‘n
g‘azablandi. majlisda otashin nutqlar irod
etuvchi, hatto zo‘r notiqlarni ham sarosimaga
solib qo‘yuvchi xalq fidoyisi qayda-yu, uchta
muttaham (!) ga gapini aytolmay mum tishlab
o‘tiruvchi nochor odam qayda! Nimadir deyishi
kerak edi, qurbaqani bossang vaq deydi,
harholda u qurbaqadan ming chandon ulug‘roq
bir odam, vaqillaganda ham tuzukroq vaqillashi
kerak. ( T.Malik)](/data/documents/8023c930-1eab-4f5a-b368-a0baa45ea42f/page_14.png)
![•
Undov belgisining qavs ichida berilishi ma’lum gap orqali
ifodalanadigan obyektiv mazmunni – propozitsiyani
ifodalaydi:
•
«Boburnoma»da tarix, etnografiya, til, adabiyot
geografiya, biologiya, botanika, hatto tabobatga (!) oid
g‘oyat qimmatli ma’lumotlarni uchratish mumkin. Biz
oltmish student dorulfununning adabiyot bo‘limida besh yil
(!) tahsil ko‘rdik, lekin Alisher Navoiyni bilmasdan
ketaverdik. (E. Vohidov)
•
Gaplarning birinchisida “ hattoki tabobatga oid fikrlar ham
asarda bor – Bobur tabobatga ham qiziqqan ”, ikkinchisida
“ shuncha – besh yil o‘qib ham Navoiyni o‘qimadik ” kabi
propozitsiyalar tinish belgilari orqali ifodalangan.](/data/documents/8023c930-1eab-4f5a-b368-a0baa45ea42f/page_15.png)
![•
Gap yoki matn ichidagi birorta so‘z yoki
jumla mujmal, noaniq, tushunarsiz bo‘lsa,
undan so‘ng qavs ichiga so`roq belgisi
qo‘yiladi. «Toping!» ma’nosida: Abdulla
Qodiriyning «O’tgan kunlar» qissasida (?)
o‘zbek xalqining yaqin o‘tmishi haqida
hikoya qilinadi.
•
(?) – bu asar qissa emas, roman.](/data/documents/8023c930-1eab-4f5a-b368-a0baa45ea42f/page_16.png)
![2.2. Badiiy matn va tinish belgilari
•
Tinish belgilari muayyan fikrni
ta’kidlash, emotsionallikni
kuchaytirish, muhim jihatni ajratib
ko‘rsatish usuli dir . Maxsus
punktuatsion belgi – ko`p nuqta
yordamida badiiy matnda sukut (jim
q olish) usuli hosil qilinadi. Masalan:](/data/documents/8023c930-1eab-4f5a-b368-a0baa45ea42f/page_17.png)
![•
Tohir Malikning “Erkin” hikoyasiga diqqat
qaratsak, unda eski tuzum davrida taqiqlangan
kitoblarni izlab kelgan mas’ul idora xodimlaridan
ularni yashirib qo‘ygan xonadon sohiblari
ikkilanib, tutilib gapirishi ham ko`p nuqta
yordamida ifodalanadi :
•
— Kitoblar qani deyapman?!
•
— Ularni... ularni yoqib yuborganmiz.
•
— Yoqib yuborganmiz? Nimaga?
•
— Shu... nimaydi?..](/data/documents/8023c930-1eab-4f5a-b368-a0baa45ea42f/page_18.png)
![•
Qahramonning o‘ta kuchli hissiy holati, hayajoni
tufayli uning nutqida yuzaga keladigan
uzilishlarni kesish atamasi ostida o‘rganish
mumkin.
•
U tasalli berishga shoshildi:
•
— E, hali ko‘rmagandek bo‘lib ketasiz!
•
Yigit bosh chayqadi:
•
— Qaydam...
•
— Hadeb o‘ylab siqilavermang-da! Bu yerda
qancha odam davolangan! Tog‘ havosi...
•
Bemor yigit kuchli hissiyotlarni boshdan kechirayotgan
bo‘lsa-da, o‘z ahvolini aytgisi kelmaganini ko`ramiz .](/data/documents/8023c930-1eab-4f5a-b368-a0baa45ea42f/page_19.png)
![•
Dialogik nutqning tarkiblanishini kuzatish
jarayonida yana ulab ketish deb atash
mumkin bo‘lgan hodisaning yuzaga
kelishida ham ko‘p nuqtaning ishlatilishini
kuzatish mumkin :
•
E, yo‘q, o‘qiydag‘on bolamas u. Xafa
bo‘lma, omma, senga ham
t opshirmayman.
•
— Siz meni ham...
•
— Yo‘q, sen o‘g‘ri emassan. (T.Malik)](/data/documents/8023c930-1eab-4f5a-b368-a0baa45ea42f/page_20.png)
![Tinish belgilari bilan
hosil qilinadigan
vositalar
Punktuatsion
kiritma
Sukut (jim qolish)
Ulab ketish Kesish](/data/documents/8023c930-1eab-4f5a-b368-a0baa45ea42f/page_21.png)
![III BOB. TADQIQOTNING AMALIYOTGA
TATBIQI
Tinish belgilari mavzusi O`rta
umumta`lim maktablarining 5-,8-,9-
sinflarida sintaksis bo`limi mavzulari bilan
bog`lab o`rgatiladi.
Akademik litsey va kasb-hunar
kollejlarining 1-bosqichida tinish belgilari,
ularning tarixi, ishlatilishi haqida batafsil
(5 soat) ma’lumotlar beriladi.](/data/documents/8023c930-1eab-4f5a-b368-a0baa45ea42f/page_22.png)
![XulosalarXulosalar
Tinish belgilari yozma nutqni to‘g‘ri, ifodali,
mantiqli bayon qilishda, uni ixchamlashda,
yozma nutq qismlarining o‘zaro mazmuniy
munosabatlarini ko‘rsatishda muhim yozuv
vositasi sifatida ishlatiladi.
Tinish belgilari ba’zan kiritma shaklida –
punktuatsion kiritma shaklida kelib, noodatiy
vazifa bajarishga ham xizmat qiladi. Bunda
so‘roq, undov va ko‘p nuqtalar qavs ichida
beriladi.](/data/documents/8023c930-1eab-4f5a-b368-a0baa45ea42f/page_23.png)
![XulosalarXulosalar
•
Ko‘p nuqta muayyan fikrni ta’kidlash,
emotsionallikni kuchaytirish, muhim jihatni
ajratib ko‘rsatish maqsadida badiiy matndagi
sukut va kesish, ulab ketish kabi hodisalarning
yuzaga kelishida asosiy vazifa bajaradi.
Badiiy matnda undov va so‘roq, undov va ko‘p
nuqta, so‘roq va ko‘p nuqta , ketma-ket undov
belgisi ham his-hayajon va unga qo‘shimcha
ma’nolarning ifodalanishida qo‘llanilishi
mumkin.](/data/documents/8023c930-1eab-4f5a-b368-a0baa45ea42f/page_24.png)
Mavzu: Mavzu: Tinish belgilarining badiiy matndagi uslubiy xususiyatlari
Reja BMIning umumiy tavsifi I Bob. Tinish belgilari va ularning o‘rganilishi 1.1. O’zbek tilshunosligida tinish belgilarining tadqiqi 1.2. Tinish belgilarining turlari II Bob. Tinish belgilarining badiiy matn uslubiy ati da gi o`rni 2.1. Juft holda qo‘llanadigan tinish belgilari 2.2. Badiiy matn va tinish belgilari III Bob. Tadqiqotning amaliyotga tatbiqi 3.1. Ta ’lim bosqichlari dastur va darsliklarida “Tinish belgilari” mavzusining yoritilganlik darajasi 3.2. Namunaviy dars ishlanmasi Xulosa Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati Ta yanch so‘zlarning o‘zbekcha-inglizcha lug‘ati
Binobarin, o‘z ona tilini bilmagan odam o‘zining shajarasini, o‘zining ildizini bilmaydigan, kelajagi yo‘q odam, kishi tilini bilmaydigan uning dilini ham bilmaydi, deb juda to‘g‘ri aytishadi... Har qaysi millat, katta yo kichikligidan qat’i nazar, o‘z ona tilini hurmat qiladi . Islom Karimov Bugungi kunda davr milliy til milliy ma’naviyat mushtarakligi masalasiga daxldor yangidan yangi vazifalarni qo‘ymoqda. Ma’naviyatimizning ajralmas qismi bo‘lgan tilimizni tadqiq qilish ham istiqlol bergan ne’matlardan sanaladi.
MAVZUNING DOLZARBLIGIMAVZUNING DOLZARBLIGI Hozirgi zamon o’zbek tilshunosligi istiqloldan keyin yangi bosqichga ko’tarildi. O’zbek tilshunosligida hali yechimini kutayotgan masalalar ko’p. O’zbek tilida tinish belgilari va ularning badiiy matndagi uslubiy xususiyatlarini o‘rganish muhim ahamiyatga ega. Demak, mazkur sohada yechimini kutayotgan holatlar talaygina . Ularni izlab topish, tahlil qilish mavzuning dolzarbligini belgilaydi.
I BOB. TINISH BELGILARI VA ULARNING O‘RGANILISHI 1.1. O’zbek tilshunosligida tinish belgilarining tadqiqi • Tinish belgilari haqidagi dastlabki Tinish belgilari haqidagi dastlabki ma`lumotlar ma`lumotlar Ahurali Zohiriy Ahurali Zohiriy va va Abdurauf Abdurauf FitratFitrat asarlarida uchraydi. Bunda tinish asarlarida uchraydi. Bunda tinish belgilari belgilari turish belgilari turish belgilari deb yuritiladi. Fitrat deb yuritiladi. Fitrat “Nahv” asarida 12 ta tinish belgisini “Nahv” asarida 12 ta tinish belgisini keltiradi. Bular: keltiradi. Bular: Nuqta (.), Bir tinish (;), yarim tinish (,), so‘rash belgisi (?),undash belgisi (!),qo‘sh nuqta (:),tirnoqlar (« »), yoylar (),to‘rtkul yoylari [ ], ulkan yoylar { }, chiziq (–), nuqtalar (...)